Każdy człowiek jest częścią składową świata przyrody i podlega jego prawom. Jesteśmy jednocześnie współtwórcami świata kultury i cywilizacji, co stanowi o naszej odmienności od świata zwierząt. Nie znaczy to, że jesteśmy lepsi, lecz jedynie inni. Ponadto część ludzkości egzystuje nie tylko na płaszczyźnie biologicznej i kulturowej, lecz także na płaszczyźnie ideałów. A więc istnieje w sposób ukierunkowany przez wyższe wartości, które powinny zostać urzeczywistnione w świecie kultury i cywilizacji.
Pozostajemy pod wpływem nacisku różnorodnych poglądów. Rzadko je weryfikujemy. A już Bacon, tworząc w XVII w. teorię idoli, zwrócił uwagę na to, że rozum człowieka jest zbyt mało krytyczny w stosunku do funkcjonujących poglądów, a w tym tych, które mają źródło w tradycji. Jednym ze stereotypowych stanowisk jest cenienie postępu. Niestety, w Europie postęp odnosi się przede wszystkim do rozkwitu wynalazków cywilizacyjnych. Charakterystyczne jest przy tym, że ceniąc rozkwit cywilizacji nie baczy się na negatywne skutki, które on przynosi.
Mędrcy, począwszy od starożytności, jeżeli cenią postęp, to w znaczeniu rozwoju duchowego człowieka. Zwracają uwagę na to, że zarówno rozkwit nauk, wielu szczegółowych dyscyplin, jak i rozkwit wynalazków cywilizacyjnych nie prowadzi do rozwoju duchowego człowieka. A właśnie postęp powinien być rozumiany jako rozwój wszechstronny natury ludzkiej.
Wynalazki cywilizacyjne prowadzące m.in. do tworzenia megamiast przyczyniają się przede wszystkim do zaspokajania wygody człowieka, co wzmaga bierność. Powodują także odosobnienie jednostek, które częstokroć wybierają na przykład kontakt internetowy zamiast bezpośredniej relacji człowiek-człowiek.
Akceptując rozbudowę miast ponad miarę, nie bierze się pod uwagę tego, że bliski kontakt człowieka ze środowiskiem naturalnym przyczynia się do jego wewnętrznej harmonii, czyli - do łagodzenia agresji ludzkiej. Wiadomo, że nie tylko brak kontaktu ze środowiskiem naturalnym, ale także przeludnienie wywołuje wzmożone konflikty i potęguje agresję. Zapewne na początku dziejów ludzkość nie tworzyła społeczeństwa. Przypominała zbiorowisko pustelników.
Człowiek jest bowiem z natury swej istotą aspołeczną. Ten pogląd jest równie przekonujący, co funkcjonująca u nas teoria arystotelesowsko-tomistyczna o społecznym charakterze natury człowieka. Życie wspólne stało się możliwe dzięki rezultatom wzajemnych uzgodnień. Nikt z nas nie jest samowystarczalny, co musiało doprowadzić do życia w społeczeństwie. Jesteśmy uzależnieni od innych. A więc życie w społeczeństwie nie jest czymś naturalnym i pożądanym lecz koniecznym. Trzeba to podkreślić, gdy przewiduje się narastanie liczby wielkich miast, a więc spotęgowanego zatłoczenia. Przeludnienie wywołuje wzmożone konflikty i potęguje agresję.
Samotność w tłumie
Rozrastające się miasta będą wywoływały wzmożony stan zagubienia i osamotnienia człowieka. Życie obok siebie osób pogrążonych w świecie wirtualnym może doprowadzić do stanów depresji. Już w tej chwili znaczna część społeczeństwa wybiera kontakt z drugim człowiekiem w świecie wirtualnym a nie rzeczywistym. Telefony komórkowe używane są nadmiernie, co powoduje, że pozostaje się w kręgu osób już poznanych i brakuje chęci, by nawiązywać głębsze relacje z nowymi środowiskami.
