Jest o co walczyć
Autor: Hanna Wiśniewska-Weinert 2008-11-29
Dr Hanna WiÅ›niewska – Weinert, dyrektor Instytutu Obróbki Plastycznej w Poznaniu
Instytuty badawcze powinny być niezależnymi równoprawnymi jednostkami naukowymi i wspóÅ‚pracować w zakresie badaÅ„ naukowych, projektów badawczych, wspóÅ‚pracy z zagranicÄ… ze szkoÅ‚ami wyższymi i PAN.
Projekty ustaw powinny zabezpieczać autonomiczne interesy i cele badawczo-naukowe wszystkich jednostek naukowych. WydawaÅ‚o siÄ™, ze prace nad ustawÄ… o instytutach badawczych, konsultowane w szerokim zakresie z caÅ‚ym Å›rodowiskiem naukowym, dotyczÄ… wzmocnienia roli naukowej i wdrożeniowej przyszÅ‚ych instytutów badawczych, które powinny dziaÅ‚ać jako jednostki „non for profit” w rozumieniu prawa europejskiego. Tym bardziej, że w uzasadnieniu projektu ustawy o finansowaniu nauki podkreÅ›la siÄ™, że dotychczas istnieje „przewaga badaÅ„ poznawczych nad badaniami stosowanymi i tylko 14% caÅ‚kowitego dorobku naukowego wszystkich ocenianych jednostek naukowych dotyczy efektów bezpoÅ›rednio przydatnych dla praktyki gospodarczej”. Nie bez znaczenia jest fakt, że to wÅ‚aÅ›nie jednostki badawczo-rozwojowe, speÅ‚niajÄ… kluczowÄ… rolÄ™ w badaniach na rzecz innowacyjnoÅ›ci gospodarki i kraju, a ich udziaÅ‚ w caÅ‚oÅ›ci wdrożeÅ„ wyników badaÅ„ naukowych wynosi 80%.
Jbr-y chłopcem do bicia?
Zaniepokojenie budzÄ… zasadnicze zmiany w treÅ›ci w kolejnej wersji projektu ustawy o instytutach badawczych, w której brak jednoznacznych zapisów okreÅ›lajÄ…cych instytut badawczy jako jednostkÄ™ naukowÄ…. Pojawia siÄ™ rada nadzorcza, typowa dla spóÅ‚ek komercyjnych, która przejmuje wszystkie istotne kompetencje rady naukowej. Jest to najważniejsza zmiana kierunku prac nad ustawÄ… o instytutach badawczych, która w konsekwencji doprowadzi tylko do zwiÄ™kszenia kosztów dziaÅ‚alnoÅ›ci instytutów badawczych i do konfliktów kompetencyjnych z radÄ… naukowÄ….
Zapisy dotyczÄ…ce form przeksztaÅ‚cania instytutów stawiajÄ… w uprzywilejowanej pozycji szkoÅ‚y wyższe w stosunku do jbr-ów. W ustawie nie powinno być zapisów dajÄ…cych preferencje jednemu sektorowi nauki wobec drugiego, tym bardziej, że ich zadania i misje sÄ… różne. W przypadku włączenia jbr-u do uczelni, wobec nieporównywalnych statutowych zasad dziaÅ‚ania jbr-u i uczelni wyższej, nie jest możliwe m.in. samodzielne dziaÅ‚anie jbr-u w ramach struktur uczelnianych oraz samodzielne prowadzenie dziaÅ‚alnoÅ›ci statutowej i wdrożeniowej w przemyÅ›le. Nie jest możliwe także zatrudnienie caÅ‚ej przejmowanej kadry instytutu, zarówno naukowej i techniczno-administracyjnej. W efekcie uczelnie przejmowaÅ‚yby grunty, nieruchomoÅ›ci budowlane, laboratoria, mienie, aparaturÄ™ badawczÄ… oraz tylko część pracowników. JednoczeÅ›nie niemożliwe byÅ‚oby prowadzenie dziaÅ‚alnoÅ›ci badawczo-rozwojowej i wdrożeniowej na rzecz przemysÅ‚u.
