Koszmarny lifting

Koszmarny lifting

 Z prof. Bogumiłą Roubą, kierownikiem Zakładu Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej UMK w Toruniu, rozmawia Janina Słomińska

- Dlaczego złoszczą Panią czerwone, równiutkie dachówki na gotyckich kościołach? Dlaczego zżyma się Pani na widok bajecznie kolorowych XVIII-wiecznych kamieniczek? Dlaczego nie lubi Pani bielusieńkich ścian w muzealnych wnętrzach?

- Bo wprowadzają niezdrowy kontrast między starym a nowym. Prawo kontrastu jest bezwzględne. Prowadzi do estetycznej degradacji oryginału. Stara polichromia obmalowana współczesnymi farbami wygląda jak brudna plama. Kolorowe połacie dachówek na pokryciu starego kościoła odbierają świątyni autentyczność. Współczesne tynki i farby zbyt nasycone i zbyt jednorodne, nałożone bez wyczucia i znawstwa tajemnych sposobów dawnych malarzy, dekomponują tektonikę bryły budowli, pozbawiają pałace i budynki reprezentacyjne wartości i historycznej prawdy. Przesadnie gładkie, wyprowadzone na ostry kant tynki pokryte farbami na bazie bieli tytanowej, na barokowych kamieniczkach dają efekt plastikowej folii na tekturowym pudełku.

- Dlaczego tak się dzieje?

- Jest tak  zapewne dlatego, że konserwacja zabytków powszechnie mylona jest z renowacją. Jest tak dlatego, że nie mamy nawyku systematycznego wykonywania działań profilaktycznych i zabezpieczających. Zamiast na bieżąco łatać dziury i ratować bezcenną oryginalną materię budynku, czekamy aż drewno zgnije, stary tynk odpadnie, cegła się wykruszy i wszystko trzeba będzie wymienić.  Wtedy robimy kapitalny remont i powstaje kolejna atrapa. Już nie świadectwo historii, a świadectwo braku umiejętności dbania o nią. Tymczasem świat ceni oryginał. Przemysł turystyczny zarabia ogromne pieniądze na tym, że oferuje autentyk. Po to ludzie jeżdżą do Włoch, Francji, Grecji, do Egiptu...

Ruiny Villa Romana del Casale di Piazza Armerina na Sycylii. Zadaszenia nad poszczególnymi częściami ruin  maksymalnie oszczędzają  substancje zabytku. Umieszczone wewnątrz pochylnie i pomosty umożliwiają zwiedzanie bez zagrożenia dla zabytkowych mozaik.	Polacy deklarują miłość do zabytków, ale nie dbają o nie. Zamiast na bieżąco łatać dziury, czekają aż budynek się rozsypie. Wtedy go remontują, wymieniają starą cegłę na nową i powstaje… kolejna atrapa historii.

- Czy Polacy tego nie rozumieją?

- Najczęściej refleksja i żal przychodzą po niewczasie, kiedy zabytek już został zniekształcony. Wtedy właściciel żałuje. Wie, że stracił bezpowrotnie coś cennego, ale jest już za późno. A przecież zbiór zabytków jest zbiorem skończonym. Nikt dziś nie zbuduje gotyckiej katedry. Jeśli nierozsądną decyzją usytuowania podziemnego parkingu na terenie zabytkowej Starówki, doprowadzimy do zmiany stosunków wodnych na tym terenie, jeśli  zaczną w wyniku tego pękać mury jednego czy drugiego kościoła, to nie starczy nam sił i pieniędzy, aby te budowle ratować.

Smuci mnie, kiedy krótkowzroczna ekonomia bierze górę nad rozsądkiem. Zamiast wierzyć, że zabytki są naszym wspólnym majątkiem, który latami będzie nam przynosił dochód, robimy wiele, aby źródła naszych pieniędzy ograniczać. To prawda, że kiedy grozi katastrofa, Polacy mobilizują się do ratowania. Tyle, że zabytki nie lubią być ratowane. One chcą być użytkowane tak, aby nie było potrzeby wyciągania ich z opresji.

- Z tego co Pani mówi, wynika, że źródłem polskich kłopotów z zabytkami są nasze przywary i niewiedza. Za mało mamy konserwatorów zabytków?

