W czasach rozwoju kapitalizmu, któremu towarzyszyły epoki racjonalizmu, oświecenia, pozytywizmu, logicyzmu, neopozytywizmu, scjentyzmu i pragmatyzmu, dominowało myślenie logiczne ograniczone do logiki klasycznej oraz myślenie utylitarne. Dzięki temu dokonano wielu rewolucyjnych odkryć naukowych, wynalazków technicznych i stworzono nowe technologie, które przyczyniły się do niesamowitego postępu cywilizacyjnego, coraz większej efektywności pracy, oszczędności surowców i materiałów, wzrostu gospodarczego i pomnażania bogactwa kapitalistów.
Nic dziwnego, że ten sposób myślenia był i jest szczególnie ważny i uprzywilejowany. (1)
Z tego względu szkoły koncentrowały się głównie na uczeniu tych sposobów myślenia i nadal to robią. Nie byłoby w tym nic złego, gdyby te sposoby myślenia wystarczyły absolwentom w ich przyszłym życiu w ogóle, a w szczególności w pracy zawodowej, kształtowaniu właściwych postaw, tworzeniu adekwatnego wizerunku świata i sprawiedliwej ewaluacji ludzi i zjawisk. Niestety, nie wystarczają. Tego dowodzi praktyka.
Dlaczego? Z tej prostej przyczyny, że te sposoby myślenia niejako zmuszają do wąskiego, w istocie dwuwymiarowego postrzegania świata, który staje się coraz bardziej skomplikowany i wielowymiarowy. Kto nie postrzega go holistycznie - szerzej, głębiej, wielowymiarowo, wieloaspektowo i z różnych punktów widzenia - łatwo może zagubić się w nim. Dlatego w nowoczesnych szkołach powinno się nauczać także innych sposobów myślenia, które pomagają widzieć świat w całej jego złożoności i krasie, i tym samym ułatwiać człowiekowi przetrwanie w różnych sytuacjach życiowych, zwłaszcza krytycznych.
Wszystkie sposoby myślenia należy traktować jako w przybliżeniu jednakowo wartościowe. Zanim ten postulat zostanie wdrożony, ludzie mogą i powinni sami zadbać o to, by nie poprzestać tylko na myśleniu logicznym i pragmatycznym. Chyba, że nie są zdolni do tego, albo są tak leniwi i ogłupieni, że im się nie chce. Mówiąc o innych sposobach myślenia, mam na uwadze myślenie systemowe i inne sposoby myślenia oparte na emocjach, empatii, wierze, tradycji, doświadczeniu życiowym i rozsądku, a więc te, które składają się na myślenie holistyczne. Nigdy bowiem nie wiadomo, które z nich okaże się najskuteczniejsze w trudnej sytuacji, których jest coraz więcej.
Czym jest mądrość?
Jest kilka rodzajów definicji mądrości w zależności od tego, czy tworzy się je na gruncie filozofii, socjologii, psychologii, religii i rozumienia potocznego, a w każdym z nich znajduje się dużo różnych jej definicji. Ja rozumiem przez mądrość taki atrybut gatunkowy ludzi, który zawiera wiedzę naukową i pozanaukową nabywaną przede wszystkim z doświadczenia życiowego oraz umiejętność stosowania tej wiedzy w życiu codziennym jak i zdolność do wyciągania racjonalnych wniosków.
Mądrość pojmuję jako system wzajemnie powiązanych elementów, takich jak wiedza, doświadczenie, wartości, intuicja, umiejętności itd. Jest to system złożony, dynamiczny i otwarty, który ewoluuje. Sens mądrości i jej modele systemowe zmieniają się w zależności od kontekstu historycznego oraz w wyniku interakcji z środowiskiem społecznym i kulturowym, a w szczególności dzięki wymianie myśli między ludźmi.(2)
Efektem ewolucji mądrości może być rozwój, gdy zmiany ukierunkowane są na przyrost parametrów określających ją, albo regres, gdy zmiany powodują ubytek tych parametrów, albo postęp, jeśli z jakiegoś względu zmiany ocenia się jasko korzystne czy pożądane. Do rozwoju mądrości przyczynia się najbardziej postęp wiedzy i techniki.