Prawne niechlujstwo
W projekcie ustawy o instytutach badawczych jest też wiele niekonsekwencji i błędów prawnych, np. okreÅ›la siÄ™, że instytut prowadzi badania naukowe i prace rozwojowe w celu komercjalizacji oraz wdrożenia. Tymczasem celem dziaÅ‚alnoÅ›ci badawczej nie jest komercjalizacja, lecz dziaÅ‚alność okreÅ›lona w dalszych ustÄ™pach projektu ustawy oraz w statutach instytutów zatwierdzonych przez ministra resortu, któremu podlegajÄ….
Zapisana w projekcie ustawy konieczność odniesienia wartoÅ›ci dotacji statutowej na dobro funduszu statutowego z pominiÄ™ciem przychodów w rachunku zysków i strat powoduje, że przychody przyjmowane do ustalenia wyniku finansowego bÄ™dÄ… niższe o wartość dotacji. RównoczeÅ›nie w rachunku zysków i strat uwzglÄ™dniane bÄ™dÄ… wydatki pokrywane z dotacji statutowej (jako koszty). Spowoduje to automatyczne powstawanie straty bilansowej w wysokoÅ›ci otrzymanej dotacji. Proponowany zapis jest niezgodny z ustawÄ… o rachunkowoÅ›ci, która zaleca ujmować w przychodach dotacje do wysokoÅ›ci poniesionych uzasadnionych wydatków zgodnie ze stanem faktycznym.
Z lepszego na gorsze
Niekorzystne dla jednostek sÄ… też proponowane proporcje skÅ‚adu osobowego rady naukowej. W wielu przypadkach pracownicy naukowi ze stopniem doktora nie majÄ… szans, aby wejść w jej skÅ‚ad, co ogranicza ich pozycjÄ™ jako pracowników. Ustalone priorytety udziaÅ‚u w radzie nie powinny narzucać zbyt sztywnych ram udziaÅ‚u poszczególnych grup zawodowych. Obecne wideÅ‚ki „od – do” pozwalajÄ… na elastyczne ksztaÅ‚towanie skÅ‚adu rady w zależnoÅ›ci od tego, w jakiej jednostce funkcjonuje, dlatego należaÅ‚oby pozostawić dotychczasowe proporcje skÅ‚adu rady naukowej.
Wysoki, 50% udziaÅ‚ osób spoza instytutu, w tym przedsiÄ™biorców, jest zbyt duży. Należy w tym przypadku brać pod uwagÄ™ również umożliwienie tej grupie osób dostÄ™pu do wiedzy o dziaÅ‚alnoÅ›ci instytutu i wykorzystanie jej przez nich do celów konkurencyjnych.
Warto jeszcze odnieść siÄ™ do zaproponowanych warunków, które speÅ‚niać musi kandydat na dyrektora instytutu. Z jednej strony, nastÄ…piÅ‚o podwyższenie wymagaÅ„, ponieważ osoba ta ma posiadać co najmniej stopieÅ„ doktora i wg mojej oceny jest to dobra propozycja. Z drugiej strony, nastÄ…piÅ‚o obniżenie wymagaÅ„ w zakresie doÅ›wiadczenia w zarzÄ…dzaniu. W obecnym stanie prawnym, jeÅ›li kandydat nie posiada doÅ›wiadczenia w sektorze badawczo-rozwojowym, to musi wykazać siÄ™ doÅ›wiadczeniem w zarzÄ…dzaniu przedsiÄ™wziÄ™ciami gospodarczymi lub finansowymi. Natomiast obecny zapis mówi, że kandydat na dyrektora ma posiadać doÅ›wiadczenie w kierowaniu kilkunastoosobowymi zespoÅ‚ami pracowniczymi w sektorze gospodarczym.
