W dziewięćdziesięciolecie (1919 - 2009) serii Biblioteka Narodowa Wydawnictwo Ossolineum wydało powieść Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem z obszernym wstępem Józefa Bachórza.
Pierwodruk powieści (podzielonej przez pisarkę na 3 tomy) ukazał się w 1887 roku w 52 odcinkach w „Tygodniku Ilustrowanym", a wkrótce po zakończeniu druku w czasopiśmie - w edycji książkowej. Obecne wydanie odwołuje się do rękopisu pisarki, odnalezionego w 1958 roku i przekazanego jako dar dla Biblioteki Narodowej w Warszawie przez Zofię Prószyńską. Jego istotnym elementem jest przytaczanie w przypisach lub aneksie wielu fragmentów tekstu zaniechanych przez Orzeszkową przed przekazaniem rękopisu do druku oraz wielu zdań i zwrotów przekreślanych przez nią podczas pisania.
Współcześni Orzeszkowej recenzenci powieści wyrażali się bardzo pochlebnie o dziele - podobała się zwłaszcza oryginalność utworu i jego rozmach problemowy, z aprobatą pisano o kompozycji utworu, pięknie obrazów natury nadniemeńskiej. W okresie Młodej Polski i później zainteresowanie Orzeszkową stopniowo malało, mimo że w 1918 roku powieść ta została wpisana na listę lektur obowiązkowych dla gimnazjów (pozostała na niej do 1992 roku). Po wojnie, w dyskusji o realizmie i realizmie socjalistycznym, nazwisko Orzeszkowej pojawiało się wielokrotnie, a po 1956 r. rozpoczęto solidne badania jej twórczości. Powieść Nad Niemnem doczekała się wielu wznowień, opracowań, przeróbek dla dzieci i młodzieży, wersji scenicznych i adaptacji filmowej. Nie zabrakło też nawiązań literackich do tej powieści w twórczości m.in. Rodziewiczówny, Żeromskiego, czy Miłosza, który w jednym z wierszy napisał: „Nie da się tej powieści streścić cudzoziemcom". Nie da, bo to powieść bardzo polska, hermetyczna, opowiadająca o kraju, w którym „dobro i zło mierzono Mogiłą".
Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem, Ossolineum, Wrocław 2009, t.1, 2 i 3
oem software