Na tę książkę czekaliśmy długo. Marian Rejewski zmarł w roku 1980 w Warszawie. Zostawił po sobie sporo wspomnień, listów, wywiadów, ale swej pełnej, wyczerpującej, bogatej biografii napisać już nie zdążył. Ukazała się teraz, po ponad 40 latach od jego śmierci nakładem lubelskiego wydawnictwa Episteme. Jej autorem jest również bydgoszczanin, badacz i analityk polityki publicznej, doradca instytucji samorządowych i rządowych, Robert Gawłowski.
Dzieło, jak mówi sam jego autor, nie ma charakteru naukowego i należy je traktować jako reportaż historyczny. Może i tak, ale to reportaż świetnie napisany, oparty na ogromnej liczbie źródeł, wyszukanych m.in. w archiwach Londynu (Instytut Józefa Piłsudskiego, Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego), Rembertowa (Wojskowe Biuro Historyczne Centralnego Archiwum Wojskowego), Warszawy (Biblioteka Narodowa), Bydgoszczy (Biblioteka Miejska oraz bydgoski oddział Instytutu Pamięci Narodowej), Getyngi (archiwum Uniwersytetu), czy Poznania (archiwum Uniwersytetu im. A. Mickiewicza). Są to druki, dokumenty, fotografie, wypowiedzi różnych osób, cytaty, fragmenty wywiadów.
Autor korzystał także z literatury historycznej, z prasy, filmów (wszystkie wyszczególnione w źródłach) oraz wspomnień osób, które przebywały w tych samych miejscach co Marian Rejewski. Konsultował się także w wielu sprawach z panią Janiną, córką bohatera wydarzeń mieszkającą do dziś w Warszawie, a w sprawach związanych ściśle z matematyczno-naukowym i kryptologicznym podejściem do rozpracowania najsłynniejszej, niemieckiej maszyny szyfrującej m.in. z Markiem Grajkiem, autorem wydanej w roku 2007 przez poznański Rebis książki Enigma, bliżej prawdy.
Opowieść o Rejewskim zachowuje chronologię wydarzeń. Wychodzi od opisu historii jego najbliższej rodziny, mówi o czasach jego narodzin (Bydgoszcz, rok 1905), dorastania, nauki, studiów matematyczno-przyrodniczych na Uniwersytecie w Poznaniu, kursu kryptologicznego zorganizowanego przez wojskowe Biuro Szyfrów (wraz z poznanymi na studiach kolegami w osobach Henryka Zygalskiego i Jerzego Różyckiego), ponad jednorocznych studiów z matematyki statystycznej i ubezpieczeniowej na uniwersytecie w Getyndze, pracy asystenta na Uniwersytecie Poznańskim i równolegle pracownika poznańskiej filii Biura Szyfrów, w którym zajął się rozszyfrowywaniem przechwyconych przez polskie służby niemieckich meldunków radiowych.
Nowy dla niego etap życia wiąże się z przeprowadzką (wraz z wymienionymi wcześniej równie jak on utalentowanymi kolegami ) do warszawskiego Biura Szyfrów Sztabu Głównego w Warszawie; biuro mieściło się najpierw w Pałacu Saskim, a pięć lat później zostało przeniesione do nowo postawionego budynku w podwarszawskich Pyrach. W ogóle w latach trzydziestych życie Rejewskiego nabiera jakby dodatkowego tempa. To w tym czasie w wyniku wytężonej, ale i emocjonującej pracy nad złamaniem niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma, Rejewski odnosi największe sukcesy, mimo iż Niemcy przez całe lata komplikują pracę maszyny wbudowując w nią wciąż nowe elementy i żyją – jak dowodzi historia – w mocnym przekonaniu, że ich Enigmy nikt nie jest w stanie pokonać.
Dalsze rozdziały książki koncentrują się na tych wydarzeniach, jakie miały miejsce potem, w czasie wojny i po niej, w okupowanej i walczącej Europie, a pod koniec wojny w Wielkiej Brytanii (przygody trzech wymienionych wcześniej polskich bohaterów opowiada poza Robertem Gajewskim obrazami pokazywany w 1979 roku w telewizji film Romana Wionczka Sekret Enigmy) oraz w Polsce, do której jako jedyny z trzech kryptologów wraca w 1946 roku do ocalałej szczęśliwie rodziny Marian Rejewski (Zygalski zostaje na stałe w Wielkiej Brytanii, Różycki ginie w roku 1942 podczas katastrofy morskiej na Morzu Śródziemnym).
Bardzo przejmujący miejscami też jest – nie mniej niż wszystkie pozostałe – siedemnasty, przedostatni rozdział biografii słynnego polskiego matematyka i kryptologa, specjalisty w dziedzinie kombinatoryki i teorii permutacji, twórcy tzw. „bomby” swego imienia, zwłaszcza od tego momentu (rok 1973), kiedy to po raz pierwszy publicznie, w prasie, już bez obawy, że może zostać aresztowany przez władze pisze o sobie to, co zawarte jest w tytule tej biografii: „To ja jestem tym, który rozszyfrował Enigmę”. Wraz z tą chwilą jakby rozpoczyna swe nowe życie.
Waldemar Pławski
Jestem tym, który rozszyfrował Enigmę. Nieznana historia Mariana Rejewskiego, Robert Gawłowski, Wydawnictwo Episteme, Lublin 2022, 320 str., 116 przypisów oraz spis materiałów i źródeł.