- Źle zorganizowaliśmy profilaktykę konserwatorską. Oddając zabytki prywatnym właścicielom, nie stworzyliśmy systemu narzędzi prawnych zapewniających ich bezpieczeństwo w nowych rękach. W rezultacie na pracowników służb konserwatorskich spadła ogromna praca „uczenia" każdego z właścicieli z osobna, co może, a czego nie może zrobić z zabytkiem.
Ta „działalność dydaktyczna" pochłaniała mnóstwo czasu a rezultaty dawała i daje zróżnicowane - za każdym razem zależne bowiem od zdolności i „nauczyciela" i „ucznia". Nałożyły się na to niefortunne eksperymenty początków transformacji w postaci wprowadzenia do sztuki konserwacji brutalnych prawideł konkurencji, przetargów, nierealnych terminów wykonywania zadań. W następstwie kilkakrotnych reorganizacji, fatalnego w skutkach wcielenia w administrację zespoloną, a wreszcie chronicznych niedostatków płacowych, doszło do dramatycznego osłabienia służb konserwatorskich.

Włochy… Fasada katedry w Termini Imerese po pracach remontowych. Farba nie zniszczyła estetycznej spójności.	Sztywne, współczesne tynki o ostrych kantach na historycznym budynku są przekłamaniem. Dawniej murarze tak nie pracowali

Dziś energia środowiska jest dodatkowo marnotrawiona na skutek zdominowania metod pracy przez filozofię nieufności. Zjawisko to rozpleniło się zresztą w całym naszym życiu. Skupianie się na tym, czy w kosztorysie prawidłowo została wyceniona każda taczka ziemi, każdy litr środka do iniekcji, trwające miesiącami sprawdzanie i weryfikowanie dokumentów itp., stwarza pozorne wrażenie troski o zabytek. W gruncie rzeczy częściej go niszczy, niż pomaga. Uciekają bowiem terminy technologiczne, spóźnione prace wykonuje się w zimie bez szans na ich trwałość. Najgorsze zaś jest to, że zazwyczaj nie starcza już sił, pieniędzy i energii na kontrolowanie tego, co rzeczywiście trzeba pieczołowicie nadzorować - merytoryczną poprawność prac!

- Kto zatem najczęściej decyduje o sposobie prowadzenia remontu w zabytkowym obiekcie?

Konserwator Wojewódzki wydaje tzw. wytyczne konserwatorskie, które podpowiadają jak powinny zostać zrealizowane prace, by zabytek na tym zyskał a nie stracił, ale o tym, czy te wytyczne są i jak są realizowane w największej mierze decyduje inwestor i jego  doradcy, a w przypadku zabytków architektury - Inżynierowie i architekci. Dramat polega na tym, że młodych inżynierów kształci się do pracy ze współczesnymi materiałami budowlanymi. Nie uczy się ich starych technik budowlanych, ani pracy ze starym obiektem zabytkowym. Mamy świetny system akademickiego kształcenia konserwatorów dzieł sztuki, za to system kształcenia konserwatorów architektury praktycznie nie istnieje, a droga nabywania uprawnień do pracy w obiektach architektury pozostawia bardzo wiele do życzenia. Brakuje również rzemieślników. „Padło" średnie szkolnictwo zawodowe szkolące na potrzeby konserwacji architektury. Absolwenci tych szkół wiedzieli, jak zrekonstruować gotycki tynk, a jak położyć tynk barokowy... Dziś prawie nikt nie potrafi tego zrobić.

- Zwykłemu śmiertelnikowi trudno jest uwierzyć, że wrogiem zabytku mogą być współczesne materiały budowlane ...

- Opowiem pani bardzo smutną historię gotyckiego, kamiennego kościoła, dla którego razem z zespołem ekspertów przeprowadziliśmy badania, przeanalizowaliśmy dokumenty, kroniki, stare fotografie. Okazało się, że historia ostatniego stulecia to właściwie jeden wielki ciąg błędów. Zaczęło się na początku XX wieku, kiedy do spójnej struktury starego kościoła zaczęła wkraczać nowoczesność. Wtedy to, na zewnątrz murów, utwardzono betonem ziemię. W momencie, kiedy położono wokół kościoła płyty betonowe, zaczął się problem z wodą odpryskową. Krople deszczu, padając na twarde podłoże, odbijały się od niego i lądowały na tynkach tuż przy ziemi. Wilgotne tynki zaczęły wkrótce odpadać. Zastosowano więc jeszcze nowocześniejsze rozwiązanie - dół murów kościoła naprawiono cementowymi, mocnymi i twardymi tynkami. Woda natychmiast poszła wyżej.
W rezultacie, po kilkunastu latach, konieczna była kolejna interwencja. Ekipy remontowe skuły tynki, wysmołowały mur do wysokości półtora metra, założyły bitumiczną izolację i nowe tynki. Efekt? Woda poszła w ścianach jeszcze wyżej. Szybciej, bo z wnętrza świątyni wyrzucono stare, ceramiczne posadzki i zastąpiono je lastriko. Skutek? Tynki w środku kościoła także zaczęły odpadać. Wcześniej nie było tak źle, ponieważ woda odparowywała między ceramicznymi płytami. Teraz nie miała szans. Wędrowała do góry cegłą, spoinami kamiennego muru. W dodatku w latach 70. kolejni budowniczowie założyli we wnętrzu gipsowe wyrównanie ścian i pomalowali je farbą emulsyjną, która, jak już dziś powszechnie wiadomo, nie przepuszcza wody. Nadto wprowadzono do kościoła ogrzewanie nawiewne. Ogrzewanie to, przy każdym włączeniu,  powoduje gwałtowny skok temperatury powietrza. Ale mury nie nagrzewają się tak szybko. W czasie mszy zgromadzeni ludzie wydychają parę. Para osadza się na zimnych ścianach i skrapla.

