Koncepcja budowy tożsamości europejskiej ma legitymizować powstanie Unii Europejskiej.
Termin tożsamość narodowa związana jest z wyodrębnieniem pojęcia narodu. Pierwszym badaczem, który dokonał w początku XX w. rozróżnienia Kulturnation oraz Staatsnation był Friedrich Meinecke. Przez termin Staatsnation rozumiał on samookreślający się politycznie naród.
Smith rozumie naród jako wspólnotę ludzi, podlegających tym samym prawom i instytucjom, zamieszkującym dane terytorium. Jednak naród opisuje zarówno ideologia, polityka, jak i kultura. Ludzi tych łączą wspólne wartości, tradycja, kultura. Posiadają wspólne rozumienie pojęć, wspólne aspiracje, sentymenty i idee. Cechy te powinny obejmować albo wszystkich ludzi, albo przynajmniej ich dominującą większość.
Tożsamość narodowa to koncepcja wielowymiarowa, obejmująca język, sentymenty, symbolikę. Aby się wyodrębniła, muszą zostać spełnione następujące warunki: musi powstać społeczeństwo, świadome politycznie, funkcjonujące w ramach konkretnego terytorium, z którym się będzie ono identyfikowało i czuło do niego swoją przynależność. Muszą zostać zbudowane wspólne instytucje, przyjęte prawa i obowiązki.
Fundamentalne składowe tożsamości narodowej to: 1. historyczne terytorium, ojczyzna 2. wspólne mity i pamięć historyczna 3. wspólna kultura 4. wspólne prawa i obowiązki 5. wspólna gospodarka
Dwie koncepcje narodu
W modelu Zachodnim istnieją dwie koncepcje narodu. Pierwsza koncepcja dominuje w Europie Zachodniej. Zdaniem Bockenforde’a, naród można przedstawić „jako zbiorowość polityczną, której członków jednoczy wspólne przekonanie oraz wola, by żyć w ramach i w uległości wobec jednego porządku polityczno- państwowego”. Dla przykładu, bycie obywatelem francuskim oznacza wolę życia w ramach porządku, który proponuje państwo francuskie.
Społeczeństwo funkcjonujące w ramach takiej wizji narodu i wspólnoty jest otwarte i nie wykluczające ze względu na religię, rasę, czy kraj pochodzenia. Jest w stanie przyjąć i zintegrować miliony przybyszów ze wszystkich krajów, niezależnie od ich etnicznej przynależności i różnic językowych. Oczekuje ono w zamian gotowości życia w obowiązującym porządku oraz włączenia się w jego obręb, w charakterze lojalnego obywatela.
Można powiedzieć, że taka koncepcja narodu ma charakter włączający i umożliwiający integrację imigrantów. Zdaniem Smitha, ten model tożsamości narodowej oznacza wspólnotę kulturową ludzi zjednoczonych przez wspólną pamięć historyczną, mity, symbole i tradycję. Zwraca on uwagę na fakt, że w ramach takiego systemu każdy może samodzielnie decydować o swojej przynależności narodowej. Nie jest ona bowiem determinowana przez miejsce urodzenia.
Druga koncepcja narodu rozwinęła się na skutek specyficznych doświadczeń historycznych w Niemczech oraz w Europie Środkowo-Wschodniej, głównie w konsekwencji wieloletniego braku odrębnej państwowości tych państw. Kładzie ona nacisk na definiujące naród cechy etniczne i kulturowe. W świetle tych doświadczeń w tej części Europy powstawały państwa narodowe, tworzone w oparciu o kryteria miejsca urodzenia, wspólnego pochodzenia, wspólnego języka, historii czy kultury. W przypadku Polski bardzo ważną rolę w kształtowaniu poczucia tożsamości narodowej odegrała dodatkowo religia katolicka.
W ramach tej tożsamości olbrzymią rolę odgrywa poszukiwanie własnych korzeni, pamięć historyczna, badania języka, czy badania etnograficzne. Ich celem jest dowiedzenie ciągłości istnienia narodu. Społeczeństwa są swego rodzaju „super rodziną”.
Ponieważ tożsamość jest ściśle związana z miejscem urodzenia, nie ma możliwości swobodnego wyboru narodu przez jednostkę. Może ona znajdować się na emigracji, zawsze jednak posiadając pierwotną przynależność narodową i pierwotną tożsamość. Postrzeganie państwa przez pryzmat narodu połączonego wspólnotą historyczną sygnalizuje, że społeczeństwa je tworzące (oraz rządzący, jako ich reprezentanci) będą zamknięte, niechętne przyjmowaniu obcych, a może nawet- w sytuacji poczucia zagrożenia- ksenofobiczne.
Owe dwie wizje państwa wskazują na Unię Europejską, jako niesłychanie zróżnicowaną i skomplikowaną wspólnotę państw, w której każde z nich posiada inny bagaż doświadczeń historycznych, oraz uznaje odmienną siatkę wartości. Skutkiem tego na uniwersalną tożsamość Europy (jako kontynentu połączonego np. chrześcijańską przeszłością) należy nałożyć tożsamości lokalne, narodowe.
Czy istnieje tożsamość europejska?