Dzięki mądrości dokonuje się wyborów w sposób przemyślany, podejmuje się optymalne decyzje, rozwiązuje się rozsądnie problemy życiowe oraz rozumie się głębiej prawidłowości rządzące przyrodą, społeczeństwem, człowiekiem i relacjami międzyludzkimi.
Nikt nie rodzi się mądrym; nie potwierdzono dotychczas jakiegoś „genu mądrości”. Człowiek mądrzeje stopniowo z wiekiem. Jednak stąd nie wynika, że każdy staje się mądrzejszy w miarę starzenia się. Również młode osoby bywają bardzo mądre. Przecież mądrość nie bierze się z samej wiedzy i doświadczenia nabywanego w życiu, ale, też z samodoskonalenia się, głębokiej intuicji, empatii i rozumienia siebie oraz świata.
Mądrość jest systemem, którego struktura składa się z wielu cech, sposobów myślenia, relacji między nimi oraz interakcji. Wziąwszy to pod uwagę można zdefiniować mądrość po pierwsze, jako zbiór cech charakterystycznych i po drugie, jako zbiór sposobów myślenia.(3)
Im bogatsze są te zbiory, tym dokładniejsza jest definicja mądrości. Tak zbudowane definicje mają tę wadę, że żadna z nich nie odzwierciedla w pełni mądrości.
W skład struktury systemu „mądrość” wchodzą następujące sposoby myślenia: logiczne, racjonalne, krytyczne, kreatywne, systemowe, analityczne, projektowe, przedsiębiorcze, naukowe, refleksyjne, tradycyjne, „inaczej”, logiczne, retoryczne, aksjologiczne, intuicyjne, krytyczne, prospektywne, empatyczne, dialektyczne, potoczne. Ta lista sposobów myślenia nie jest kompletna. Jest ich więcej, a z czasem będzie ich przybywać.
Przedstawiony podział sposobów myślenia nie jest dysjunktywny. W wielu z nich występują powtórzenia i wzajemne przenikanie się. Jednak w każdym występuje co najmniej jedna cecha dominująca, która zawiera się w nazwie danego sposobu myślenia. Ze względu na nią odróżnia się sposoby myślenia od siebie. W konkretnych sytuacjach korzysta się tylko z jednego, albo kilku sposobów myślenia - z takich, dzięki którym najlepiej poznaje się świat i rozwiązuje swoje problemy.
Czy z daną osobą można wiązać jeden sposób myślenia? Tak, mimo że zna i korzysta z wielu, ponieważ tylko jeden dominuje w jego życiu, a mianowicie ten, który najczęściej stosuje.
Cechy człowieka mądrego
Następujące cechy przypisuje się mądrym ludziom:
• Głębokie rozumienie. Człowiek mądry nie tylko zna fakty, ale rozumie ich znaczenie i powiązania wzajemne. Potrafi spojrzeć na problem z różnych perspektyw i dostrzegać subtelności, które umykają uwadze innych osób.
• Refleksyjność i samopoznanie. Mądrość zazwyczaj wiąże się z umiejętnością analizowania własnych przeżyć, wyciągania wniosków z błędów oraz z autorefleksją. Mądry człowiek rozumie swoje braki; wie, czego jeszcze nie wie, i potrafi pracować nad sobą, by być coraz lepszym.
• Empatia i zrozumienie innych. Mądrość jest również umiejętnością spojrzenia z perspektywy drugiej osoby, odczuwania empatii i zdawania sobie sprawy z tego, że każdy ma swoją unikalną historię i indywidualne motywacje.