Współczesne farby, zbyt nasycone i zbyt jednorodne,  dekomponują tektonikę bryły budowli, na której nie widać przestrzenności pilastrów i gzymsów a jedynie figury białe i czerwone	Ściany wnętrza odnowionego za ciężkie (europejskie) pieniądze  wymalowano współczesnymi farbami. W rezultacie cenne malowidło na sklepieniu  zdegradowano do  brudnej plamy

Dziś ten kościół jest zagrzybiony od sufitu po posadzkę. Trzeba zacząć ciężką pracę „odkręcania" wprowadzanych kolejno unowocześnień i ich skutków.

Spotykam, niestety, wiele takich obiektów. Bo to jest tak... Zabytek jest integralną strukturą. To pojęcie integralności odnosi się nie tylko do estetyki, ale również techniki. Integralność techniczna dotyczy budynku jako całości - materiałów, z jakich go stworzono, otoczenia, w którym budynek zlokalizowano. Nie można przy tym, precyzyjnym jak zegarek mechanizmie, bezkarnie majstrować...

W przeszłości błędy brały się z niewiedzy, nieznajomości praw rządzących materią zabytków. Dziś nie błądzimy już tak bardzo. Dzięki rozwojowi nauki konserwatorskiej potrafimy obiektywnie oceniać materiały i metody, którymi się posługujemy, a mechanizmy niszczenia materii zabytków zostały na tyle dobrze poznane, że wiemy już jak wydłużać czas, w którym pozostają one niezmienione.

Tyle że wiedza konserwatorska często przegrywa w starciu z niesprzyjającą zabytkom rzeczywistością.

- Dlaczego zatem ta wiedza tak często przegrywa? Czyja to wina, że jest tak elitarna?

 W naszej polskiej rzeczywistości, stworzonej po transformacji i sprywatyzowaniu większości zabytków, ostateczna skuteczność ochrony, jej praktyczna realizacja zależy w ogromnej mierze od woli, świadomości, kultury ich właścicieli i użytkowników. Właściciele to jednak dziś ogniwo w procesie konserwatorskim stwarzające wiele wyzwań. Najczęściej zakupili zabytki w celach komercyjnych i tak też chcą je wykorzystywać. Starają się maksymalizować zyski, zmniejszając koszty. W przypadkach prac adaptujących do nowych funkcji, niemal zawsze oszczędza się, rezygnując z wcześniejszych badań i analiz wartości zabytkowych.

Z dzisiejszej perspektywy wyraźnie widać jak wielkim błędem było u początków transformacji wycofanie się przez państwo z finansowania badań i prac pozwalających na prawidłowe przygotowanie całego procesu konserwatorskiego. Przerzucenie kosztów badań na właściciela, zrodziło łatwe do przewidzenia konsekwencje. Powszechną praktyką stało się dziś wykonywanie poważnych prac albo bez żadnych badań, albo z badaniami niedostatecznymi. Niedostatek badań i brak analizy konserwatorskiej sprawia, że już u podstaw nie dostrzega się w pełni potencjału tkwiącego w zabytku, a przez to w projektach nieobecne są wątki tworzenia nowych wartości poprzez "dodawanie do istniejących". W efekcie powstają projekty, w których zabytek potraktowany zostaje jedynie jako tworzywo do przekształcania.

Znakomite przykłady umiejętnego wplatania zabytków we współczesne życie, trafnego korzystania z ich potencjału, ale bez obniżania ich wartości spotkać można w wielu krajach - w Anglii, Hiszpanii, Włoszech. W Polsce niestety nagminnie obserwujemy "rabunkowe" traktowanie zabytków, degradujące je dla osiągania doraźnych korzyści i efektów komercyjnych. Oznacza to bolesny regres w stosunku do wspaniałych tradycji polskiej myśli konserwatorskiej i społecznego szacunku dla zabytków.

