banner

Kwestia sprawiedliwego podziału produktu społecznego w dzisiejszym świecie

 

The problem today is not lack of proper resources,
but lack of proper distribution (1)

Mahatma Gandhi

What's the best way to make sure that the poor have a share in a country's growing wealth: Regulation? Taxes? Philanthropy? (2)
Linsey McGoey

 

                                                    

sztumski nowySprawiedliwość społeczna

W potocznym rozumieniu oznacza ona przyznanie ludziom tego, co - w odczuciu większości - słusznie im się należy z różnych względów: wkładu pracy, zasług, pełnionych funkcji, pozycji społecznej, przydatności, ofiarności itd. W ustroju demokratycznym odczucie społeczne wynika z indywidualnych ocen i dlatego ma charakter intersubiektywny. To nie znaczy, że te oceny są w pełni autonomiczne i nie ulegają presji ze strony różnych organizacji, instytucji, autorytetów, ideologii, religii, norm stereotypów oraz innych czynników kulturowych. Autonomia jednostki jest zawsze względna i ograniczona. Inaczej jest w ustrojach totalitarnych. Tam oceny są podyktowane przez jedynowładców, którym nikt nie śmie się sprzeciwić.

Sprawiedliwość społeczna jest najbardziej odczuwalna przy dystrybucji sumarycznej wartości dóbr i usług wytworzonych wspólnym wysiłkiem społeczeństwa, tj. tego, co w ekonomii nazywa się całkowitym produktem społecznym, albo dochodem lub produktem narodowym.
O sprawiedliwą dystrybucję dochodu narodowego upominają się pracobiorcy i pracodawcy. Pierwsi, by czuć się dowartościowanymi i by móc zaspokajać swoje potrzeby, nie tylko egzystencjalne. Drudzy, by powiększać swoje dochody, ponieważ wiedzą, że zadowoleni pracownicy zwiększają swoją wydajność pracy oraz podnoszą jakość i ilość produkcji. Również politykom zależy na tym, gdyż obywatele zadowoleni ze sprawiedliwej dystrybucji dochodu narodowego chwalą ustrój i rząd.

Na pozór podział produktu społecznego wydaje się czymś prostym. Ale byłoby tak, gdyby istniała jakaś jedna zasada sprawiedliwości społecznej i jedno kryterium szacowania wartości tych dóbr, akceptowane przez znaczną większość społeczeństwa. Ale czegoś takiego nie ma. Nie sprawdziła się klasyczna marksowska teoria dystrybucji, realizowana w dyktaturze proletariatu i realnym socjalizmie, i neoklasyczna, realizowana we współczesnym neoliberalizmie.

Obecnie, w ramach teorii dystrybucji podejmuje się wiele prób znalezienia kryterium sprawiedliwego podziału dóbr społecznych, ale wciąż bez powodzenia. Dotychczas nie wymyślono takiego kryterium, zwłaszcza w ustroju liberalnej demokracji, które zadowalałoby właścicieli środków produkcji i kapitału, pracowników najemnych, klas rządzących oraz reszty społeczeństwa i które odpowiadałoby panującej ideologii politycznej. I chyba nie uda się go stworzyć na anachronicznym fundamencie ekonomii klasycznej, filozofii ekonomii oraz świadomości i pojęcia pracy, ukształtowanych jeszcze w dziewiętnastym wieku.

Najprościej byłoby uczciwie i skrupulatnie wycenić całkowity produkt społeczny i jego wartość liczoną w odpowiednich jednostkach monetarnych pomniejszoną o zyski firm, innowacje, amortyzację, ryzyko, inwestycje itp. wydatki konieczne i podzielić ją przez liczbę osób uczestniczących w procesie wytwarzania tego produktu. Jednak wymaga to rozwiązania dwóch problemów: ilościowej wyceny tej części produktu społecznego, której nie da się zmonetaryzować oraz ilościowego określenia udziału ludzi w procesach wytwarzania go.

