Myślę, że ludzie są tak indywidualni jak płatki śniegu, wyglądają podobnie, ale nie ma dwóch takich samych, a każda klasyfikacja jest źródłem uprzedzeń. (Craig Ferguson)
Klasyfikacje dokonywane przez filozofów i psychologów są jak próby klasyfikowania chmur według ich kształtu. (Ludwig Wittgenstein)
Czlowiek istotą mocno skomplikowaną
Człowiek posiada nader skomplikowaną strukturę cielesną. Jego organizm składa się z bilionów komórek, różnorodnych narządów i systemów (np. nerwowego, krwionośnego, trawiennego), które zapewniają funkcjonowanie organizmu. Wyjątkowo skomplikowany jest centralny układ nerwowy, a w szczególności jego najważniejszy element - mózg, który jest bazą materialną dla świadomości, myślenia, emocji, pamięci i wielu innych zjawisk mentalnych.
Bardzo skomplikowana jest także natura człowieka. Wyrażenie „natura ludzka” zawiera typowe cechy, zachowania i tendencje fundamentalne wspólne dla wszystkich ludzi - niezależnie od kultury, czasu i miejsca.
W historii myśli filozoficznej, religijnej i naukowej natura ludzka była definiowana i interpretowana w różnych aspektach.
W biologicznym, rozumie się ją jako zespół cech genetycznych i fizjologicznych, wspólnych dla gatunku Homo sapiens, jakie ukształtowały się w wyniku ewolucji biologicznej. Ma się tu na myśli instynkty, potrzeby, zdolność do myślenia abstrakcyjnego, język i tworzenie złożonych struktur społecznych.
W ujęciu psychologii natura ludzka to wspólne dla wszystkich ludzi uniwersalne wzorce myślenia, emocji, zachowań i samorealizacji.
Z punktu widzenia społeczno-kulturowego naturę ludzką postrzega się jako zdolność do współpracy, do tworzenia złożonych struktur społecznych oraz do adaptacji do różnych warunków kulturowych. Wynika to stąd, że człowiek jako istota społeczna interaguje z innymi ludźmi.
W ujęciu religijnym, w wielu religiach tradycyjnych, natura ludzka składa się z pierwiastków duchowych oprócz materialnych.
Złożoność istoty i natury człowieka jest wielowymiarowa i wieloaspektowa. „Wymiar" i „aspekt" to dwa terminy, które mogą być używane w różnych kontekstach, chociaż często mają zbliżone znaczenia, szczególnie w języku potocznym.
W geometrii wymiar odnosi się do liczby niezależnych kierunków, w których można się poruszać w danej przestrzeni. Przestrzeń n-wymiarowa ma „n” wymiarów.
W naukach przyrodniczych wymiar odnosi się do jednostek miary, np. wymiar czasu, wymiar masy.
W kontekstach bardziej abstrakcyjnych, wymiar odnosić się do różnych perspektyw lub poziomów analizy, np. „wymiar społeczny" lub „wymiar psychologiczny".
Aspekt oznacza określony punkt widzenia, pod którym rozważana jest dana kwestia. Może odnosić się do różnych stron lub cech jakiejś sytuacji, problemu lub obiektu. Na przykład „aspekt prawny" to spojrzenie na problem z punktu widzenia prawa, a „aspekt estetyczny" odnosi się do wyglądu lub piękna.
„Wymiar" ma zazwyczaj charakter ilościowy lub strukturalny, zaś „aspekt" jest bardziej związany z jakością, podejściem, spojrzeniem na daną rzecz z jakiejś strony.
Takie rodzaje złożoności są charakterystyczne dla człowieka:
• Złożoność poznawcza. Człowiek jest niezwykle skomplikowanym przedmiotem poznania. Z doświadczenia życiowego wiadomo, że wbrew pozorom najtrudniej poznać to, co znajduje się najbliżej, m.in. samego siebie oraz ludzi w najbliższym sąsiedztwie; tego, co w nas i u innych. A to z kilku powodów. Żadna istota żywa nie potrafi tak utrudniać poznania siebie w efekcie maskowania się i tak dalece skrywać swoje prawdziwe „ja”, jak człowiek. Czyni to nie tylko przed innymi wskutek hipokryzji i coraz doskonalszym urządzeniom technicznym, ale też przed samym sobą, dzięki wyjątkowej zdolności do samookłamywanie się. To skutkuje deformacją jego wizerunku.