• Skromność i umiar. Mądrzy ludzie często przejawiają pokorę. Są świadomi złożoności świata i swoich ograniczoności poznawczych. Dlatego nie są przekonani o swej nieomylności.
• Umiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Mądrość jest szczególnie przydatna w chwilach kryzysu, gdy emocje utrudniają myślenie racjonalne. Mądre osoby potrafią zachować spokój, dystansować się od zaistniałej sytuacji i obiektywnie spojrzeć na nią.
• Moralność i zasady etyczne. Mądrość nie polega jedynie na skuteczności decyzji, ale także na podejmowaniu ich w zgodzie z własnym sumieniem i zasadami moralnymi obwiązującymi w danej społeczności.
Uwaga końcowa
Przedstawiłem próbę zdefiniowania mądrości w ujęciu systemowym i holistycznym za pomocą sposobów myślenia, które są elementami struktury mądrości. Omówiłem je pokrótce, gdyż szersza charakterystyka spowodowałaby przekroczenie zwyczajowej objętości artykułu. Wskazałem też na zagrożenia implikowane przez cywilizację kłamstwa z charakterystycznym imperatywem „kłam, by przetrwać”, w której coraz szybszy jest regres mądrości. A przecież w społeczeństwie wiedzy, w epoce robotyzacji, digitalizacji, sztucznej inteligencji oraz wielu „mądrych urządzeń”, ludzie mądrych powinno być znacznie więcej niż głupich. Tymczasem jest na odwrót.
Można upatrywać wielu przyczyn tego zjawiska, głównie w sferach ekonomii, polityki, ideologii i edukacji. Ja dostrzegłem jeszcze jedną z nich w nieharmonijnym rozwoju i nauczaniu sposobów myślenia. To nie jest tak, że w naszych czasach, mądrość nie rozwija się. Świadczy o tym duża liczba doniosłych odkryć naukowych i wynalazków technicznych. (4)
A mimo to, postępuje masowe ogłupianie społeczeństw we wszystkich krajach*. Coraz więcej ludzi głupieje i coraz mniej mądrzeje za sprawą globalnego upowszechniania się ideologii konsumpcjonizmu i nieposkromionej pogoni z zyskiem. Do realizacji tych celów wystarczy mądrość pragmatyczna, biznesowa i menadżerska.
Wystarczy coraz mniejsza ilość osób mądrych korzystających z najnowszych urządzeń technicznych i technologii – ekspertów szczodrze opłacanych i zniewolonych przez oligarchów i właścicieli megakoncernów. Te elity nieformalnej władzy nad światem są krótkowidzami temporalnymi. Ich horyzont myślenia nie przekracza ram teraźniejszości. Dla nich nie ma znaczenia ani przyszłość świata, ani dobro kolejnych generacji. A, co gorsze, nie wiedzą o tym, albo ignorują to, że myślenie pragmatyczne musi być wspomagane przez inne sposoby myślenia, by było bardziej efektywne i przyczyniało się do większych zysków. Szkoły opłacane przez nich też nauczają bardziej sposobów myślenia pragmatycznego, aniżeli pozostałych systemów myślenia, które służy interesom garstki najbogatszych ludzi świata, a nie miliardom innych. (5)
Elementy struktury systemu „mądrość” sprzężone są ze sobą, jak naczynia połączone. Awaria jednego implikuje nierównowagę systemu, która prowadzi do rozpadu jego struktury. Dlatego postuluję, by wszystkie sposoby myślenia rozwijać i nauczać ich w takim samym stopniu, czyli w sposób harmonijny. Ale warunkiem koniecznym do realizacji tego postulatu jest porzucenie ideologii konsumpcjonizmu i chęci bogacenia się za wszelką cenę. Na to raczej nie zanosi się. Wiele osób wie o tym, ale zachowuje się obojętnie. Brakuje kogoś, kto zorganizowałby masy i porwał je do walki o wprowadzenie innej hierarchii wartości, gdzie priorytetowym imperatywem byłoby „być”, a nie „mieć”.
