Jest to kolejna przetłumaczona na polski – po Neoliberalizmie. Historii katastrofy oraz Buncie miast - książka Davida Harveya, profesora antropologii, jednego z najbardziej nowatorskich i wpływowych teoretyków geografii naszych czasów.
Na książkę składają się: esej „Przestrzeń jako słowo- klucz” oraz dwa publiczne wykłady, jakie wygłosił David Harvey w ramach ósmej edycji wykładów im. Alfreda Hettnera w 2004 r. w Heidelbergu – „Kapitalizm wolnorynkowy a restauracja władzy klasowej” oraz „W stronę ogólnej teorii rozwoju nierównego geograficznie”. Choć geneza, przebieg i skutki neoliberalizmu – nowej religii ekonomistów po 1970 r. – są już dość dobrze poznane i opisane, tym niemniej ujęcie tych zjawisk przez Harvarda (pierwsza część książki) jest niezwykle syntetyczne, a jednocześnie pokazujące – m.in. poprzez liczne przykłady praktyk rządów i korporacji – cały dramatyzm tego etapu rozwoju ludzkości, i jego destrukcyjne skutki dla społeczeństw.
Autor przypomina, że choć za ojczyznę neoliberalizmu przyjmuje się USA (także Wielką Brytanię), to jednak pierwszy wielki eksperyment z budowaniem państwa neoliberalnego miał miejsce w Chile, po zamachu stanu dokonanym przez Pinocheta 11 września 1973 r. (Do dzisiaj Chile nie może się z tego otrząsnąć – w ub. roku powołano tam międzynarodową komisję mającą za zadanie przywrócenie emerytur Chilijczykom, których ów eksperyment ich pozbawił (słynne OFE)– uczestniczyła w niej m.in. prof. Leokadia Oręziak z SGH).
Kolejne kroki tego pochodu wątpliwej teorii (wątpliwej, bo dane ekonomiczne już po kilku latach nie potwierdzały jej skuteczności gospodarczej) to USA doby Reagana oraz Wielka Brytania zarządzana przez M. Thatcher.
Harvey, przytaczając fakty gospodarcze, polityczne, geopolityczne pokazuje, jak najbogatsze klasy i korporacje stopniowo przechwyciły majątki społeczeństw i narodów, stosując różne metody nacisku, z wojną włącznie. W ten sposób, zaledwie przez 30-40 lat restytuowano na świecie klasy społeczne i niebotycznie zwiększono nierówności. Praca przestała dawać zyski, nie pozwala nawet utrzymać dotychczasowego poziomu życia, natomiast liczy się tylko kapitał, najczęściej kumulowany przez wywłaszczenie.
Wyrosło pokolenie, które dało sobie wmówić, iż pojęcie klasy nie ma sensu, choć wyraźnie widać, że wyższe warstwy społeczne prowadzą wyrafinowaną walkę klasową, której celem jest zbudowanie zdecydowanej przewagi klasowej – podsumowuje autor. Co można w tej sytuacji zrobić? Harvey rozpatruje dwie metody poszukiwania rozwiązań, ale w konkluzji optymistycznie stwierdza, iż świat jest w stanie wydobyć się z tej pułapki poprzez przeciwstawienie mu innego systemu wartości: demokracji otwartej, dążącej do równości społecznej, idącej w parze z ekonomiczną, polityczną i kulturową sprawiedliwością. Druga część książki - „Notatki do teorii rozwoju nierównego geograficznie” jest równie interesująca, zwłaszcza że dotyczy teorii nowej i mało u nas dyskutowanej. A jak pisze autor – niesamowita zmienność i różnorodność dróg polityczno – ekonomicznego rozwoju na świecie domaga się staranniejszego opracowania teoretycznego. Jest to nagląca polityczna konieczność – także dlatego, że nie doszło do spodziewanej konwergencji poziomów dobrobytu, a jak się wydaje – nierówności geograficzne i społeczne w ostatnich dekadach, wzrosły.
Nie zmaterializowała się obietnica ograniczenia ubóstwa w wyniku swobodniejszej wymiany handlowej, otwarcia rynków i wdrożenia „neoliberalnych” strategii globalizacji. Nierówno rozkłada się także degradacja środowiska i destabilizacja społeczna. Moje notatki do jednolitej teorii rozwoju nierównego geograficznie – podsumowuje autor – stanowią zatem jeden mały krok na drodze nieustających poszukiwań właściwego ujęcia teoretycznego tej właściwości współczesnego świata. Z tymi rozważaniami łączy się kończący książkę esej – refleksja filozoficzna - dotyczący przestrzeni: czym ona jest, jakie panują w niej stosunki i czy można ją lekceważyć.
Całość więc niezwykle nośna, aktualna, refleksyjna i wyzwalająca dyskusję nad sposobami naprawy naszego świata.(al.) Przestrzenie globalnego kapitalizmu, David Harvey, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 2016, s.215, cena 35 zł (w tym 5% VAT)