Świat odwrócony

Ustalony wcześniej i utrwalony w historii oraz w pamięci porządek świata, w którym wzrasta się i który z różnych powodów akceptuje się, zwykło się uznawać za normalny lub standardowy. Próby podważania go albo wprowadzania nowego ładu czy nowych standardów traktuje się zazwyczaj, przynajmniej początkowo, jako nienormalne. Inaczej mówiąc, normalne jest to, do czego przywykło się i co dzięki wieloletniemu doświadczeniu ugruntowało się w świadomości. Jednak pojęcie normalności zmienia się raz wolniej, raz szybciej w ciągu jednego lub kilku pokoleń. Szybkość tych zmian jest proporcjonalna do postępu cywilizacyjnego. Zależy też od tempa życia.
 

W ostatnich latach wskutek znacznego przyspieszenia tempa życia wyobrażenie o normalności zmienia się o wiele szybciej niż przedtem. Nowe pokolenia nie tyle chcą, ile muszą wymyślać nowe standardy życia społecznego i na ich podstawie podejmować próby wprowadzania nowego ładu świata. To zawsze wywoływało zakłopotanie starszych pokoleń i opór z ich strony. Jednak w tej osobliwej walce pokoleń zwyciężało nowe, ponieważ zdawało się dawać lepsze szanse na przeżycie w nowych warunkach.
 

Nowe nie musi być lepsze od starego, a nowe warunki życia nie muszą być lepsze od dawnych. Ocena zależy od kryterium, które zazwyczaj jest względne. Wprowadzanie nowego ładu społecznego, z czym wiąże się zmiana dotychczasowego wizerunku świata i przekształcanie realnej rzeczywistości, wymaga ustanowienia nowych standardów etycznych. Dokonuje się to zwykle na podstawie jakiejś ideologii i wynikającej z niej idei o nowym, lepszym świecie. Dawniej, przekształcenie idei w czyn wymagało długiego czasu, szczególnie w obszarze życia społecznego. Teraz to się zmieniło. Tak jak w technice, ledwie ktoś coś wymyśli, a już ten pomysł jest wdrażany.
 
Tempo życia i presja zasady akceleracji życia zmuszają do tworzenia coraz nowszych idei oraz do szybszej ich realizacji. Nie ma czasu na gruntowne przemyślenie ich, a tym bardziej na zastanowienie się nad efektywnością oraz skutkami, zwłaszcza w odleglejszym horyzoncie czasu. Wskutek tego dominuje metoda prób i błędów. Próby te bywają często nieudane, a błędów popełnia się coraz więcej. Jednak tym się nikt nie przejmuje. W miejsce jednej chybionej idei natychmiast pojawiają się inne, które wydają się lepsze i niekiedy bywają skuteczne. A ponieważ naszym życiem rządzą prawa statystyczne, przeto zgodnie z rozkładem statystycznym, zawsze jakaś idea kiedyś może okazać się dobra, przynajmniej na pewien czas i w doraźnych warunkach.
 

Żonglowanie wartościami

Świat zmieniał się zawsze, ale stopniowo i nie pod każdym względem. Ponadto zmiany nie były tak powszechnie i natychmiastowo akceptowane, jak teraz. Rodziły pewien opór środowisk konserwatywnych, co powodowało opóźnienie ich wdrażania, czyli przekształcania świata. Obecnie świat zmienia się gwałtownie i diametralnie, i na dodatek równocześnie pod wieloma względami, a konserwatyzm jest źle widziany. Kto stoi, ten się cofa, a kto nie uczestniczy w pędzie cywilizacji, ten jest zacofany.

Zmiany świata zmysłowego są następstwem zmian dokonanych w świecie pomyślanym. Głównie chodzi tu o zmiany pojęć oraz sensu wartości etycznych. Postępowi wiedzy towarzyszą szybsze zmiany pojęć, od nieistotnych, zrazu niezauważanych, do radykalnych, które zaczynają szokować. Postęp wymaga też zmiany tych wartości etycznych, które przeszkadzają jego realizacji. Zaryzykowałbym tezę, że w miarę postępu społecznego coraz więcej i bardziej radykalnie trzeba dokonywać zmian w aksjosferze. Współcześnie, te zmiany są na tyle gwałtowne i szokujące, że zaczynają budzić uzasadnioną troskę o naszą przyszłość.