• Złożoność psychologiczna. Ludzkie myśli, emocje i motywacje są bardzo złożone. Każdy człowiek ma unikalne doświadczenia, które kształtują jego osobowość, wartości i przekonania. Psychika ludzka obejmuje wiele warstw, od świadomych myśli po podświadome mechanizmy obronne, co sprawia, że ludzkie zachowanie jest trudne do przewidzenia i zrozumienia.
• Złożoność społeczna. Ludzie są istotami społecznymi, co oznacza, że funkcjonują w złożonych strukturach społecznych, takich jak rodziny, grupy, społeczności, państwa. Wzajemne relacje międzyludzkie, normy społeczne, kultura i tradycje dodają kolejnych aspektów do tej złożoności.
• Złożoność komunikacyjna. Komunikacja międzyludzka, która obejmuje zarówno język werbalny, jak i niewerbalny, również jest skomplikowana i wymaga umiejętności rozumienia intencji, emocji i kontekstu.
• Złożoność duchowa i filozoficzna. Ludzie zadają sobie pytania o sens życia, moralność, etykę, które często prowadzą do głębokich refleksji filozoficznych i poszukiwań duchowych. Różnorodność wierzeń religijnych, światopoglądów i poglądów filozoficznych odzwierciedla duchową i filozoficzną złożoność człowieka.
• Złożoność poznawcza. Człowiek jest zdolny do abstrakcyjnego myślenia, planowania, tworzenia i rozwiązywania problemów na wysokim poziomie. Ta zdolność do refleksji nad sobą i otaczającym światem jest unikalna i bardzo złożona.
Podsumowując, człowiek jest najbardziej skomplikowanym wytworem ewolucji biologicznej i społecznej, ponieważ jego struktura fizyczna i psychiczna, relacje społeczne, duchowość i zdolności poznawcze tworzą skomplikowaną sieć związków i relacji, które czynią go wyjątkowo trudnym obiektem pełnego zrozumienia i poznania. Również dlatego, że żyje w coraz bardziej skomplikowanym otoczeniu, które determinuje go i z którym interaguje. Toteż stopień komplikacji człowieka rośnie wraz z komplikacją jego środowiska i proporcjonalnie do posteru cywilizacyjnego.
Na pełny wizerunek człowieka składa się mnogość następujących (przykładowych) jego wymiarów:
• Wymiar fizyczny. Obejmuje ciało człowieka, jego potrzeby biologiczne, zdrowie i możliwości fizyczne. Jest to najbardziej namacalny wymiar człowieka.
• Wymiar emocjonalny. Obejmuje emocje, relacje międzyludzkie oraz zdolność do empatii i odczuwania szczęścia, smutku, miłości i lęku.
• Wymiar intelektualny. Obejmuje zdolność myślenia, rozumowania, uczenia się, kreatywności oraz analizy. Jest to obszar, w którym rozwija się wiedza, logika i zdolności poznawcze.
• Wymiar duchowy. Odnosi się do sfery życia, która przekracza materialne i fizyczne aspekty istnienia. Jest to sfera, w której człowiek poszukuje sensu życia, celu i głębszego zrozumienia siebie, świata i swojej relacji z bóstwem, absolutem, wszechświatem, czy inną transcendentalną rzeczywistością.
• Wymiar estetyczny. Obejmuje wrażliwość na piękno, sztukę, muzykę, literaturę oraz zdolność do tworzenia i odbierania dzieł artystycznych.
• Wymiar społeczny. Obejmuje interakcje z innymi ludźmi, rolę w społeczeństwie, kulturę, normy społeczne oraz tożsamość w grupie.
Człowiek, jako istota wielowymiarowa, nie może być zredukowany tylko do jednego z tych wymiarów, ponieważ one współdziałają i przenikają się wzajemnie, tworząc złożoną, unikalną (jednopojawieniową) osobę. Każdy z nich może rozwijać się i zmieniać w czasie, co czyni go istotą dynamiczną, różnorodną i wielobarwną.