Wielość mieszkańców megamiast będzie powodowała wzrastającą niechęć człowieka do człowieka, a więc niechęć wywołaną nadmiarem ludzi – nie zaś spowodowaną odmiennością rasową, religijną, czy światopoglądową. Miejsce nietolerancji zajmie obojętność wobec tych różnic, które dziś dzielą ludzkość. Nienawiści rasowe, religijne, polityczne, staną się drugorzędne wobec samego faktu nadmiaru osób mieszkających na terytorium dużych miast w warunkach separacji od środowiska naturalnego.
Ludzie zbędni
Agresja spowodowana nadmiarem ludzi obok siebie żyjących a nie różnicami, które dziś są konfliktogenne, zostanie pogłębiona przez rozwarstwienie materialne. Podział społeczeństwa na grupę bogatych producentów i bankierów oraz biednych konsumentów zaostrzy się, bowiem zmniejszy się grupa średniozamożnych jednostek. Zapewne na obrzeżach wielkich miast – a więc tu, gdzie dziś ulokowane są slumsy – będą mieszkać ludzie bogaci. Ich będzie stać na spełnienie potrzeby kontaktu ze środowiskiem naturalnym. Natomiast jest prawdopodobne, że w slumsy zamienią się śródmieścia megamiast.
Potęgowanie wygody człowieka z istoty swej dążącego do niej, doprowadzi do tak wielkiej bierności, że czynne działania będą wywoływane jedynie silnymi konfliktami. Milcząca zgoda na wadliwie urządzony świat przez liberalizm ekonomiczny stanie się wszechogarniająca. Prawo do nieposłuszeństwa obywatelskiego pozostanie niewykorzystaną deklaracją.
Wzrostowi zaludnienia miast - w skali dotąd niedoświadczanej – nie będzie towarzyszyć istotna poprawa usług publicznych. Zakładam bowiem trwałość, mimo kolejnych kryzysów, liberalizmu ekonomicznego w ciągu najbliższego półwiecza. A trzeba pamiętać, że prowadzi on do redukcji opiekuńczych działań państwa. Państwo ma nie pełnić nawet roli zastępczej, gdy zabraknie dróg, kolei, gmachów pocztowych, mostów, czy szpitali. Odwrót od dziewiętnastowiecznego liberalizmu ekonomicznego jest już dziś ewidentny.
W konsekwencji należy przewidywać spotęgowane rozwarstwienie materialne, o czym wspomniałam oraz zwielokrotnioną liczebnie grupę ludzi uznanych za zbędnych. Zaliczani będą do niej ludzie sędziwi, chorzy, niepełnosprawni fizycznie, chorzy psychicznie, niepełnosprawni intelektualnie i zapewne również twórcy wyższej kultury. Już dziś są wyraźne oznaki tego procesu, który w megamiastach się zwielokrotni. Odejście od czytelnictwa, od udziału w koncertach muzyki poważnej, od uczestniczenia w wystawach sztuki, zostanie zastąpione niską zamerykanizowaną kulturą mediów.
Bezwartościowa mądrość
W tych wielkich miastach edukowani będą specjaliści wąskich dziedzin zatrudniani w przyszłości – by podać już dzisiejszy przykład – w klinikach kolana. Holizm, czyli teoria jedności wszechrzeczy, nie będzie odgrywać istotnej roli w edukacji. Nauki humanistyczne, a zwłaszcza filozofia, będą traktowane jako nieużyteczne dla rynku pracy. Obniży się więc poziom warstwy inteligencji. Otóż cele poznawcze dociekań i badań naukowych zostaną zepchnięte na rzecz przydatności kształcenia dla oczekiwań rzekomo obiektywnej siły rynku. Wartość mądrości zostanie zapomniana, bowiem sprawne zarządzanie oraz wykorzystywanie wiedzy dla celów praktycznych uczyni ją zbędną.
Nastawienie edukacji w megamiastach na rozwój intelektualny człowieka z pominięciem rozwoju uczuć na wyższym poziomie, jak również niedocenianie wrażliwości i wyobraźni, doprowadzi do masowego tworzenia się jednostek psychopatycznych. Brak kontaktu ze środowiskiem naturalnym również stanie się czynnikiem potęgującym liczbę psychopatów.
