Przeglądając wyniki kontroli, jakie ministerstwo nauki przeprowadza systematycznie w podległych sobie jednostkach, trafiliśmy na informacje pokazujące sposób działania jednej z dwóch agencji ministerstwa – Narodowego Centrum Badań i Rozwoju. Dane dotyczą okresu 2009 – 2010, kiedy minister nauki – mimo upływu dwóch lat od powołania NCBiR w 2007 roku - nie mianował stabilnego zarządu agencji i między ministerstwem a NCBiR panowały dziwne relacje. Wyniki tej kontroli – bardzo czytelne dla dobrze znającego się środowiska naukowego - pokazują mechanizmy działania w obszarze finansowania nauki, które niczym się nie różnią od innych sfer. Można więc powiedzieć, że pod tym względem polska nauka zintegrowała się z polityką i praktyką gospodarczą w kraju.(red.)
Kontrolujący stwierdzili, m. in., że:
- W latach 2009 - 2010 w NCBiR nie prowadzono prac nad programami mobilności naukowców Horyzonty i komercjalizacji Synergia,
- Podczas realizacji projektów w ramach przedsięwzięcia „IniTech”, członkowie zespołu ekspertów nie mieli wpływu na wybór recenzentów, ponadto w czterech przypadkach oceny wstępnej wniosków dokonali członkowie Zespołu związani z jednostkami, które je złożyły.
- na większości umów zawartych na realizację projektów brakowało pieczęci imiennej osoby, która podpisała je jako przedstawiciel Centrum; - w związku z brakiem odpowiedniej bazy danych koordynator projektu i członkowie Zespołu nie mieli możliwości stwierdzenia, czy zadania przedstawione we wnioskach złożonych na konkurs nie były wcześniej realizowane i finansowane, bądź dofinansowane przez MNiSW lub NCBiR, co mogło spowodować wystąpienie ryzyka finansowania projektów już zrealizowanych w ramach innych konkursów.
Realizacja projektów w ramach programu Lider:
- w związku z brakiem odpowiedniej bazy danych, w konkursach koordynator projektu i członkowie zespołu nie mieli możliwości stwierdzenia, czy zadania
przedstawione we wnioskach złożonych na konkurs nie były wcześniej realizowane i finansowane bądź dofinansowane przez MNiSW lub NCBiR, co mogło spowodować kilkakrotne finansowanie tych samych zadań.
Realizacja międzynarodowych projektów w ramach przedsięwzięcia na rzecz nanoelektroniki JU ENIAC:
- na dokumentach brakowało dekretacji p.o. Dyrektora Centrum i kierownika zespołu, dotyczącej osób/osoby odpowiedzialnej za realizację danej sprawy; - podpisane umowy oraz aneksy do umów nie posiadały pieczątki imiennej osoby, która je podpisała z ramienia NCBiR; - ocena zasadności aneksowania dokonywana była przez pracowników NCBiR, bez oceny ekspertów; - umowy na realizację wszystkich projektów w JU ENIAC zostały podpisane z kilkumiesięcznymi opóźnieniami (umowa powinna zostać podpisana w ciągu 30 dni od zakończenia negocjacji między JU ENIAC a koordynatorem projektu).
Realizacja projektów w ramach strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych – strategiczny projekt badawczy Technologie wspomagające rozwój bezpiecznej energetyki jądrowej:
- p.o. Dyrektora Centrum 2.07.10. ustanowił Komitet Sterujący strategicznego projektu badawczego w zakresie energetyki jądrowej, który sformułował temat projektu oraz dokonał jego uszczegółowienia, określił 6 zadań badawczych oraz warunki konkursów na wykonanie zadań badawczych w ramach tego projektu; - Przewodniczącym Komitetu Sterującego wybrany został Dyrektor Instytutu Fizyki Jądrowej im. Henryka Niewodniczańskiego PAN, członek Rady Centrum – co jest niezgodne z Regulaminem Rady NCBiR (członkowie Rady nie mogą pełnić funkcji ekspertów oraz zasiadać w zespołach ekspertów). Krakowski IFJ PAN wchodzi w skład zespołów, które złożyły oferty w ramach realizacji przedsięwzięcia (trzy oferty, w jednej ofercie jest liderem konsorcjum).