W pierwszym przypadku chodzi na przykład o kapitał ludzki - o rynkową wycenę umiejętności, wiedzy (głównie specjalistycznej), doświadczenia zawodowego, posiadanych informacji, kultury pracy, zdolności organizatorskich, kwalifikacji, kompetencji, potencjału, innowacyjności i umiejętność synergicznej pracy zespołowej pracownika.(3)

Okazuje się, że najprostsza zasada dystrybucji nie jest w pełni sprawiedliwa. W społeczeństwie wiedzy całokształt wiedzy, umiejętności, kompetencji, doświadczeń zawodowych, postaw wobec pracy, kreatywności itp., czyli kapitał ludzki, jest składnikiem sił wytwórczych społeczeństwa. (A jeszcze w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku spierano się o to, czy nauka wchodzi w skład sił wytwórczych). Ten kapitał przekształcił się już w towar, który ma określoną i coraz wyższą cenę i dobrze sprzedaje się na rynku pracy.

Wiedzą o tym biznesmeni, którzy bardzo dobrze potrafią nim zarządzać, by osiągać maksymalne zyski, ale nie politycy i rządy, od których zależy rozwój kapitału ludzkiego. Bezmyślnie redukują inwestycje, zamiast zwiększać je, w edukację (rozwój wiedzy i umiejętności) i wychowanie (kształtowanie odpowiedniej świadomości pracy i pozytywnych postaw wobec niej), a niektórzy umyślnie rujnują system edukacji, ponieważ zmierzają do coraz większego ogłupiania obywateli, jako że łatwiej rządzi się głupimi. Świadczy to o kompletnej głupocie rządów, które to czynią i w ten sposób umniejszają wartość produktu społecznego państwa.
Podobnie szkodliwa jest minimalizacja nakładów finansowych na służbę zdrowia i demontaż systemu ochrony zdrowia.


W drugim przypadku chodzi o to, w jakim stopniu ktoś był zaangażowany w wytwarzanie produktu społecznego. Jedni uczestniczą w tym bezpośrednio, inni pośrednio, jedni wykonują istotne prace odpłatne, drudzy – nieodpłatne, jedni z większym wysiłkiem, drudzy z mniejszym, jedni wykonują prace główne, drudzy - pomocnicze itd.

Proponowano różne sposoby pomiaru wartości kapitału ludzkiego
, jak na przykład kosztowe (polegające na podliczaniu wartości wszystkich wydatków będących inwestycją w człowieka) oraz dochodowe (polegające na podliczeniu aktualnej wartości strumienia dochodów uzyskiwanych na przykład z tytułu wykształcenia). Jednak każda z nich budzi wiele wątpliwości i spotkała się z krytyką specjalistów od teorii dystrybucji.(4)

Wszystkie te propozycje odwołują się do metod pośrednich opartych na niejasno zdefiniowanych parametrach, kontrowersyjnych wzorach matematycznych i niedokładnych pomiarach. Toteż wciąż trwają poszukiwania choćby jednej metody bezpośredniego pomiaru, co - moim zdaniem - skazane jest na niepowodzenie z różnych względów.

By obyć się bez ilościowego określenia wartości produktu społecznego, korzysta się z jakościowych zasad jego dystrybucji sformułowanych w postaci imperatywów moralnych, jak na przykład: „Od każdego według jego zdolności – każdemu według jego wymagań” (5), albo pochodnych od niego: „Każdy według swoich możliwości, każdemu według jego potrzeb”, „Od każdego według jego kompetencji, każdemu według jego pracy” itp.
Jednak te hasła nie mają wartości aplikacyjnej; są abstrakcyjnymi i demagogicznymi sloganami. Wymownie dowiodło tego doświadczenie historyczne realnego socjalizmu. Mimo to, posługują się nimi współcześni politycy, obiecujący zbudować prawdziwie sprawiedliwe społeczeństwa - niestety, nie wiadomo kiedy. Takich zasad nie należy traktować jak realnie osiągalnego celu, lecz jak cel, do którego w najlepszym przypadku można tylko próbować zbliżać się asymptotycznie, czyli bez szans na jego osiągnięcie.

