Rozczarowanie demokracją – to tytuł najnowszej książki prof. Janusza Reykowskiego, znanego psychologa społecznego i politycznego, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Smak Słowa.
Jeszcze niedawno – pisze autor – panowało dość powszechne przekonanie, że zasady wypracowane w ramach liberalnych demokracji stwarzają optymalne warunki pokojowego i harmonijnego współżycia obywateli i państw. Co w tym demokratycznym porządku zawiodło, o czym zapomniano lub co zostało zlekceważone? Dlaczego znaczące grupy ludzi w demokratycznych krajach są demokracją rozczarowane?
Analizując przyczyny tego zjawiska, które charakteryzuje się m.in. wzrostem popularności radykalnej prawicy na świecie, autor zauważa na wstępie niebezpieczne jego paralele z gwałtownymi procesami, jakie występowały w Europie na początku XX wieku. Zmiany społeczne w końcu XIX wieku, następnie okrucieństwo I wojny światowej i jej skutki ekonomiczne, polityczne i społeczne prowadzące do kolejnej, II wojny światowej – to dość dobrze opisane konflikty od strony ekonomicznej i politycznej. Brakuje jednak w tych opisach perspektywy psychologicznej, która pozwoliłaby zrozumieć naturę tych procesów, choć psycholodzy od dawna interesowali się różnymi formami przemocy wynikającymi z czynników społeczno-kulturowych.
Sposób rozwiązywania problemów społecznych poprzez przymus, gwałt, zniewolenie i okrucieństwo zmienił jednak liberalizm, eliminujący przemoc zarówno w stosunkach politycznych jak i gospodarczych. Dzięki niemu jednostka otrzymała prawa umożliwiające jej podmiotowe uczestnictwo w życiu politycznym i uregulowała prawem to, co wcześniej było regulowane tradycją, obyczajem.
Jednak – co podkreśla prof. Reykowski – demokracja nie jest uniwersalnym narzędziem, za pomocą którego można ulepszać wszelkie ludzkie społeczności. Jest to system polityczny dostosowany do pewnej fazy rozwojowej społeczeństw, do indywidualistycznej mentalności członków współczesnych społeczeństw – a zatem – nie dla wszystkich.
Innym narzędziem liberalizmu mającym też wykluczać przemoc jako sposób realizacji celów ekonomicznych i politycznych jest wolny rynek. Oba te rozwiązania: liberalna demokracja i wolny rynek powinny więc tworzyć optymalne warunki do rozwoju i samorealizacji współczesnego człowieka. Dlaczego jednak nie tworzą? Dlaczego pojawiło się rozczarowanie liberalną demokracją? Skąd bierze się nasilenie agresywnej walki, pogłębiające się podziały społeczne, przejawy nienawiści? Co w tym systemie demokratycznym zawiodło, o czym zapomniano lub co zostało zlekceważone?
Odpowiedzi na te pytania autor szuka zarówno w różnicach mentalności, procesach i konfliktach grupowych, sprzeczności interesów, ideologii neoliberalnej, a także w systemie rynkowym traktowanym jako mechanizm psychologiczny. Pokazuje źródła rozczarowania demokracją, ale i oczekiwania wobec niej - także w Polsce.
Książkę kończy rozdział poświęcony dialogowi jako instrumentowi polityki demokratycznej, w którym autor na przykładzie Polski pokazuje jak można bezkrwawo rozwiązywać konflikty grupowe. Ta analiza dla czytelnika polskiego ma szczególną wartość, pokazuje bowiem od strony uczestnika Okrągłego stołu, a zarazem psychologa społecznego, jak rozwiązywano najpoważniejszy po wojnie konflikt społeczny w Polsce i udowadnia, że politykę siły pod pewnymi warunkami można zastąpić z powodzeniem polityką porozumienia.
W książce – znakomitej edytorsko, bardzo przejrzyście zredagowanej oraz opracowanej technicznie zamieszczono też bogatą bibliografię, która może stanowić dodatkowy przewodnik po literaturze przedmiotu. (al.)
Rozczarowanie demokracją. Perspektywa psychologiczna, Janusz Reykowski, Wydawnictwo Smak Słowa, Sopot 2019, s.328, cena 49,90 zł. Książka dostępna także jako e-book.