W obecnym zapisie kandydat na dyrektora musi wykazać się znajomością jednego języka obcego. Obecnie proponuje się znajomość jednego obcego języka urzędowego UE. Jest ich jak wiadomo 23, bez języka rosyjskiego, chociaż w tym języku o wiele sprawniej można się porozumieć w UE aniżeli w wielu pozostałych, choćby dlatego, że wielu znakomitych uczonych rosyjskich pracuje w ośrodkach badawczych UE.
Dobrym zapisem w projekcie ustawy o instytutach badawczych jest natomiast ustalenie kadencyjnoÅ›ci dyrektorów.
Deklaracje a praktyka
Druga bardzo ważna ustawa dotyczy finansowania nauki. Ta ustawa razem z ustawÄ… o NCBR bÄ™dÄ… miaÅ‚y wpÅ‚yw na rozwój innowacyjnej gospodarki, niemniej w projektach obu ustaw nie przewiduje siÄ™ realizacji projektów celowych i rozwojowych, a wÅ‚aÅ›nie te sÄ… podstawowÄ… formÄ… wspóÅ‚pracy jednostek badawczo-rozwojowych z przedsiÄ™biorstwami. Ich realizacja pozwala na uzyskiwanie wymiernych efektów techniczno-ekonomicznych, zatem oznacza to niezrozumienie i nierealizowanie podstawowej roli badaÅ„ naukowych w odniesieniu do innowacyjnoÅ›ci i rozwoju gospodarki.
W nowych zasadach finansowania dziaÅ‚alnoÅ›ci statutowej jednostek naukowych mówi siÄ™ o utrzymaniu ich bazy badawczej, ale nie o rocznych planach zadaniowych, zwiÄ…zanych z badaniami wyprzedzajÄ…cymi, wymagajÄ…cymi nowej aparatury. Dobrze byÅ‚oby, aby ten zapis obowiÄ…zywaÅ‚ także jednostki szkolnictwa wyższego i PAN, gdyż badania wyprzedzajÄ…ce sÄ… podstawÄ… wdrożeÅ„.
Zaproponowany zapis dotyczÄ…cy utrzymania niezbÄ™dnej kadry naukowej i inżynieryjno-technicznej nie stanowi jakiejkolwiek motywacji do prowadzenia badaÅ„. Koszt utrzymania pracowników (wynagrodzenia) powinien być skÅ‚adowÄ… kosztu prac badawczych, podobnie jak koszt zakupu i wytworzenia aparatury, wspóÅ‚pracy naukowej krajowej i zagranicznej. Natomiast w projekcie ustawy zakup lub wytworzenie aparatury naukowo-badawczej oraz wspóÅ‚praca naukowa krajowa i zagraniczna powiÄ…zane zostaÅ‚y nie z pracami prowadzonymi w jednostce, lecz z „dziaÅ‚aniami niezbÄ™dnymi dla rozwoju nowych specjalnoÅ›ci naukowych, rozwoju kadry naukowej i podniesienia potencjaÅ‚u badawczego jednostki".
Na koniec chciaÅ‚abym zauważyć, że ciÄ…gle mówi siÄ™ o potrzebie wiÄ™kszego ukierunkowania nauki polskiej na cele gospodarcze i spoÅ‚eczne, na wprowadzanie innowacyjnoÅ›ci i poprawÄ™ konkurencyjnoÅ›ci gospodarki, zwraca siÄ™ uwagÄ™ na przewagÄ™ badaÅ„ poznawczych nad badaniami stosowanymi i przemysÅ‚owymi, ale nie widać konkretnych dziaÅ‚aÅ„ zmierzajÄ…cych do poprawy tego stanu rzeczy. Tylko jbr-y wspóÅ‚pracujÄ… aktywnie z przemysÅ‚em i tylko jbr-y zostaÅ‚y poddane procesom reorganizacji i przeksztaÅ‚ceÅ„, w wyniku których ich liczba zmniejszyÅ‚a siÄ™ o okoÅ‚o 30%. Zapomina siÄ™, że sÄ… one także atrakcyjnym i poszukiwanym partnerem do projektów UE – może wiÄ™c należaÅ‚oby o nie walczyć?
|