Praca źródłem bogactwa


Nikt dzisiaj, jak i dawniej, nie wątpi w to, że najważniejszym źródłem bogacenia się jednostek, społeczeństw i krajów była, jest i będzie praca ludzka – cielesna, wspomagana maszynami, komputerami i sztuczną inteligencją. Jeszcze do przełomu dziewiętnastego i dwudziestego wieku, mówiąc o pracy jak o źródle bogacenia się, miało się na myśli przede wszystkim pracę fizyczną. Później, w wyniku niesłychanie szybkiego postępu technicznego i podziału pracy, również pracę intelektualną i inne rodzaje pracy, jakie pojawiały się, nawet prace nieodpłatne.

Obecnie, udział pracy fizycznej w tworzeniu bogactwa społecznego jest coraz mniejszy w porównaniu z pracą intelektualną oraz innymi rodzajami pracy. W związku z tym, praca stała się niejako naturalnym kryterium dystrybucji produktu społecznego. Jednak, jeśli ma ona być determinantem dystrybucji bogactwa społecznego, to nie każda praca, lecz tylko społecznie użyteczna. (Nie chodzi o pracę społecznie użyteczną w rozumieniu prawa, jak na przykład roboty publiczne dla bezrobotnych).
Społecznie użyteczna praca to celowo podejmowane działania wytwórcze, w których wyniku powstają produkty i usługi niezbędne dla zaspokajania potrzeb własnych i wszystkich konsumentów w danej społeczności. „Społecznie użyteczna praca produkcyjna jest definiowana jako celowa i sensowna praca fizyczna, której wynikiem są towary lub usługi, użyteczne dla społeczeństwa”. (6)

Zasada dystrybucji w warunkach korporatokracji

Czym jest korporatokracja? Jest to rząd sprawowany przez grupy jednostek zwanych korporantami (przeważnie członków zarządów) stojących na czele największych korporacji (holdingów, koncernów, spółek itp.) w danym państwie.(7)
Korporatokraci nie tworzą rządów formalnych (8) ani jawnych, lecz nieformalne i ukryte, które działają podobnie, jak różne „niewidzialne ręce” w państwie, tzn. jak kryptorządy. (Z reguły, co skryte, podejrzewa się nie bez racji, że jest nieuczciwe). Postępująca globalizacja w sferze ekonomii, a w ślad za nią w sferze polityki, doprowadziła już do tego, że grupy korporantów sprawują faktyczne, choć nieformalne rządy w coraz większej liczbie państw w obrębie poszczególnych kontynentów jak i w wymiarze międzykontynentalnym.

W 2022 roku światem rządziło 12 najbogatszych korporacji (w nawiasach podano ich przychód w mld USD): Walmart (523.96), Sinopec Group (407.01), State Grid (383.91), China National Petroleum (379.13), Royal Dutch Shell (352.11), Saudi Aramco (329.78), Volkswagen (282.76), BP (282.62), Amazonka (280.52),Toyota Motor (275.29), Exxon Mobil (264.94), Apple (260.17).

Korporantami są najbogatsi ludzie świata, których największą zaletą jest sztuka robienia pieniędzy, liczenia ich oraz pomnażania. W listopadzie 2022 r. najbogatszymi ludźmi świata byli: Elon Musk (219 mld SD), Jeff Bezos (171), Bernard Arnault z rodziną (158), Bill Gates (129), Warren Buffett (118), Larry Page (111), Sergey Brin (107), Larry Ellison (106), Steve Ballmer (91), Mukesh Ambani (90,7), Gautam Adani (90), Michael Bloomberg (82), Carlos Slim Helu z rodziną (81,2), Francoise Bettencourt Meyers (74,8) i Mark Zuckerberg (67,3). (W nawiasach ich wartość netto w miliardach USD). (9)
Na szczęście, nie działają oni w sposób zorganizowany, lecz każdy osobno stara się rządzić politykami i rządami, głównie swojego kraju, ale też innych krajów w miarę swych możliwości.
Jeden korporatokrata nie stanowi wielkiego zagrożenia, ale stanowią go wszyscy, nawet niezorganizowani w jakieś tajne stowarzyszenia (sitwy, loże, mafie). Wprawdzie ich działania są rozproszone i niesynergiczne, ale dają efekt sumaryczny, jak lawina drobnych kamyczków sypiących się z różnych stron. Działają oni lobbingowo na wpływowych polityków, rządy, parlamenty i wielki biznes i często uciekają się do korupcji i szantażu. A lobbing i szantaż niszczą demokrację.