Realizacja projektów rozwojowych:
W wyniku analizy dokumentacji projektów stwierdzono, że: - długi okres od przejęcia wniosków z MNiSW do podpisania umów na realizację wymuszał aneksowanie umów, gdyż wykonawcy nie mieli możliwości pełnej realizacji zadań zaplanowanych na pierwszy rok realizacji projektu; - na aneksach brak było pieczątek imiennych osób podpisujących aneks ze strony NCBiR; - brakowało paraf na podpisanych aneksach (koordynatora, kierownika projektu); - na dokumentach brakowało dekretacji p.o. Dyrektora Centrum i kierownika zespołu, dotyczącej osób/osoby odpowiedzialnej za realizację danej sprawy; - w VI konkursie w większości projektów podpisane zostały aneksy o zmianę kosztorysu i harmonogramu realizacji projektów w zakresie zasad i terminów przekazywania zaliczek. Zgodę na podpisanie aneksów wydawała główna księgowa NCBiR (brak kontrasygnaty, decyzje podejmowane były na podstawie nieczytelnej dekretacji na piśmie – główna księgowa nie potrafiła rozszyfrować treści dekretacji). Główna księgowa w trakcie trwania czynności kontrolnych odmówiła złożenia pisemnych wyjaśnień dotyczących podejmowania decyzji o aneksowaniu umów, odmówiła również pisemnego potwierdzenia odmowy złożenia ww. wyjaśnień.
Realizacja projektów badawczych zamawianych:
W wyniku analizy dokumentacji losowo wybranych projektów stwierdzono: - na dokumentach brak dekretacji p.o. Dyrektora Centrum i kierownika zespołu, dotyczącej osób/osoby odpowiedzialnej za realizację danej sprawy; - brak dat na wnioskach o przyjęcie wyników projektu; - na podpisanych aneksach do umów zawartych z wykonawcami projektów brak pieczątki imiennej osoby podpisującej aneks ze strony NCBiR oraz brak paraf koordynatora projektu czy kierownika zespołu; - oceny merytoryczne raportów okresowych i wniosków o aneksowanie dokonywane były przez pracowników Centrum oraz, w nielicznych przypadkach, przez ekspertów zewnętrznych;
Procedury wybierania ekspertów, przewodniczących zespołów ekspertów, członków i przewodniczących komitetów sterujących oraz recenzentów:
- w Centrum nie opracowano dokumentu opisującego procedury wybierania członków Zespołów ekspertów, Komitetów Sterujących oraz przewodniczących tych zespołów; - w Centrum obowiązuje procedura wyboru ekspertów (recenzentów zewnętrznych). Zgodnie z jej zapisami, wyboru eksperta/recenzenta dokonuje pracownik Zespołu kontroli i ewaluacji – sekcji bazy ekspertów, po otrzymaniu zlecenia od koordynatora projektu. Koordynatorzy projektów, kierownicy zespołów, w których projekty są realizowane oraz członkowie zespołów ekspertów oceniających wnioski złożone na poszczególne konkursy nie mają wpływu na wybór recenzenta oraz nie znają ich nazwisk; - dostęp do bazy ekspertów NCBiR oprócz pracowników sekcji miały też inne osoby zatrudnione w Centrum, które dokonywały również wyboru ekspertów; - obowiązująca w NCBiR forma doboru ekspertów może nieść za sobą niebezpieczeństwo wyboru niewłaściwego eksperta, a co za tym idzie, wyniki prac wykonanych przez tych ekspertów mogą spowodować dokonanie niewłaściwej oceny dotyczącej zakwalifikowania wniosku do finansowania lub oceny wykonania projektu.
Pozostałe ustalenia kontrolne (m.in.):
- brak procedur windykacyjnych oraz procedury postępowania w przypadku zaistnienia konieczności zwrotu przez wykonawcę projektu środków uznanych za wydatkowane niezgodnie z umową; - brak procedury oceny ryzyka dla programów własnych Centrum
- zawieranie umów z członkami Rady Centrum w trakcie trwania kadencji Rady (co jest niezgodne z regulaminem Rady NCBiR). Jedna z tak zawartych umów była ekspertyzą wykonaną przez członka Rady Centrum a dotyczyła projektu realizowanego w Instytucie Chemii Organicznej PAN, którego dyrektorem był inny członek Rady Centrum; - przekroczenie uprawnień przez koordynatora projektu. Przykładem takiego działania jest umowa (nr UD/E/48/2009 z 1.04.09.) zawarta przez p.o. Dyrektora Centrum, dotycząca wykonania oceny merytorycznej wniosku o dofinansowania udziału w projekcie Eureka, Azotkowe diody laserowe jako element urządzeń do wczesnej diagnostyki raka i innych zastosowań medycznych, akronim E! 4101 Dynamic Blue, Wykonawca -Topian sp. z o. o.