- Co trzeba zrobić, abyśmy nie zniszczyli tego, co oszczędziły nam wojny?

- Teoretycznie Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. daje narzędzia do skutecznej ochrony, praktycznie jednak narzędzia te nie działają, albo działają niedostatecznie. W rezultacie służby konserwatorskie stały się dziś „pierwszym i ostatnim bastionem" obrony zabytków - niestety obrywającym ciosy z każdej strony, wikłanym w dziesiątki konfliktów.  Żeby więc nie utracić zabytków, trzeba wzmocnić służby konserwatorskie - organizacyjnie, merytorycznie i finansowo. Trzeba wprowadzić prawny wymóg projektu konserwatorskiego, bowiem dziś, wobec braku precyzyjnych uregulowań prawnych, projekt prac w zabytku w zasadzie może, przynajmniej w jakimś zakresie, przygotować każdy i tak się, niestety, dzieje!

- Na przykład?

- Projektowaniem prac zaczęły zajmować się np. firmy wyspecjalizowane w zdobywaniu funduszy unijnych, rozmaite spółki, agencje rozwoju lokalnego itp. Inżynierowie - świetni znawcy swoich specjalności - przygotowują projekty drenaży przy zabytkowych kościołach, instalacji elektrycznych, grzewczych itp. Całkowicie nieobeznani z problematyką zabytków, popełniają przy tym niekiedy wręcz szkolne błędy.

Ponadto... Aby zachować nasze zabytki, trzeba postawić na profilaktykę, na codzienną dbałość o nie, by nie doprowadzać do stanu, w którym wymagają ratowania totalnym remontem. Bo wtedy wkraczają handel i ekonomia. Rolę projektantów przebiegu konserwacji przejmują, w wielu wypadkach, przedstawiciele i doradcy firm oferujących osuszanie, systemy tynków renowacyjnych, farby elewacyjne itp. Są oni doskonałymi znawcami materiałów i technologii, które sprzedają, ale nie są ani przygotowani, ani uprawnieni do rozstrzygania, jaki materiał i jaką technologię należy zastosować w danym zabytku!

Pomoc doradcy działającego z ramienia i na koszt firmy jest wygodna, bo zwalnia i właściciela i Wojewódzkiego Konserwatora Zabytów z jakichkolwiek kosztów przygotowania projektu (doradcy techniczni są etatowymi pracownikami firm sprzedających materiały lub usługi), ale stwarza patologiczną sytuację, kiedy już nie lekarz, nawet nie farmaceuta, a sprzedawca leków decyduje o terapii.

- Jakie są tego skutki?

-  Drenaże i osuszenia wykonywane w sposób nieprzemyślany zachwiały statykę dziesiątków zabytkowych budowli. Dachy z perfekcyjnie gładkiej, „plastikopodobnej" dachówki mamy na najcenniejszych zabytkach romańskich, na gotyckich katedrach, na Wawelu! Tynki wyprowadzone na ostry kant zniszczyły już estetykę naszych najpiękniejszych miast. Im bardziej kochany jest zabytek, tym „pieczołowiciej" się go odnawia, pozbawiając wartości historycznych i autentyczności. W krajach, które od dawna żyją z zabytków  nikt się nie sili, aby zrobić coś nowego ze starego, bo tam szanują autentyczność i „klimat" wytwarzany przez zabytki.. Nowe rzeczy kupuje się w supermarkecie. Śladów działania czasu w supermarkecie nie kupi się za żadne pieniądze.

Musimy obudzić z letargu właścicieli zabytków. To oni bowiem nie mają świadomości, że godząc się na taki sposób przeprowadzania prac zmniejszają wartość własnego majątku, niszczą atrakcyjność zabytków, sprawiają że stają się one niekonkurencyjne na rynku turystycznym. I nie chodzi tu nawet o to, że zabytek odnowiony traci szansę wejścia na Listę Światowego Dziedzictwa, gdzie autentyczność i integralność to dwa podstawowe wymogi i warunki wpisu! Chodzi o to, że zapraszanie gości do hotelu w zabytkowym pałacu, w którym pokoje są identyczne jak w każdym sieciowym, współczesnym hotelu na świecie, zapraszanie turystów do historycznego miasta, gdzie wszystko wygląda jak spod igły  - sprawia, że ludzie czują się oszukani, odbiera satysfakcje obcowania z czymś szczególnym. Ludzie przyjadą raz, ale nie powrócą tu więcej.

Dziękuję za rozmowę.

oem software