Oswajanie różnorodności
Z BogusÅ‚awem Milerskim, ks. prof. ChrzeÅ›cijaÅ„skiej Akademii Teologicznej i Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie rozmawia Krystyna Hanyga.- Polacy ciÄ…gle nie sÄ… chyba Å›wiadomi problemów spoÅ‚ecznych, jakie pojawiÄ… siÄ™ wraz z falami migracji, napÅ‚ywem osób o bardzo odmiennej kulturze, zwyczajach, religii. Pedagogika miÄ™dzykulturowa jest mÅ‚odÄ… dziedzinÄ…, jeszcze w fazie zbierania doÅ›wiadczeÅ„.
- W latach 80. i 90. w paÅ„stwach zachodnich problem definiowano tak: rolÄ… szkoÅ‚y jest nie tylko przekaz wiadomoÅ›ci, ale wspieranie tworzenia tożsamoÅ›ci jednostkowej ucznia. Tej tożsamoÅ›ci nie jesteÅ›my w stanie uksztaÅ‚tować bez uprzedniego zakorzenienia w okreÅ›lonej wspólnocie, tradycji, kulturze. Należy wiÄ™c wzmacniać obecność tych elementów kulturowych, które stanowiÄ… o pierwotnej tożsamoÅ›ci poszczególnych uczniów - czyli również kultury zwiÄ…zane z migracjÄ…. I tak powstaÅ‚a idea szkoÅ‚y wielokulturowej, która otwiera na spotkanie z odmiennoÅ›ciÄ…, na dialog kulturowy.
- Silna tożsamość może jednak sprzyjać rodzeniu siÄ™ konfliktów.
- ByÅ‚a też druga koncepcja, która odcisnęła siÄ™ na edukacji szkolnej - że szkoÅ‚a nie tylko odzwierciedla, ale ksztaÅ‚tuje przyszÅ‚e życie. TakÄ… wizjÄ… jest spoÅ‚eczeÅ„stwo obywatelskie, w którym różnice kulturowe nie decydujÄ… o ksztaÅ‚cie życia wspólnego. One sÄ… bardziej kwestiÄ… prywatnÄ…, nie wpÅ‚ywajÄ… na pracÄ™ zawodowÄ…, dobór kadry, karierÄ™, wybory polityczne. JeÅ›li wiÄ™c szkoÅ‚a ma być kreatorem przyszÅ‚ego życia spoÅ‚ecznego, to nie powinno być podziaÅ‚ów wedÅ‚ug przynależnoÅ›ci kulturowej, religijnej czy etnicznej. Należy zatem mówić o różnych tradycjach, ponieważ tożsamość, która bÄ™dzie budowana, ma być tożsamoÅ›ciÄ… otwartÄ….
W refleksji na temat szkoÅ‚y trzeba także zwrócić uwagÄ™ na nowy, bardzo istotny, problem tożsamoÅ›ci wspóÅ‚czesnej mÅ‚odzieży. Dla nas punktem odniesienia sÄ… caÅ‚y czas wielkie kultury narodowe, etniczne czy religijne, ale czy tak jest w przypadku uczniów? Czy to, w czym sÄ… zakorzenieni, nie jest raczej zlepkiem różnych tożsamoÅ›ci? Taka diagnoza rodzi pytanie o ksztaÅ‚cenie szkolne.
- PaÅ„stwa różnie widzÄ… edukacjÄ™ - jest model skandynawski, francuski, niemiecki, dostosowywane do specyfiki i problemów Å›rodowisk imigracyjnych i weryfikowane przez praktykÄ™.
- Różne praktyczne koncepcje wynikajÄ… nie tylko z kwestii odniesienia do wielokulturowoÅ›ci , ale w ogóle do rozumienia ksztaÅ‚cenia szkolnego. Jako przykÅ‚ad podajÄ™ zawsze HolandiÄ™, gdzie idea pluralizmu życia spoÅ‚ecznego jest dobrem samym w sobie. Tam tylko 1/3 szkóÅ‚ stanowiÄ… szkoÅ‚y paÅ„stwowe, resztÄ™ prowadzÄ… różnego rodzaju stowarzyszenia. Paradoksalnie, w kraju tak zlaicyzowanym, sÄ… to czÄ™sto stowarzyszenia o proweniencji religijnej, zarówno katolickiej, jak protestanckiej, ale nie tylko - bardzo rozwiniÄ™ty jest tu ruch wolnych szkóÅ‚. Każda szkoÅ‚a ma swój statut, program wychowawczy, odniesienie do wielokulturowoÅ›ci.
