Albert Einstein nie jest kimś kogo trzeba przedstawiać. Jego osobę przybliża nam jeszcze bardziej, a zwłaszcza jego wielkie naukowe osiągnięcia, książka, która ukazała się właśnie nakładem krakowskiego wydawnictwa Copernicus Center Press. Jej zasadniczą częścią są Zapiski autobiograficzne uczonego, noblisty, twórcy szczególnej i ogólnej teorii względności, o którym nierzadko mówi się i pisze, że jeszcze za swego życia stał się legendą i został nazwany geniuszem.
Einsteina – jak wynika z lektury - długo namawiano do napisania autobiografii, ale mistrz nie miał na to ani ochoty, ani czasu. Dopiero w roku 1946 (miał wówczas 67 lat) na prośbę swego niemieckiego rodaka, profesora filozofii Paula Artura Schilppa, redaktora i wydawcy ukazującej się w USA Biblioteki Żyjących Filozofów uległ namowom i w pół roku napisał to, o co go wielokrotnie proszono.
Podczas wstępnych rozmów Einstein uprzedził, że jego odręcznie sporządzone zapiski nie będą zawierały informacji na tematy prywatno-osobiste, a jedynie historię jego dociekań naukowych dotyczących szczególnie interesujących go działów fizyki. Obiecał też – i słowa dotrzymał – że odniesie się w publikacji także do krytycznych esejów wybranej grupy fizyków i filozofów (książka zawiera ich 25), które znajdą się w zapowiadanym tomie, o ile w ograniczonym stopniu będą skupiały się na filozofii, zamiast na naukach ścisłych.
Osobny, siódmy tom Biblioteki poświęcony Einsteinowi ukazał się trzy lata później i jako jedyny w serii opatrzony został poszerzonym tytułem: Albert Einstein: filozof-uczony. Książkę wydano w 5 tysiącach egzemplarzy, które sprzedano w 10 miesięcy.
Publikacja, którą obecnie dostajemy do ręki jest czymś więcej niż samą tylko autobiografią uczonego. Jej pojęciowe, merytoryczne, faktograficzne, intelektualne bogactwo zachęca do lektury i to – jak się okazuje - niejednokrotnej. Jak czytamy we wstępie, jej sednem jest wprawdzie kanoniczny tekst Einsteina, ale wokół niego zbudowana została bogata w interesujące szczegóły wielostronicowa narracja.
Nad książką w takiej formie pracowało wiele osób, ale największy wkład w jej powstanie wnieśli fizyk Hanoch Gutfreund, dyrektor Centrum Einsteina odpowiedzialnego za własność intelektualną Einsteina na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie oraz Jurgen Renn, dyrektor Instytutu Historii Nauk im. Maxa Plancka w Berlinie i adiunkt filozofii i fizyki na Uniwersytecie w Bostonie. Oni też napisali Wstęp do wydania polskiego, w którym wiele miejsca zajmuje opis różnego rodzaju relacji, jakie zaszły między Einsteinem a polskimi uczonymi (na liście znalazło się 12 naszych fizyków).
Książka składa się z 6 części. Opowiadają one o wielu sprawach. Jest tu szeroko omawiana sprawa poszukiwania przez Einsteina ujednoliconego światopoglądu naukowego. Otrzymujemy także obraz ewolucji jego osobowości od lat najmłodszych, śledzimy na bieżąco na wielu przykładach proces kształtowania się u uczonego takiego sposobu myślenia, który prowadzi do odkryć naukowych.
Zapoznajemy się też z uwagami innych uczonych odnoszącymi się do myśli Einsteina i z uwagą analizujemy odpowiedzi jakie uczony do nich kieruje.
Ostatnie dwie części książki zawierają Szkic autobiograficzny Einsteina, który napisał w roku 1955 dla Politechniki w Zurychu (na krótko przed śmiercią) oraz pełny tekst polskiego tłumaczenia Zapisków biograficznych, w którym po raz pierwszy pojawiają się w toku narracji także równania, symbole i wzory.
Waldemar Pławski
Einstein o Einsteinie. Zapiski autobiograficzne i naukowe, Hanoch Gutfreund, Jürgen Renn, tłum. Tomasz Lanczewski, Wydawnictwo Copernicus Center Press, Kraków 2022, s. 352, cena 59,90 zł.