Biologiczne i społeczne kategorie człowieka
Ze względu na wymiary człowieka można przeprowadzić jedną z możliwych kategoryzacji ludzi. Można też kategoryzować ludzi ze względu na ich cechy biologiczne i społeczne. Mówiąc o cechach biologicznych mam na myśli cechy fizyczne i genetyczne, odróżniające ludzi od innych gatunków, jakie pojawiały się u hominidów w toku ewolucji biologicznej. A mówiąc o społecznych, mam na myśli dominujące u ludzi zachowania, postawy, nawyki, poglądy, wartości, upodobania, ideały, wyobrażenia itd. nabywane w czasie ewolucji społecznej.
W toku ewolucji biologicznej pojawiały się kolejno takie kategorie hominidów:
• Sahelanthropus tchadensis (Jeden z najstarszych znanych hominidów, który żył około 7 milionów lat temu. Miał cechy zarówno prymitywne (np. mały mózg), jak i zaawansowane (np. pozycja czaszki sugerująca dwunożność).
• Orrorin tugenensis (Żył około 6 milionów lat temu i wykazywał cechy świadczące o możliwości dwunożności).
• Australopithecus afarensis (Żył około 3,9–2,9 milionów lat temu. Australopiteki były dwunożne, ale wciąż posiadały cechy przystosowane do wspinaczki, takie jak długie ręce).
• Australopithecus africanus (Żył około 3–2 miliony lat temu i miał bardziej zaawansowane cechy twarzoczaszki oraz zębów).
• Homo habilis (Jeden z pierwszych przedstawicieli rodzaju Homo, żył około 2,4–1,5 miliona lat temu. Miał większy mózg niż australopiteki i używał prostych narzędzi kamiennych).
• Homo erectus (Żył około 1,9 miliona do 110 tysięcy lat temu. Był pierwszym hominidem, który opuścił Afrykę i rozprzestrzenił się do Azji i Europy. Homo erectus używał bardziej zaawansowanych narzędzi i prawdopodobnie posługiwał się ogniem).
• Homo naledi (Żył około 335–236 tysięcy lat temu. Odkryty w jaskini Rising Star w Południowej Afryce. Łączy cechy zarówno starszych, jak i nowszych gatunków Homo).
• Homo luzonensis (Żył około 67–50 tysięcy lat temu. Odkryty na wyspie Luzon na Filipinach. Miał unikalne cechy anatomiczne, które odróżniały go od innych gatunków Homo).
• Homo Denisowianin (Żył około 200–50 tysięcy lat temu. Odkryty na Syberii, znany głównie z analizy DNA. Blisko spokrewniony z neandertalczykami).
• Homo neanderthalensis (Żył w Europie i zachodniej Azji około 400 tysięcy do 40 tysięcy lat temu. Był dobrze przystosowany do zimnych klimatów i wytwarzał złożone narzędzia, ubrania, a także prawdopodobnie posiadał zdolności do abstrakcyjnego myślenia i mowy).
• Homo sapiens (W kontekście biologicznym, termin ten opisuje cechy fizyczne, genetyczne i ewolucyjne, które odróżniają ludzi od innych gatunków. Człowiek współczesny, który wyewoluował w Afryce około 300 tysięcy lat temu wyróżnia się dużym mózgiem, rozwiniętym myśleniem abstrakcyjnym, mową, zdolnościami artystycznymi i wytwarzaniem wosoko rozwiniętych i skomplikowanych narzędzi i urządzeń technicznych. Homo sapiens rozprzestrzenił się po całym świecie, wypierając inne hominidy i rozwijając złożone społeczności oraz cywilizacje).
Kategoryzacja ludzi ze względu na cechy społeczne dotyczy przede wszystkim współczesnego gatunku Homo sapiens. W tym przypadku chodzi o kategorie stworzone przez nauki społeczne odpowiadające różnym koncepcjom teoretycznym człowieka. Te kategorie opisują aspekty jego zachowania, tożsamości, interakcji społecznych i roli w kulturze. Jest ich o wiele więcej niż biologicznych i wciąż ich przybywa proporcjonalnie do rozwoju cywilizacji. Z tego względu prezentuję tylko niektóre z najważniejszych.