Egzystowanie w oderwaniu od świata przyrody, zresztą niszczonego bezwzględnym dążeniem do zysku, wywoła jeszcze mniejszy niż dotąd udział intuicji w poznaniu. Należy oczekiwać, że charakterystyczny dla Europy racjonalizm sokratejsko-kartezjańsko-heglowski spotęguje się w wielkich miastach Europy i na kontynentach kulturowo od niej zależnych, czyli w Australii, Ameryce Południowej i Północnej. Zanik udziału intuicji w poznaniu może utrudniać tworzenie odkrywczych teorii, bowiem leży ona u podłoża nowych rozwiązań teoretycznych, by wskazać jako przykład teorię Einsteina.
Lansowanej dziś innowacji będzie towarzyszyć proces stagnacji rozwoju duchowego. Mam tu na myśli wszechstronny rozwój człowieka, a więc pojęcie szersze od rozwoju intelektualnego. Stanie się to rezultatem również spotęgowanego odgrodzenia człowieka od świata przyrody, bowiem wynalazki cywilizacyjne staną się rodzajem muru zamykającego człowieka w świecie przez nas stwarzanym.
Nobilitacja psychuszek
Należy się spodziewać w owych rozrastających się miastach zwielokrotnionej liczby osób chorych. Przyczyny tego będą różnorodne. Wymienię tu jedynie podstawowe. Otóż klimatyzowane pomieszczenia, w których milionom ludzi będzie upływać życie, to jeden z czynników chorobotwórczych. Również inne wynalazki cywilizacyjne w rodzaju telefonów komórkowych, czy nasilająca się powszechność kuchenek mikrofalowych będzie czynnikiem chorobotwórczym. Badania nad ich szkodliwością są dziś wstrzymane.
Nieobojętny będzie dla zdrowia nie tylko hałas w wielkich miastach, ale także swoisty szum rozmaitych urządzeń cywilizacyjnych. Już dziś w wyniku hałasu nie wszyscy odróżniają półtony, a w przyszłości również inne zmysły (np. wzrok) będą zagrożone wytworami cywilizacji człowieka.
Zapewne człowiek będzie też mieć do czynienia z inwazją reklam ujednolicających świadomość ludzi oraz zmniejszających (poprzez manipulację) ich wolność. Reklamowane będą zapewne także lekarstwa odległe od tych zalecanych przez medycynę pozaakademicką. Uboczne skutki owych lekarstw będą leczone kolejnymi lekarstwami i ten ciąg doprowadzi do degradacji zdrowia człowieka.
Gdy przelewam te refleksje na papier, nasuwają mi się słowa profesora medycyny Kazimierza Dąbrowskiego, który przewidywał, że świat w XXI wieku zacznie na tyle głęboko odstawać od właściwości natury ludzkiej, że zaszczytem będzie znalezienie się w szpitalu psychiatrycznym. Kazimierz Dąbrowski chciał tym samym powiedzieć, że uczucia, wyobraźnia i wrażliwość jednostek prowadząca do negacji egzystowania w świecie rozkwitu cywilizacji zostanie przez psychopatów uznana za przejaw choroby psychicznej. Ludzie wrażliwi nie pogodzą się z tymi warunkami.
Należy przewidywać, że w ludziach będzie narastać niepokój zwiększającym się bezrobociem - wywołanym masowym zastępowaniem pracy człowieka przez maszyny. Niepodzielnie zapanuje świat robotów /…/. Niepokój będzie także wzrastać z powodu braku bezpieczeństwa socjalnego i towarzyszącej redukcji zatrudnienia. Człowieka będzie się traktować jak kapitał ludzki.
Należy także wziąć pod uwagę, że bezrobocie wywoła nudę, bowiem człowiek zdegradowany przez rynek i roboty będzie czuć niedosyt zastępczego życia w świecie wirtualnym. Wątpię, by pojawiły się osoby, których zadaniem byłoby organizowanie czasu wolnego jednostek pozbawionych pracy. Osób, które by zachęcały do poznawania dorobku kulturowego. Opieram to przewidywanie na tym, że już dziś są wyraziste sygnały niedoceniania, czy wręcz lekceważenia dorobku kulturowego minionych pokoleń.