Co takiego zmieniło się w dzisiejszej kulturze i życiu społecznym, i jakie tendencje zmian są już tak wyraźnie widoczne, że rodzą obawę? Przede wszystkim ma miejsce i rozwija się zjawisko, które nazywam „żonglowaniem wartościami". Polega ono na rozmyślnej manipulacji wartościami oraz na coraz szybszej rotacji pozycji w rankingu wartości etycznych. Wskutek tego, coraz to inne wartości znajdują się na czele hierarchii w zależności od mody, kontekstu społecznego miejsca i czasu.
Sprzyjają temu procesy globalizacyjne (szybkie rozprzestrzenianie się ideologii, mody itp. oraz koncentracja władzy), nasilające się ruchy migracyjne (przemieszczający się ludzie przenoszą swoje hierarchie wartości do nowych miejsc), ideologia konsumpcjonizmu (częste zmiany upodobań ludzi w dziedzinie produkcji i konsumpcji dóbr) i polityka globalnego ogłupiania (narzucanie ludziom hierarchii wartości pożądanych przez elity sprawujące władzę doraźnie).
 

Odwracanie kota ogonem

Szczególnym efektem rotacji wartości jest ich odwracanie, czyli substytucja jakiejś wartości przez wartość dokładnie przeciwstawną jej, opozycyjną. (Innym skutkiem jest trudność przyswojenia sobie danej hierarchii wartości zanim się zmieni. Jest to istotny problem w działaniach wychowawczych, bo nie wiadomo, do jakich wartości należy wychowywać).

Takie zjawisko możliwe jest w warunkach aktualnie dominującej w świecie etyki relatywistycznej, gdzie w rezultacie stopniowania natężenia poszczególnych wartości oraz uzależniania ich sensu i przydatności od różnych układów odniesienia zacierają się granice między wartościami krańcowo różnymi. Temu zjawisku sprzyja też odchodzenie od ufundowanego na logice dwuwartościowej kartezjańskiego sposobu myślenia za pomocą pojęć binarnych.

Świat jest taki, jakim się go spostrzega, doświadcza i wyobraża sobie. Chodzi tu o „świat dla nas", dla ludzi. (Czy jest jeszcze jakiś „świat w sobie", tego nikt nie wie; co najwyżej, można w to wierzyć, ale i tak nie wie się, jaki on jest. Zresztą o życiu społecznym o wiele bardziej decyduje „świat dla nas" niż „świat w sobie".) Ten świat spostrzegamy, doświadczamy go i wyobrażamy sobie przez pryzmat wartości, bo inaczej nie potrafimy. Aksjosfera jest łącznikiem między ludzką świadomością a tym, co na zewnątrz niej.

Zmiany systemu wartości odzwierciedlają się w zmianach obrazu świata, niekiedy zdegenerowanych, a te - leżąc u podstaw działań ludzkich - mogą przyczyniać się do degeneracji samego świata. Jeśli tak, to odwracanie wartości, które przebiega w świadomości, skutkuje odwracaniem realnej rzeczywistości, czyli „świata dla nas". Stąd moja konstatacja: z takich czy innych powodów żyjemy w świecie odwróconym. Świat odwrócony to świat doświadczany i kształtowany na bazie odwróconych wartości. Jest to aktualnie jedyny, realny i faktyczny „świat dla nas".

Paradoksy naszych czasów

Odwracanie wartości prowadzi wprost do paradoksów i do towarzyszących im rozterek etycznych. Dzisiejszy świat jest nie tylko odwrócony, ale paradoksalny i dlatego „zakręcony", a także przewrotny. Dlatego przebywanie w nim wymaga intensywnej i pilnej refleksji nad sposobem życia (jak żyć?), wychowywaniem (do czego wychowywać?) i możliwościami przetrwania (co robić, by przeżyć?).

W dzisiejszym świecie łatwo spostrzec wiele przykładów odwróceń, wykoślawień i paradoksów, które czynią go przewrotnym.

• Ci, którzy wykazują braki w wychowaniu, wychowują masy, a dobrze wychowani niewiele znaczą w edukacji i mało są skuteczni.
   