• Homo sociologicus (Człowiek działający w ramach norm społecznych i ról przypisanych mu przez społeczeństwo. Jest istotą, która internalizuje wartości i normy społeczne, a jej działania są kształtowane przez struktury i oczekiwania społeczne).
• Homo culturalis (Człowiek, którego tożsamość, myślenie i działania są kształtowane przez kulturę. Podkreśla rolę języka, symboli, wartości i tradycji w formowaniu ludzkiego doświadczenia).
• Homo ludens (Człowieka zabawowy, dla którego zabawa, gry, rozrywka i rekreacja są fundamentalnymi elementami życia i kultury. Podkreśla on rolę zabawy w rozwoju społecznym, kulturowym i psychologicznym człowieka).
• Homo oeconomicus (Człowiek jako istota racjonalna dbająca o swoje korzyści ekonomiczne. Swoje działania i decyzje analizuje przez pryzmat zysków i strat).
• Homo politicus (Człowiek jako istota społeczna zaangażowana w życie polityczne, podejmującą decyzje, biorącą udział w debatach i wpływającą na kształtowanie władzy. Podkreśla on znaczenie polityki, władzy i struktur społecznych w życiu jednostki).
• Homo religiosus (Człowiek jako istota duchowa, dla której fundamentalne znaczenie w poszukiwaniu sensu życia ma religia oraz wiara w bóstwa. Zwraca on uwagę na duchowe aspekty ludzkiego życia i ich wpływ na kulturę i społeczeństwo).
• Homo aestheticus (Człowiek, który ceni piękno i jest zdolny do tworzenia sztuki oraz jej odbioru. Podkreśla on rolę estetyki i sztuki w ludzkim życiu, w tworzeniu tożsamości kulturowej i społecznej).
• Homo faber (Człowiek zręczny, który podkreśla znaczenie pracy, techniki i produkcji dla rozwoju społeczeństwa i w przekształcaniu świata sensorycznego).
• Homo viator (Człowiek będący w ciągłym ruchu, zarówno fizycznym, jak i duchowym. W podróżach poszukuje sensu życia i samorealizacji).
• Homo symbolicus (Człowiek jako istota zdolna do tworzenia, interpretowania i rozumienia symboli. Podkreśla on znaczenie języka, mitów, religii i symboli w życiu ludzi).
• Homo narrans (Człowiek jako istota, która tworzy dzieje i i przekazuje historię, co uznaje za kluczowe dla budowania tożsamości i kultury. Narracja jest dla niego sposobem komunikacji międzyludzkiej interpretacji rzeczywistości).
• Homo technologicus (Człowiek, którego życie jest głęboko związane z techniką. Podkreśla on wpływ techniki na ludzką tożsamość, pracę, komunikację i relacje społeczne).
• Homo consumens (Człowiek, dla którego najważniejsza jest konsumpcja dóbr i usług. Konsumpcjonizm traktuje jak dominujący aspekt współczesnej kultury).
• Homo hybridus (Człowiek żyjący na styku różnych kultur, techniki i tożsamości. Związany z globalizacją, migracjami oraz zmieniającą się dynamiką społeczną i kulturową).
• Homo ecologicus (Człowiek o rozwiniętej świadomości ekologicznej i sozologicznej, odnoszący się przyjaźnie do elementów środowiska przyrodniczego i społecznego, i troszczący się o to środowisko).
• Homo digitalis (Człowiek ery cyfrowej, dla którego technologie informacyjne i komunikacyjne są integralną częścią codziennego życia).
• Homo virtualis (Człowiek istniejący w środowiskach wirtualnych jest częścią globalnie połączonej sieci internetowej. Wchodzi w relacje i interakcje z innymi za pośrednictwem środków cyfrowych. Jego reprezentacją w środowisku wirtualnym jest awatar).
Kilka uwag zamykających rozważania
Dzięki kategoriom społecznym łatwiej można dostrzec różnorodność ludzkich zachowań, tożsamości oraz ról społecznych. Im więcej ich jest, tym wierniej odzwierciedlają ludzi.