Mars nie pomoże
Należy również przewidywać, że będzie narastać emigracja spowodowana złudnymi często nadziejami. Ale napływ emigrantów nie będzie wywoływać ani zaciekawienia poznawczego odmiennością kulturową, ani też życzliwości dla tego, co odmienne. Być może wzrośnie dążenie do tego, by opanować Kosmos, by na innych planetach zakładać megamiasta. Ale przenoszenie się do nich niczego w istocie nie zmieni, ponieważ przeniesiemy tam również nierozwiązane na Ziemi ludzkie problemy i konflikty.
Aprobowanie tego, co statystycznie przeciętne oraz nacisk niskiej kultury mediów na kształt ludzkiej świadomości sprawi, że mniej będzie ukształtowanych wyrazistych indywidualności. Warto tu przypomnieć, że jeden z twórców liberalizmu dziewiętnastowiecznego J. S. Mill domagał się szczególnego szacunku i nieskrępowanej wolności dla jednostek oryginalnych. Ten głos Milla już dziś jest pomijany.
W takim ludzkim mrowisku należy się spodziewać wzrostu liczby przestępców, bowiem nastąpi zapewne powszechne zrozumienie, że izolacja więzienna nie przynosi oczekiwanych skutków. A więc staną się zjawiskiem powszechnym kary wolnościowe, których domaga się w Polsce od lat profesor Andrzej Bałandynowicz i wytworzy się społeczeństwo integrujące nieprzestępców i przestępców. Nie będzie jednak w nim integracji ludzi bogatych z biednymi. Konflikty między nimi będą sprawnie rozwiązywane przez policję, bowiem rozszerzy się inwigilacja życia jednostek.
W opisanych warunkach uwaga większości jednostek będzie skoncentrowana na zaspokajaniu elementarnych potrzeb życiowych. Narośnie egoizm, obojętność wobec obcych i agresja. Nie należy się spodziewać dysput mających prowadzić do ustalenia prawdziwych poglądów. Jeżeli będą się toczyć, to w świecie wirtualnym.
Nadzieja w transpersonalizmie
Można mieć nadzieję, że w tych okolicznościach zaczną się rozlegać hasła transpersonalizmu. Jest to pogląd sformułowany w połowie XX w. przez niemieckiego filozofa Gustawa Radbrucha (zarazem polityka w Republice Weimarskiej). Wykazał on paradoks powtarzający się od początku dziejów ludzkości. Otóż żyjące pokolenia pozostają pod wpływem haseł indywidualizmu, bądź supraindywidualizmu.
Innymi słowy, żywi w każdej epoce są zachęcani bądź do rozwoju cech indywidualnych w warunkach wolności, bądź do tego, by poświęcać swoje życie bądź państwu, bądź społeczeństwu, bądź narodowi. Ceniąc te epoki, po których pozostały wielkie dzieła kulturowe, jednocześnie nie skłania się do wysiłku kulturotwórczego żywych.
Ten paradoks wyrażający się w tym, że czegoś innego chce się od żywych i według innych kryteriów ocenia się pokolenia, gdy przeminą, doprowadził Radbrucha do idei transpersonalizmu. Wskazuje ona jako cel wysiłków człowieka tworzenie dzieł kulturowych. Nie jest wykluczone, że transpersonalizm stanie się ideą ukierunkowującą siły psychowitalne pozbawionego pracy człowieka w megamiastach przyszłości. Może będzie zdolny wyrywać go z zastępczego świata wirtualnego?
Maria Szyszkowska
Powyższy tekst jest skrótem artykułu „Wpływ wielkich miast na naturę ludzką” zamieszczonego w publikacji Komitetu Prognoz PAN pt. „Megamiasta przyszłości”. Tytuł, śródtytuły i wyróżnienia pochodzą od Redakcji.