Niestety, lobbing, czyli zwykłe i niekaralne łapówkarstwo, przybiera postać swoistej pandemii.(10) Budżety lobbingowe korporacji (wydatki na korupcję) rosną bardzo szybko. Na przykład w 2015 r. budżet lobbingowy Apple wynosił 750 tys. euro, a obecnie 6,5 mln euro. Również Meta i Facebook, zwiększyły swój budżet lobbingowy ponad sześciokrotnie - od 450 tys. euro w 2015 r. do 6 mln euro w 2022 r.(11) W 2021 r. największym podmiotem lobbującym w Stanach Zjednoczonych była Amerykańska Izba Handlowa, której łączne wydatki na lobbing wyniosły 66,41 mln USD.(12)

Korporatokracja wytworzyła specyficzną kastę ludzi – centomiliarderderów
, którzy zdobywają tak niepomierne (centomiliardowe) fortuny głównie dzięki niepomiernemu wyzyskowi innych i zawłaszczaniu bogactwa społecznego różnych krajów świata. Karol Marks napisał w Krytyce programu gotajskiego: „Nikt w społeczeństwie nie może zdobyć bogactwa, jeśli sam na nie zapracował na nie, tj., jeśli żyje z cudzej pracy i przywłaszcza sobie bogactwo stworzone kosztem cudzej pracy”.

Od razu nasuwa się pytanie, czy praca korporantów - działania biznesowe ukierunkowane przede wszystkim na bogacenie się dzięki wyzyskowi i korupcji - jest społecznie użyteczna i dzięki temu akceptowana moralnie, i czy przyczynia się ona do pomnażania bogactwa (produktu) społecznego. Z pewnością jest pracą w szerokim jej rozumieniu.(13) Jednak odpowiedź na pytanie, czy jest społecznie użyteczną, zależy od tego, czy przyczynia się do wzrostu bogactwa społecznego. Sądzę, że o wielekroć bardziej do bogactwa indywidualnego, a i to tylko pośrednio i w śmiesznie małym stopniu.

Poza tym, pracę ich postrzega się raczej jako nieuczciwą, ponieważ „Nikt nie jest w stanie uczciwie zarobić miliona dolarów”. (William Jennings Bryan). Pośrednio ich praca przyczynia się do powiększania bogactwa kraju (dochodu narodowego), jeśli płacą oni podatki, jak na przykład Bill Gates, który kiedyś powiedział: „Zapłaciłem więcej podatków - ponad 10 mld dolarów - niż ktokolwiek inny”. Jednak prawda jest taka, że wielu z nich ucieka do rajów podatkowych, albo oszukuje urzędy skarbowe. Tylko w USA, według danych Departamentu Skarbu, najbogatsi unikają płacenia 163 mld USD podatku dochodowego rocznie.

Oprócz tego wszyscy mają udział w finansowaniu projektów przemysłowych (co zresztą pomnaża ich dochody) i prac badawczo-naukowych w uczelniach oraz w sponsorowaniu uczelni prywatnych (grantów). Są to najczęściej kwoty kilkumilionowe.
Wpłacają też pewne kwoty na cele dobroczynne. W 2018 r. na cele dobroczynne dziewięciu najbogatszych miliarderów przekazywało średnio 3,8% swojego majątku. Natomiast pozostali wpłacali poniżej 1%. Przy tym, im który bogatszy, tym mniej wpłacił. Wyjątkiem jest Bill Gates, który przekazał aż 45,6 %.(14)
Trzeba jednak wiedzieć, że w większości przypadków ich działalność charytatywna nie wynika z „dobrego serca”, lecz ze zwykłej kalkulacji. Dzięki wpłatom na cele dobroczynne uzyskują ulgi lub odpisy podatkowe. Oprócz tego, filantropia kształtuje ich image „dobrego paniska” - człowieka troszczącego się o biednych i potrzebujących - który odgrywa ważną rolę w biznesie i polityce.