Nie ma jednej idei tożsamości europejskiej. Co więcej, współcześnie mamy dwa paralelnie występujące terminy: tożsamość europejska, utożsamiana z Unią Europejską oraz tożsamość kontynentu europejskiego. W dodatku tożsamość europejska i integracja europejska nie są tożsame. Ludzie mogą się w pełni czuć Europejczykami i być przeciwko procesom integracyjnym. Europa przez wieki była kontynentem bardzo zróżnicowanym oraz rozbitym kulturowo. Poszczególne państwa charakteryzowało bardzo duże zróżnicowanie wewnętrzne, z odmiennymi tożsamościami poszczególnych grup społecznych. Podobne zróżnicowanie występowało pomiędzy poszczególnymi państwami.
Przez ostatnie tysiąclecie Europa nie tylko nie wytworzyła swej wspólnej, „kontynentalnej, cywilizacyjnej” tożsamości, co trawiona była licznymi wojnami, a główna energia Europejczyków skierowana była na zabijanie i wzajemne zwalczanie.
Wraz z pojawieniem się projektu europejskiej integracji po II wojnie światowej w elitach europejskich, pomnych na tragiczne doświadczenia dwóch wojen światowych, pojawiła się koncepcja budowy tożsamości europejskiej. Ma ona legitymizować powstanie Unii Europejskiej. Ramy deklarowanej przez polityków wspólnej tożsamości „cywilizacji” europejskiej tworzy wspólnota ekonomiczna i polityczna. Także doświadczenie historyczne, w postaci zainicjowania systemu kapitalistycznego i gospodarki rynkowej, czy wprowadzenie po raz pierwszy w nowożytnej historii nowoczesnych instytucji demokratycznych.
Bardzo istotnym elementem budowanej tożsamości europejskiej jest wspólnota pokoju, zjednoczenie się wobec zagrożenia wojną. Sama koncepcja tożsamości europejskiej jest jednak bardzo złożona. Wymaga badań interdyscyplinarnych z zakresu psychologii, socjologii, filozofii, polityki. Proponowana tożsamość europejska nie jest jednak traktowana jako jednorodna, zunifikowana; traktowana jest raczej jako swego rodzaju rama dla wyrażania swych odmienności, zróżnicowania ludzi i organizacji. Celem inicjatorów kształtowania tożsamości europejskiej jest zaproponowanie takiego modelu, który będzie zachęcał i chronił różnorodność państw i społeczeństw europejskich, a nie narzucał unifikację kulturową.
Projekt kształtowania tożsamości europejskiej w ramach zjednoczonej Europy jest projektem elit. Ma przez to swoje naturalne granice. W dodatku niezmiernie trudno jest określić, co to w ogóle jest europejska tożsamość: czyja? Elit? Ogółu? Według Karolewskiego, współcześnie 93% elit europejskich jest za integracją, podczas gdy w populacji ogółem cieszy się tylko 53% poparciem.
Tożsamość narodowa a migracje
Różne podejścia do idei państwa i narodu znajdują swoje przełożenie na ocenę i przyjętą politykę wobec obecnej fali migracyjnej do Europy. Znacznie trudniej jest znaleźć zrozumienie wobec napływu migracji w państwach opierających koncepcję narodu na wspólnocie kulturowo-historyczno-językowej. Bronią się one przed przyjęciem migrantów, słabo procedują rozwiązania, mające za zadanie zintegrowanie przybyszów ze społeczeństwami.
Inaczej jest w przypadku państw, które od lat są wielokulturowe. Łatwiej otwierają się na przybyszów, pod warunkiem, że ci akceptować będą ład panujący w ich państwach. Jak się wydaje, także z tego powodu są znacznie lepiej instytucjonalnie przygotowane do tej operacji. Warto zatrzymać się dłużej na szczególnym przypadku niemieckim. Niemcy są państwem, w którym na poziomie politycznym doszło po II wojnie światowej do zredefiniowania koncepcji narodu. Wojna, która doprowadziła do utraty dużej liczby rąk do pracy, zmusiła państwo do zapożyczania obcej siły roboczej. W kraju pojawiła się duża diaspora jugosłowiańska oraz turecka. Doprowadziło to do przewartościowania modelu państwa w tym kraju.
Niemcy, pierwotnie zbudowane w oparciu o wspólnotę języka, historii i kultury, akceptują obecnie w dużym stopniu włączanie w jej tkankę ludzi pochodzących z innych kręgów kulturowych, władających innym językiem i posiadających inną historię. Realizowany od lat projekt nowego państwa niemieckiego zbliża Niemcy do modelu multi-culti, realizowanego we Francji czy Niemczech.
Ostatnie wydarzenia w Niemczech, w postaci agresywnych zachowań migrantów wobec społeczeństwa niemieckiego (głównie kobiet) oraz skala napływu cudzoziemców spowodowały poczucie zagrożenia, a w efekcie doprowadziły do usztywnienia i pojawienia się niechęci wobec migrantów.
Budzi wątpliwości, czy dobrze funkcjonująca dotychczas polityka państwa, zmierzająca do redefinicji idei narodu oraz oparcia jej na modelu państwa wieloetnicznego i włączającego, będzie dalej akceptowana przez rdzenne społeczeństwo niemieckie. Jak można wnioskować ze wzrostu popularności partii nacjonalistycznych i prawicowych, Niemcy stają się państwem, w którym narracja polityczna zaczyna wchodzić w kolizję z narracją społeczną.
Adriana Łukaszewicz
Powyższy tekst jest fragmentem wystąpienia Autorki podczas konferencji Komitetu Prognoz PAN Polska 2000 plus (14-15.05.16) poświęconej tożsamości europejskiej i ukaże się drukiem w wydawnictwie KP w końcu 2016 roku.
Tytuł i wyróżnienia pochodzą od redakcji SN.