• Niedouczeni, pouczają, a uczonych albo nie dopuszcza się do głosu, albo są słabo słyszani i słuchani.
   
• Niemoralni moralizują i narzucają normy obyczajowe, często sankcjonowane przez prawo, a przyzwoici stanowią mniejszość we władzach różnych instytucji społecznych.
   
• Niedoinformowani przekazują informacje, a ci, którzy posiadają informacje (nawet najbardziej wiarygodne), z różnych przyczyn nie mogą przekazywać ich ogółowi, przede wszystkim dlatego, że mają utrudniony dostęp do masmediów.
   
• Kłamcy głoszą „prawdę", podczas gdy głosiciele prawdy są szkalowani i ogłaszani za kłamców.
   
• Prawdy trzeba dochodzić i udowadniać ją, kłamstwo tego nie wymaga.
   
• Złodzieje i aferzyści wpływają na stanowienie prawa i jego interpretacje, a stróże prawa są nagminnie korumpowani.
   
• Na ogół rządzą ci, którzy nie mają wykształcenia z zakresu zarządzania, a ci, którzy wiedzą, jak rządzić, mają utrudniony dostęp do władzy.
   
• Normalność traktowana jest jako wyjątek, a regułą (prawidłowością) jest nienormalność.
   
• Ignoranci decydują o losach specjalistów, a specjaliści ulegają naciskom ignorantów.
• Bogaci udają biednych, a biedacy bogatych.
   
• Uczciwi spychani są na margines, a nieuczciwych wynosi się na piedestały i pomniki.
   
• Piękno stało się niemodne, a brzydotę nakazuje się uznawać za piękno (odwrócenie wartości estetycznych).
   
• Sztuczność uważana jest za naturalność, a naturalność wydaje się czymś dziwnym i sztucznym.
   
• Wirtualność przekształca się w faktyczność, a faktyczność jest wirtualizowana.
   
• Realność zamienia się w fikcję, a fikcję uznaje się za coś realnego.
   
• Demokracja zmierza stopniowo do dyktatury, a tyranię uznaje się za symptom demokracji.
   
• Wolność prowadzi do zniewolenia, a zniewolenie usiłuje się proklamować jako najwyższy stopień wolności.
   
• Wojna zapewnia bezpieczeństwo, a życie w pokoju stało się zagrożone.
   
• Uczciwość bywa wyśmiewana, nieuczciwość nagradzana.
   
• Wierność uznawana jest za przeżytek, a zdrada za przejaw mody, a na płaszczyźnie politycznej nawet za bohaterstwo.
   
• Odwaga bywa karcona, a tchórzostwo nagradzane.
   
• Odpowiedzialność indywidualna rozmywa się we współodpowiedzialności, ale gdy wszyscy odpowiadają za wszystko, nikt już za nic nie odpowiada.
   
• Pracowitość jest wyśmiewana, a lenistwo stało się zaletą.
   
• Rzetelność przestała się opłacać, a cwaniactwo uchodzi za oznakę mądrości i jest skutecznym narzędziem robienia kariery.

Ta lista jest niekompletna i nieprecyzyjna, a podane przykłady są dyskusyjne, wymagają szerszych komentarzy i analiz, na co, niestety, nie ma tu miejsca. Nie wszystkie przykłady występują na całym świecie i w jednakowym stopniu. Niemniej jednak ich liczba, stopień natężenia i tendencja rozwoju uprawniają do wypowiadania tezy o postępującym procesie odwracania świata: o tym, że „odwracanie kota ogonem" stało się powszechną normą i zjawiskiem globalnym, występującym we współczesnej cywilizacji.

A najgorsze jest to, że zazwyczaj na gruncie irracjonalnych czynników (co jest efektem masowego ogłupiania) ludzie przyjmują świat odwrócony za normalny oraz słuszny. Rezygnują z pojęć, ideałów i świętości, usankcjonowanych przez tradycję i zdrowy rozsądek, by przystosowywać się do życia w nim, tak, jakby nie mieli innego wyjścia i musieli godzić się na życie w tym przewrotnym świecie. Dlaczego tak się stało? Do czego to zmierza? Komu to służy? Czy możliwy jest powrót do świata nieodwróconego? Oto pytania, które skłaniają do dalszych analiz oraz przemyśleń.