Wiesław Sztumski
Przypisy:
1. Sternberg, Robert J, Theory of Mental Self-Government: Thinking Styles, Cambridge University Press, 1997
2. Modele systemowe mądrości:
1) Berliński model mądrości, gdzie mądrość rozumiana jest jako forma wiedzy eksperckiej dotyczącej sensu życia i radzenia sobie z trudnościami. (Baltes, P. B., & Smith, J. (2008). The Fascination of Wisdom: Its Nature, Ontogeny, and Function. „Perspectives on Psychological Science”,3(1)
2) Model mądrości praktycznej rozumianej jak zdolność do podejmowania trafnych decyzji w konkretnych, często niejednoznacznych sytuacjach. Wymaga ona połączenia wiedzy teoretycznej z praktyczną oraz wrażliwości moralnej. (Schwartz, B., & Sharpe, K. Practical Wisdom: The Right Way to Do the Right Thing. Riverhead Books, 2010).
3) Model mądrości transcendentnej. Mądrość jest postrzegana jako integracja trzech wymiarów: poznawczego (wiedza i zrozumienie), refleksyjnego (zdolność do introspekcji i analizowania własnych myśli), afektywnego (wrażliwość na potrzeby innych). (Ardelt, Monika. Wisdom as Expert Knowledge System: A Critical Review of a Contemporary Operationalization of an Ancient Concept", Human Development”, 47(5), 2004).
4) Model mądrości duchowej. Mądrość duchowa jest zdolnością do poszukiwania sensu życia i wartości transcendentnych. Obejmuje zarówno rozwój osobisty, jak i oświecenie duchowe. (Vervaeke, John., Ferraro, Leonardo, "Relevance, Meaning and the Cognitive Science of Wisdom, "Phenomenology and the Cognitive Sciences”, 12(1), 2013.),
5) Model mądrości wspólnotowej. Model ten kładzie nacisk na kolektywną mądrość grup i społeczności, które wspólnie podejmują decyzje korzystne dla dobra wspólnego. (McCall, Michael W., Leadership and Wisdom: Reflections from Experience. CCL Press, 2002.)
Każdy z tych modeli oferuje inną perspektywę na mądrość jako zjawisko systemowe i dynamiczne, uwzględniające różne poziomy – od indywidualnego po wspólnotowy.
3. Styl lub sposób myślenia to preferencja dla reprezentacji i przetwarzania informacji w umyśle, co jest spójnym sposobem interakcji ze środowiskiem i adaptacji do nowych informacji. (Sternberg, R. J., Thinking styles. New York, NY, Cambridge University Press, 1997)
4. Oto lista najważniejszych odkryć naukowych i wynalazków technicznych w Polsce w XXI wieku: grafen o wysokiej jakości, satelita naukowy Lem, drukarka 3D Zortrax, łazik marsjański, robot chirurgiczny Robin Heart, perowskity, biodegradowalne naczynia i opakowania, mechanizmy transportu leków bezpośrednio do komórek nowotworowych, sztuczna skóra stosowana w leczeniu oparzeń i ran, oraz nowe materiały luminescencyjne. Uniwersytet Warszawski odgrywa istotną rolę w rozwoju algorytmiki i kryptografii w Polsce i na świecie. Oto najważniejsze osiągnięcia w tych dziedzinach: badania nad kwantową kryptografią, algorytmami losowymi i dynamicznymi oraz kryptografią opartą na krzywych eliptycznych.
5. Raporty Ministerstwa Edukacji Narodowej pokazują, że w Polsce rozwija się przede wszystkim myślenie analityczne (głównie na matematyce) i odtwórcze (pamięciowe), a kreatywne, praktyczne i systemowe są niedoceniane lub zaniedbywane; inne sposoby myślenia rozwijają się w stopniu ograniczonym.
*p. Jesteśmy coraz głupsi SN Nr 1/25