Kategorii człowieka używa się w różnych dyscyplinach naukowych, zwłaszcza w socjologii, antropologii, kulturologii i filozofii po to, by, lepiej zrozumieć funkcjonowanie ludzi w danym społeczeństwie i w danej kulturze.
Poszczególne kategorie społeczne dzielą się na podkategorie w wyniku rozpatrywania ich w różnych aspektach oraz ze względu na dodatkowe kryteria. Poszczegółne osoby nie są przyporządkowane tylko do jednej kategorii w całym ich życiu, lecz do wielu naraz. Zazwyczaj zestawy tych kategorii zmieniają się w zależności od zmiany warunków, w jakich człowiek żyje i od jego preferencji. To dodatkowo komplikuje wizerunek człowieka, jego naturę i pojęcie.
W przypadku kategorii biologicznych ma się do czynienia z sekwencją czasową. Każda pojawia się na kolejnych etapach ewolucji biologicznej hominidów począwszy od około 7-5 milionów lat temu: dwunożność, powiększenie rozmiaru mózgu, używanie narzędzi, rozwój mowy i zdolności komunikacyjnych, rozwój kultury, kształtowanie się złożonych systemów społecznych oraz pojawienie się Homo sapiens.
Natomiast nie ma takiej sekwencji w przypadku kategorii społecznych. Tutaj wiele kategorii może współistnieć. Mogą pojawiać się w jednych warunkach i znikać w innych, ustępując miejsca nowym. Tylko nieliczne stanowią kolejne kamienie milowe w ewolucji społecznej - życie w grupach, pojawienie się języka jako środka komunikacji, przejście od trybu życia zbieracko-łowieckiego do osiadłego rolnictwa, zapoczątkowanie rozwoju miast, powstawanie złożonych struktur społecznych i hierarchicznych z wyraźnym podziałem ról i obowiązków w wyniku podziału pracy i pojawiania się różnych specjalizacji, rozwój subsystemów społecznych i kulturowych, początki ery przemysłowej, nowoczesności, ponowoczesności, globalizacji i społeczeństwa informacyjnego.
Ewolucja hominidów jest długim i złożonym procesem, który obejmuje szereg ważnych adaptacji biologicznych i behawioralnych. Zmiany, od dwunożności, przez rozwój narzędzi, aż po ewolucję kultury i języka, kształtowały ich gatunki i czyniły je coraz bardziej złożonymi. Dzięki posiadaniu dużego potencjału adaptacyjnego Homo sapiens jest jedynym przedstawicielem rodziny Hominidae, któremu udaje się tak długo przetrwać i coraz bardziej zaludniać całą Ziemię, a nawet przenosić się w przestrzeń okołoziemską. Niestety, jest też jedynym gatunkiem, który może doprowadzić do zniszczenia środowiska, przedwczesnego wyginęcia innych gatunków i swojej autodestrukcji.
W ewolucji społecznej, podobnie jak w biologicznej, zachowały się pewne atawizmy. Tak na przykład, w teraźniejszym wysoko rozwiniętym społeczeństwie informacyjnym i społeczeństwie wiedzy nader często dają znać o sobie przejawy dzikości, barbarzyństwa, niewolnictwa, nieuctwa oraz nieucywilizowania.
Kategoryzacja ludzi służy nie tylko celom teoretycznym, jak na przykład kształtowaniu coraz lepszego pojęcia człowieka. Ma też zastosowanie w praktyce, na przykład w testowaniu (selekcji) kandydatów do pracy w różnych organizacjach. Selekcjonerzy, rekrutujący się przede wszystkim z psychologów, nie są w stanie poznać wszystkich cech ani kategorii osób badanych. Swoją drogą, na co by się to zdało, jeśli dziś są one takie, a jutro mogą być inne w coraz szybciej zmieniającej się rzeczywistości społecznej, w turboświecie podporządkowanym zasadzie akceleracji. Dla celów praktycznych wystarczy posłużyć się odpowiednimi stereotypami, chociaż wiadomo, że często dają niepoprawne wyniki badań. Jednak można to zignorować, o ile mieszczą się one w granicach dopuszczalnych błędów.
Wiesław Sztumski