Największy udział w tworzeniu i wzroście bogactwa społecznego mają średnio bogaci i biedni, a nie miliarderzy, których liczbę w 2022 r na świecie szacuje się na 2668 do 3000. Ich łączny majątek wynosi 12,7 bilionów dolarów. Wartość majątku 86% z nich jest wyższa niż rok temu („Gdyby każdy miał usiąść na banknotach 100 dolarowych odpowiadających jego majątkowi, to większość ludzi siedziałaby na ziemi, klasa średnia z bogatych państw - na wysokości krzesła, a dwóch najbogatszych ludzi na świecie - w kosmosie”(15) Według World Inequality Report ich udział w światowym bogactwie wynosi tylko 3%. Liczba miliarderów szybko wzrasta. Na liście najbogatszych ludzi świata, opublikowanej w 2021 r. przez magazyn „Forbes” znajduje się 660 osób więcej niż w poprzednim roku, w tym 493 zupełnie nowych. To znaczy, że średnio co 17 godzin „rodził się” jeden z nich.

Im mniej kompetencji, tym większe żądania

Ta reguła odnosi się przede wszystkim do korporatokratów i polityków. W obu przypadkach, zazwyczaj o sukcesie nie decyduje poziom wykształcenia, odpowiednia wiedza merytoryczna, kultura osobista ani potrzebne umiejętności, lecz poplecznictwo, koterie, dziedziczenie, a czasem zbiegi okoliczności. Łatwo można przekonać się o tym wertując biografie tych osób.

Jakie wykształcenie i kompetencje zawodowe posiadają korporatokraci? Otóż większość z nich, przede wszystkim w krajach Ameryki Środkowej i Południowej, Afryki i Azji, nie ma wyższego wykształcenia albo, co najwyżej posiada licencjat. Tajwan, Tajlandia, Chiny i Brunei należą do krajów, w których żaden z nich nie zdobył jakiegokolwiek dyplomu. Wyższe wykształcenie ze stopniem magistra mają korporatokraci w wielu krajach Ameryki Północnej i Europy Zachodniej. (Na przykład, najbogatszy mieszkaniec Albanii Samir Mane do budowania swojej fortuny nie wykorzystał raczej swojego wykształcenia. W 1991 r. rozpoczął naukę na kierunku geologii w Wiedniu, ale studia rzucił już na pierwszym roku.)(16) Czy nie mając żadnego wyższego wykształcenia, albo tylko licencjackie, uzyskane zwykle w byle jakich uczelniach, posiadają odpowiednie kompetencje do rządzenia światem i ustawiania rządów i polityków?

W przeciwieństwie do nich lepsi są politycy. Większość z nich ma przynamniej stopień magistra, ale rzadko z tych dziedzin nauki, jakie wymagane są na ich stanowiskach. Czy oni też mają odpowiednie kompetencje do sprawowania władzy?

Tak korporatokraci, jak politycy, zajmują coraz wyższe stanowiska w biznesie i rządach. Ich awansom towarzyszy wzrost wymagań od społeczeństw, którymi jawnie lub skrycie rządzą. Przecież stare przysłowie głosi: „W miarę jedzenia apetyt rośnie”. Im więcej się posiada, tym więcej pragnie się mieć. Zwłaszcza, że w rozwijającym się społeczeństwie konsumpcyjnym „mieć” jest coraz ważniejsze od „być”. Pozycja społeczna i zawodowa, sława, pieniądze oraz dobra materialne, które się ma, sprawiają, że czuje się potrzebę posiadania ich jeszcze więcej. Chęć zysku, bogactw, władzy i sławy nie ma kresu i nigdy nie zostaje zaspokojona. W ten sposób stają się oni na własne życzenie, jak wielu innych ludzi, niewolnikami i zakładnikami stale rosnących potrzeb. Mogą je zaspokajać tylko w jeden sposób – wskutek zawłaszczania coraz większej części produktu społecznego.

