Jak to robią Rosjanie

Utworzono: poniedziałek, 01 październik 2007 Drukuj E-mail

Szanowna Pani Redaktor!

Na przełomie maja i czerwca uczestniczyłem, na zaproszenie Syberyjskiego Oddziału Rosyjskiej Akademii Nauk, w uroczystych obchodach 50-lecia tego Oddziału w Nowosybirsku. W części oficjalnej udział wzięło wiele ważnych osobistości ze sfer politycznych i naukowych, z wicepremierem Federacji Rosyjskiej, panem Siergiejem Iwanowem na czele.
Syberyjski Oddział RAN ma w dorobku liczne osiągnięcia, które m.in. wpłynęły bardzo znacząco na rozwój gospodarczy całej Federacji. W tym wymienia się badania pokładów gazo- i roponośnych Syberii, jej złóż diamentów oraz opracowania oryginalnych metod lokalizacji oraz eksploatacji złóż, żeby wymienić tylko parę najłatwiej trafiających do wyobraźni laika. Ale zbudowanie ogromnego potencjału naukowego w placówkach rozmieszczonych na ogromnych przestrzeniach Syberii przyniosło znacznie, znacznie więcej niż tylko badania w dziedzinie surowców naturalnych i nie miejsce tutaj, aby charakteryzować te osiągnięcia. Zainteresowanych odsyłam na stronę internetową SO RAN (http://www.sbras.ru/).
W tej notce chciałbym zwrócić uwagę na aktualnie prowadzone,

reformatorskie działania władz

Federacji Rosyjskiej w dziedzinie nauki w całej Federacji, a na Syberii w szczególności. Może to być interesujące dla nas tym bardziej, że strukturę części organizacji nauki w Polsce uważa się, słusznie czy nie, za skopiowaną ze wzorów Akademii Nauk ZSRR, której spadkobierczynią jest Rosyjska Akademia Nauk. Co ciekawe, na liście przedsięwzięć i priorytetów Federacji znajdujemy wiele koncepcji znanych z naszego, krajowego podwórka. Mowa o "priorytetach", o "proinnowacyjnym znaczeniu badań naukowych" w kontekście rozwoju gospodarczego kraju, o "parkach technologicznych" oraz silnie akcentowaną potrzebę "reformy systemu zarządzania nauką". Są też fundamentalne różnice: w "Strategii" mówi się zarówno o diagnozie obecnego stanu nauki w Federacji, o celach reformy oraz o związanych z nią niezbędnych wydatkach i, bardziej ogólnie, o aspektach finansowych reformy. W naszych, krajowych, projektach te sprawy są albo traktowane drugorzędnie, lub wręcz ignorowane (koszta).
Podstawowe dokumenty precyzujące cele i zadania reformy nauki w Federacji Rosyjskiej znaleźć można pod adresem: http://www.mon.gov.ru/work/nti/dok/. W szczególności zainteresowanym polecam lekturę tekstu „Strategia rozwoju nauki i innowacji w Federacji Rosyjskiej na okres do roku 2015, przyjętej w Ministerstwie Oświaty i Nauki RF przez Międzywydziałową Komisję Polityki Naukowo-Innowacyjnej w dniu 15 lutego 2006 r.
We wszystkich tekstach, z jakimi miałem okazję się zapoznać,

podstawowe znaczenie reformy

wiąże się z potrzebami rozwoju gospodarki i naukowymi podstawami nowoczesnych technologii, czyli z tym, co się najczęściej teraz nazywa polityką proinnowacyjną. Innymi słowy, z dwóch haseł Unii Europejskiej, gospodarki opartej o wiedzę oraz społeczeństwa opartego o wiedzę (w dużym skrócie, oczywiście), wagę pierwszorzędną przykłada się w nauce rosyjskiej do tego pierwszego zagadnienia.
W mojej notce na temat reformy nauki w Rosji opieram się głównie na prezentacji D.V. Livanova, pt. „O rozwoju państwowego sektora nauki”. Pomijam drobiazgową analizę stanu obecnego nauki rosyjskiej, omówię pokrótce główne kierunki i cele reformowania państwowego sektora nauki.
Wymieniane są cztery podstawowe kierunki działań (w nawiasach podaję wskaźniki za lata, odpowiednio, 2004/2008):
a) Podwyższenie wynagrodzeń pracowników naukowych (w tys. rubli 8.3/30);
b) Optymalizacja systemu budżetowego finansowania badań podstawowych (w % ogólnych nakładów na naukę z budżetu państwa 51/58);
c) Utworzenie celowego programu Rosyjskiej Akademii Nauk „Priorytetowe wspieranie badań podstawowych na poziomie światowym” (nakłady w przeliczeniu na 1 zatrudnionego w tys. rubli 154/750);
d) Ustanowienie „strefy innowacyjnej” dla akademickiego sektora nauki i zwiększenie procentowego udziału rosyjskich publikacji w wiodących czasopismach naukowych świata z 2.6 do 3.4%
W punkcie (b) przewiduje się konsolidację instytucji rozporządzających budżetowymi środkami na naukę i doprowadzenie do trzech ścieżek finansowania poprzez:
1. Rosyjską Akademię Nauk – w tej części zmiany są najbardziej istotne, gdyż dotychczas dysponentami środków były oddzielnie: centralny i trzy regionalne oddziały RAN (syberyjski, dalekowschodni i uralski), a ponadto, tzw. gałęziowe Akademie Nauk (w tym akademie nauk medycznych, nauk rolniczych, nauk przyrodniczych i akademie sztuki);
2. Szkoły wyższe i
3. Państwowe fundacje na rzecz nauki.
Przewiduje się również utrzymanie i umocnienie roli RAN jako organizacji eksperckiej i koordynującej.
Kwestii budżetowych nie trzeba chyba wyjaśniać, ale warto zwrócić uwagę na skalę zmian: pięciokrotne zwiększenie nakładów w przeliczeniu na 1 zatrudnionego, średnia płaca rzędu 1200 USD miesięcznie, a dla młodych naukowców 600-800 USD i to już za rok. To robi wrażenie.