Zespół problemowy do spraw monitorowania projektów i oceny wniosków o dofinansowanie udziału w projektach Eureki nie rekomendował wniosku do dofinansowania, podważył decyzję Zespołu, kompetencje jego członków oraz ocenę jednego eksperta zewnętrznego (ocena negatywna), uzasadniając swoją decyzję niskim poziomem merytorycznym wniosku oraz brakami formalnymi. Koordynator projektu Eureka zaproponował, aby p.o. Dyrektora Centrum uznał rekomendację Zespołu o nie finansowaniu projektu za błędną i rozważył podjęcie postanowienia w oparciu o dwie pozytywne recenzje (z trzech otrzymanych).
P.o. Dyrektora Centrum skierował wniosek do kolejnej oceny (wykonanie ekspertyzy) przez członka Rady Centrum, który rekomendował wniosek do dofinansowania. Decyzją p.o. Dyrektora Centrum wniosek został zakwalifikowany do dofinansowania. Jednak zgodnie z Regulaminem Rady NCBiR, członkowie Rady nie mogą pełnić funkcji ekspertów oraz zasiadać w zespołach ekspertów – postępowanie koordynatora projektu było więc niezgodne z jego zakresem obowiązków, niczym nie uzasadnione i nosi znamiona przekroczenia uprawnień.
Kontrolę przeprowadzano też w zakresie m.in. realizacji planów pracy Centrum i jego struktury organizacyjnej, realizacji programu EUROSTARS i innych, także zarządzania nimi (m.in. refundacji programów przez KE) czy pomocy publicznej.
Okazało się, że w NCBiR brakowało procedur windykacyjnych oraz procedur postępowania w przypadku zaistnienia konieczności zwrotu przez wykonawcę projektu środków uznanych za wydatkowane niezgodnie z umową. Nie określono również procedur oceny ryzyka dla programów własnych NCBR.
W wyniku kontroli programu AAL stwierdzono, że:
- p.o. Dyrektora Centrum podjął decyzję o odmowie dofinansowania projektu GomyLife, co było sprzeczne z procedurami operacyjnymi programu AAL, postanowieniami porozumienia zawartego między Międzynarodowym Stowarzyszeniem AAL a Centrum i faktycznie uniemożliwiło udział polskiego podmiotu w pracach konsorcjum realizującego projekt; - brakowało zasad postępowania z projektami, które na poziomie konsorcjum (międzynarodowy panel ekspertów) otrzymały rekomendację do finansowania; - Centrum nie dofinansowywało projektów w ramach programu, a w szczególności nie dawało wsparcia polskim jednostkom uczestniczącym w konsorcjach, których projekty były rekomendowane do finansowania; - Centrum nie wykorzystywało też dotacji celowej w zakresie wspierania projektów w ramach programu, w którym uczestnictwo zostało uznane za celowe przez organ nadzorujący – ministra właściwego ds. nauki.
Jeśli chodzi o program EUROSTARS, to brakowało refundacji środków przez KE oraz podejmowania przez Centrum działań zmierzających do jej uzyskania, co zdaniem kontrolujących może nosić znamiona naruszenia dyscypliny finansów publicznych. W zarządzaniu programami i projektami strategicznymi, kontrolujący mieli uwagi do sposobu przeprowadzenia konkursu oraz wyboru ofert w ramach strategicznego programu Interdyscyplinarny system interaktywnej informacji naukowej i naukowo-technicznej. Pojawiły się wątpliwości nie tylko co do zgodności z regulaminem konkursu, ale i ustawy o NCBiR.
Wątpliwości budziły również zastosowane przez Centrum procedury unikania konfliktów interesów w związku z tym, że jednostka, która była reprezentowana w zespole uszczegóławiającym zadanie badawcze jednocześnie negocjowała z Centrum ostateczny kształt umowy o dofinansowanie; Zakwestionowano także nie powołanie dyrektorów programów strategicznych.
Z pozostałych ustaleń kontroli warto wspomnieć o nagminnie stosowanych praktykach:
- korzystania przez NCBiR z usług zewnętrznych kancelarii prawnych, mimo zatrudniania przez Centrum radców prawnych oraz funkcjonowania Zespołu Prawnego,
- nie uregulowania zasad zawierania umów cywilno-prawnych z podmiotami zewnętrznymi,
- brak zachowanej dokumentacji dotyczącej procesów rekrutacyjnych wybranych stanowisk pracy.
To tylko wybrane przykłady, z tych, jakie podaje raport kontroli ministerstwa.
Z pełną wersją kontroli oraz zaleceniami inspektorów można zapoznać się na stronie:
http://www.bip.nauka.gov.pl/_gAllery/14/17/14176/20110601_raport_z_kontroli_w_NCBiR_35-10.pdf