„Krótko przed Wielkanocą 1188 roku arcybiskup Canterbury udał się do Walii z misją werbunkową. Tysiące kilometrów dalej, w rejonie wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego, wybuchła wojna i arcybiskupowi, Baldwinowi z Forde, polecono zrekrutować ludzi zdolnych do walki, którzy mieli zostać wysłani na front”.
Tak zaczyna się opowieść, a ściślej wprowadzenie do książki Krzyżowcy. Epicka historia wojen o Ziemię Świętą autorstwa brytyjskiego historyka i dziennikarza Dana Jonesa (znanego niektórym polskim telewidzom narratora filmów dokumentalnych o losach najsłynniejszych brytyjskich zamków).
Dziejom krucjat poświęcono dotąd wiele setek artykułów i książek. Sam autor wymienia pięć najnowszych, w tym wydaną także w roku 2015 w polskim przekładzie Wojnę o Ziemię Świętą Tomasa Asbridge’a. Jones bierze je wszystkie pod uwagę, ale jak podkreśla, jego praca jest inna, bo oparta wyłącznie o teksty źródłowe i ma epicki, a nie – jak się domyślamy – podręcznikowy czy naukowy charakter.
Potwierdzeniem tej tezy jest sposób ujęcia tematu: wielka mnogość zaprezentowanych faktów, chronologicznie uporządkowanych epizodów, opisów walki i podróży z pochodzących z zachowanych do naszych czasów korespondencji, listów, rozkazów, wspomnień, kronik skreślonych przez ludzi po różnych stronach konfliktu. I to poza wartkością opisu, niebanalnym stylem, wielością skojarzeń i odniesień jest w tej książce najcenniejsze.
Epicki opis wypraw średniowiecznego rycerstwa europejskiego przeciw niechrześcijanom - ustanowionych przez papieża Urbana II w 1095 r. na synodzie w Clermont - dzieli się na trzy części. Pierwsza omawia czas rodzenia się ruchu krucjatowego począwszy od mniej więcej połowy XI wieku wraz jego obietnicami zbawienia oraz perspektywami zdobycia ziemi i łupów. Druga zatrzymuje się na latach późniejszych, otwierających wiek XII, w których powstają państwa krzyżowe w Syrii i Palestynie, trwa hiszpańska rekonkwista i zaczynają się krucjaty nad Bałtykiem. Najważniejsze etapy tej części to upadek Edessy w 1144 roku, będący bodźcem do zorganizowania drugiej krucjaty oraz zdobycie Jerozolimy przez Saladyna w roku 1187 i upadek Królestwa Jerozolimskiego.
Część trzecia to - jak mówi autor – historia „rozpaczliwych starań zachodniego chrześcijaństwa o odbicie Jerozolimy (pierwsza połowa XIII wieku) i okres schyłku państw krzyżowych na Wschodzie, zniszczonych ostatecznie przez najazdy Mongołów i mameluków”. Jones nawiązuje tu również przez moment do okresu, kiedy to krzyżacy zostali wygnani z węgierskiego Siedmiogrodu. To wtedy mistrz zakonu Hermann von Salza uzyskuje od cesarza Fryderyka niezwykły dar, Złotą Bullę. Był to opatrzony złotą pieczęcią dekret, na mocy którego zakon dostaje pozwolenie na wysłanie wojsk z pomocą księciu Konradowi Mazowieckiemu (rok 1226), walczącemu z poganami na pograniczach swoich terytoriów. Bulla dawała krzyżakom prawa do wszelkich podbitych ziem, bez nadzoru i bez obowiązku płacenia podatków. Ten dokument stał się fundamentem nowego państwa krzyżowego nad Bałtykiem, które przetrwało aż do reformacji w XVI wieku, a które jak wiemy z naszej historii (przyp. WP) zostało włączone do Polski dopiero po II wojnie światowej, czyli cztery wieki później.
Ten okres (od krucjaty czwartej do ósmej, czyli aż do roku w 1291, kiedy to Turcy zdobyli Akkę - ostatni punkt oporu krzyżowców w Ziemi Świętej) kończy dopiero – w ujęciu Dana Jonesa - rok 1492, związany z odkryciem Nowego Świata przez Krzysztofa Kolumba, które przyniosło nagły zwrot ruchu krucjatowego w kierunku świeżo odkrytego kontynentu.
W epilogu zatytułowanym Krzyżowcy 2.0 Dan Jones pisze, jak to wiele stuleci później różni ludzie zaczęli wracać myślą do krucjatowych wypraw i wykorzystywać pamięć o nich do swych własnych celów. Powołuje się tu m.in. na przykład cesarza Niemiec Wilhelma II, który w październiku 1898 paradował po Jerozolimie na białym rumaku roku ubrany w szatę przypominającą dawny strój krzyżowców, jakby był dawnym wcieleniem byłego cesarza Fryderyka. Przywołuje też postać brytyjskiego generała Edmunda Allenby, który niecałe 20 lat potem zajmując na czele swych wojsk Jerozolimę i wkraczając do niej pieszo miał powiedzieć, że „oto teraz wojny krzyżowe dobiegły końca”.
Całość wieńczy wątek poświęcony Al-Kaidzie i Państwu Islamskiemu, które raz po raz zaczęły w swoich współczesnych propagandowych manifestach nawiązywać do czasów, kiedy to krzyżowcy wystąpili zbrojnie przeciw islamowi. „Krucjaty – podążając za słowami Jonesa – dawno już dobiegły końca. Dopóki jednak na świecie istnieją krzyżowcy – prawdziwi lub wyobrażeni – dopóty wojna będzie się ciągnęła”.
Waldemar Pławski
Krzyżowcy. Epicka historia wojen o Ziemię Świętą, Dan Jones, Wydawnictwo Znak, 2020, s. 576, cena 69,99 zł.