Równie zdecydowane kroki podejmowane są w dziale nauk stosowanych.

Nakłady w przeliczeniu na 1 zatrudnionego mają wzrosnąć z 255 tys. rubli w 2004 roku do 1028 tys. w roku 2008, zaś względny udział tych nakładów w ogólnym budżecie nauki ma wzrosnąć z 7.7 do 10.5%. Utworzone też zostaną narodowe laboratoria w liczbie 5 do 7, ta sieć będzie organizacyjnym novum w strukturze nauki w Federacji Rosyjskiej. Jednostki, które utraciły profil naukowy mają być sprywatyzowane lub zlikwidowane, głębokiej reformie poddawane są systemy zarządzania tą częścią nauki z tworzeniem spółek akcyjnych (dla większej części placówek) i prywatyzacji części istniejących firm. Planuje się sformułowanie ostrych kryteriów jakości dla placówek aspirujących do statusu narodowego centrum naukowego, przejście do systemu finansowania programów celowych, priorytety dla inwestycji w tym sektorze oraz państwowe wsparcie projektów wspólnych państwowo-prywatnych w ramach narodowych priorytetów rozwoju technologicznego. Tej ostatniej kwestii przypisuje się, jak sądzę, szczególnie duże znaczenie w kontekście rozwoju technologicznego i wchodzenia z nimi na rynki międzynarodowe.

Uczelnie wyższe są również objęte planami reformy.

Tam także wzrastają nakłady: z 239 do 942 tys. rubli na 1 zatrudnionego (mowa, oczywiście, o nakładach na badania naukowe), udział podstawowych środków finansowych na badania w sektorze szkół wyższych ma wzrosnąć z 10.5 do 24.8%, zaś względna część personelu szkół wyższych, która uczestniczy w badaniach, ma wzrosnąć z 5 do 9%.
Reorganizacja sektora nauki w Federacji Rosyjskiej związana jest z redukcją zatrudnienia o ponad 30%. Największy w tym udział mają instytuty resortowe, obecnie zatrudniające niemal tyle pracowników co akademie nauk i uczelnie wyższe łącznie. Tam redukcja ma wynieść ponad 50%, w uczelniach redukcji nie będzie, a w akademiach nauk sumarycznie zatrudnienie spadnie o ok. 20%.
Lista zasadniczych, przewidywanych do osiągnięcia celów zawiera:
Dla ekonomii kraju:
 Stworzenie warunków do przejścia na innowacyjną drogę rozwoju,
 Podwyższenie konkurencyjności gospodarki,
 Umocnienie bezpieczeństwa narodowego,
 Wzrost światowego prestiżu nauki rosyjskiej,
 Wzrost tzw. kapitału ludzkiego.
Dla sfery nauki i innowacji:
 Wzrost bazy materialno-technicznej i finansowej,
 Podniesienie prestiżu działalności naukowej, odmłodzenie kadr,
 Stabilność finansowania.
Dla sfery wyższego nauczania:
 Poniesienie jakości kształcenia kadr,
 Wzrost dochodów kadry profesorskiej i wykładowców,
 Zaangażowanie studentów i dyplomantów w działalność badawczą.
W sferze zarządzania na szczeblu państwowym:
 Podwyższenie efektywności wydatków budżetowych oraz
 Podwyższenie poziomu koordynacji i zarządzania sfer nauki i innowacji.

Widoczna jest silna determinacja

w dążeniu do efektywnego wprowadzenia w życie reformy. Terminem obecnej fazy jest koniec roku 2008, a więc tuż, tuż. Skutki są już teraz bardzo widoczne. W instytucie, z którym mamy od ponad 20 lat ścisłą współpracę naukową, obecne średnie uposażenie wynosi równoważność ok. 500 USD, a przed końcem roku przyszłego ma wzrosnąć dwukrotnie. Czyli osiągnie poziom porównywalny z uposażeniami w naszych instytutach. Równocześnie oczekiwana redukcja zatrudnienia uważana jest przez kolegów, z którymi rozmawiałem, za zabieg racjonalizacyjny, w pełni możliwy w ramach normalnego procesu oceny i związanych z tym konsekwencji. Tym bardziej, że zamierza się tworzyć sieć parków technologicznych, które otworzą nowe perspektywy zatrudnienia dla osób ze stażem naukowym.
Dla Oddziału Syberyjskiego RAN reforma ma strategiczne znaczenie. Odpływ kadr naukowych dał się wyraźnie we znaki, konkurencja światowa, a ostatnio także z sąsiadami w Azji, staje się coraz trudniejsza ale, co istotne, bardzo często przekształca się we współpracę. Także Unia Europejska, chociaż geograficznie odległa od Syberii, przypisuje coraz większą wagę do współpracy naukowej i dydaktycznej z Syberią, która dla UE jest głównym dostawcą nośników energii, tworzone są wspólne projekty naukowe i dydaktyczne. Rosja robi wiele, aby we współpracy i konkurencji na międzynarodowych rynkach nauki być partnerem pod każdym względem co najmniej równym. Myślę, że warto na to zwrócić uwagę.

Janusz Lipkowski

Prof. Janusz Lipkowski jest członkiem PAN, pracownikiem Instytutu Chemii Fizycznej, honorowym profesorem Syberyjskiego Oddziału Rosyjskiej Akademii Nauk

Odsłony: 3320

Nowe wydanie

Jak to robią Rosjanie