Najgorsze jest to, że są oni głęboko przeświadczeni o tym, że im się to jak najbardziej słusznie i bezwarunkowo należy, ponieważ poświęcają się dla społeczeństwa. Wmawiają masom, że spełniają „misję”, a to coś więcej niż praca.(17) Ich celem życiowym jest najpierw zdobycie wysokiej pozycji dzięki posiadaniu odpowiedniego majątku, koneksji, poparcia itp., a potem władzy i nieustanne, coraz szybsze powiększanie swego majątku w wyniku zaspokajania coraz większych roszczeń, a nie zdobywania coraz większych kompetencji zawodowych i moralnych. W realizacji tego celu pomaga im to, że nie tylko czują się wszechwładnymi, ale faktycznie są nimi. Nikt nie waży się ich tknąć. Inaczej mówiąc, w najlepszym przypadku ich kompetencje pozostają na poziomie constans, a wymagania - na poziomie maximum.
To właśnie jest treścią prawa odwrotnej proporcji między kompetencjami i wymaganiami korporatokratów i polityków. Jak na razie, pełni ono rolę zasady „sprawiedliwego” podziału produktu społecznego.
Wiesław Sztumski
20 listopada 2022

1. Dzisiejszym problemem nie jest brak odpowiednich zasobów, ale brak odpowiedniej dystrybucji.
2. Jaki jest najlepszy sposób na to, aby biedni mieli udział w rosnącym bogactwie kraju: Regulacje? Podatki? Filantropia? (Linsey McGoey, Nie ma czegoś takiego jak darmowy prezent: Fundacja Gatesa i cena filantropii)
3. Maria Miczyńska-Kowalska, Kapitał ludzki w rozwoju społeczeństwa i gospodarki opartej na wiedzy, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, nr 3, 2017
4. Ireneusz Miciuła, Krzysztof Miciuła, Metody pomiaru wartości kapitału ludzkiego, Uniwersytet Szczeciński - Zeszyty Naukowe nr 858, „Współczesne Problemy Ekonomiczne”, nr 11, 2015
5. Jeder nach seinen Fähigkeiten, jedem nach seinen Bedürfnissen, Karl Marx, Kritik des Gothaer Programms
6. Satya Pal Ruhela, Work, Experience, Education, Diamond Books New Delhi, 2006
7. Korporacja to organizacja społeczna posiadająca osobowość prawną i opierająca się na kapitale jej członków (udziałowców). Potocznie przez korporacje rozumie się duże, międzynarodowe firmy, które zatrudniają wielu pracowników i maja swoje filie w innych krajach.
8. Rząd formalny (w rozumieniu polityki) to naczelny wykonawczy i zarządzający organ państwa, kierujący całym aparatem administracyjnym powoływany i odwoływany w wyniku wyborów.
9. Kerry A. Dolan, Chase Peterson-Withorn, The Richest In 2022 (https://www.forbes.com/billionaires; data dostępu 18.11.2022)
10. Lobbing to wywieranie wszelkimi sposobami wpływu na przedstawicieli władzy, żeby podjęli działania w danym kierunku, np. uchwalając nową czy zmieniając obowiązującą ustawę. Wywieranie to jednak musi odbywać się legalnymi metodami.
11. „Corporate Europe Observatory”, 20.09.2022
12. „OpenSecrtes (Following money in politics)” 30.09.2022
13. W. Sztumski, Krytycznie o pojęciu pracy i równowadze między czasem pracy i czasem wolnym, Relacje praca – życie pozazawodowe drogą do zrównoważonego rozwoju jednostki (red. R. Tomaszewska-Lipiec), Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Bydgoszcz 2014
14. Paige Leskin, Oto 10 miliarderów z branży technologicznej, którzy wydają najwięcej na cele charytatywne, „Bussines Insider”, 01.02.2019.
15. Mieczysław Szubański, Trzy tysiące miliarderów, „Rzeczpospolita”, 30.04.2022
16. Rolf Bax, The college degree of the richest person in every country. (https://resume.io/blog/college-degree-richest-person-in-every-country; data dostępu 15.11.2022)
17. Wiesław Sztumski, Język w służbie kłamstwa, „Sprawy Nauki”, Nr 8-9, 2018