- Tam wielokulturowość jest od lat praktykowana w życiu codziennym, wiÄ™c przeniesienie do edukacji jest Å‚atwiejsze. W Polsce na razie nie mamy do czynienia na wiÄ™kszÄ… skalÄ™ ze zjawiskiem mieszania siÄ™ kultur, ale można mieć obawy, jak nasze spoÅ‚eczeÅ„stwo przyjmie zwÅ‚aszcza pozaeuropejskich imigrantów. Å»yjemy w kraju o dominujÄ…cej jednej tradycji kulturowej, religijnej, narodowej. JesteÅ›my ksenofobiczni, lÄ™kamy siÄ™ obcych, mamy zakorzenione negatywne stereotypy o innych nacjach. NiepokojÄ…ce sÄ… doniesienia o rasistowskich wrÄ™cz zachowaniach polskich dzieci np. w Wielkiej Brytanii. One odzwierciedlajÄ… poglÄ…dy rodziców, ludzi przecież mÅ‚odych.
- To bardzo istotna kwestia, jak badać, żeby zbadać nie nasze wyobrażenie o pewnym zjawisku, ale stan rzeczywisty. W Å›wietle wielu badaÅ„ polskie spoÅ‚eczeÅ„stwo w kwestii tolerowania odmiennoÅ›ci nie odbiega w jakiÅ› zdecydowany sposób od spoÅ‚eczeÅ„stw zachodnioeuropejskich, ale jednak przeczuwamy, że w Polsce wcale nie jest tak dobrze. SÄ… grupy, które chÄ™tnie widzielibyÅ›my u siebie, sÄ… tradycje kulturowe, które przecież asymilujemy, ale pozostaje problem - na ile tradycji pozostajemy zamkniÄ™ci. W Polsce nie jesteÅ›my negatywnie nastawieni do osób innych, z innej tradycji kulturowej, ale po prostu nie jesteÅ›my nimi zainteresowani.
Obecnie badamy nastawienie studentów do wÅ‚asnej drogi życiowej w przyszÅ‚oÅ›ci, np. zwiÄ…zania wyksztaÅ‚cenia i pracy zawodowej czy postrzegania miejsca, w którym chcieliby siÄ™ realizować. Te fragmentaryczne na razie wyniki badaÅ„ pokazujÄ…, że duża część mÅ‚odzieży myÅ›lÄ…c o UE, wszystkie swoje zainteresowania raczej sprowadza do przyszÅ‚ej pracy i zarobków. Nie ma zaciekawienia obyczajem, kulturÄ…, spotkaniem z innym.
Wielokulturowość to jest przede wszystkim kwestia regionalizmów. Mówimy o homogenicznej kulturze w Polsce, ale proszÄ™ zwrócić uwagÄ™, na ile np. na Górnym ÅšlÄ…sku jest powszechne utożsamianie siÄ™ z tÄ… jednÄ… wielkÄ… narracjÄ… narodowÄ…. Już samo postrzeganie historii, pewnych wÄ…tków kulturowych bÄ™dzie inne. Podobnie Podhale, rejon Kaszub czy ÅšlÄ…sk CieszyÅ„ski, gdzie jest bardzo mocna tradycja protestancka. Jednak mamy silnie zbudowane regionalizmy i to nie w Å›wiadomoÅ›ci zespoÅ‚ów folklorystycznych, ale przeciÄ™tnych obywateli.
- Ale to jest inność oswojona, razem żyjemy.
- NiewÄ…tpliwie to obecność odmiennych tradycji od pokoleÅ„. I druga kwestia - napÅ‚yw imigrantów, zwÅ‚aszcza zarobkowych czy politycznych. Moi studenci w ramach seminarium od lat zajmujÄ… siÄ™ uchodźcami z Czeczenii. Problemem jest funkcjonowanie oÅ›rodka dla uchodźców w spoÅ‚ecznoÅ›ci lokalnej. Zdarza siÄ™, że mÅ‚odzież obrzuca kamieniami ten oÅ›rodek i można zapytać nie tylko, gdzie sÄ… nauczyciele, ale gdzie sÄ… ludzie odpowiedzialni za życie lokalnej wspólnoty? Miejscowa spoÅ‚eczność zupeÅ‚nie nie jest przygotowana na istnienie tego oÅ›rodka, ci uchodźcy sÄ… zamkniÄ™ci w takiej mentalnej enklawie, spoÅ‚ecznie izolowani.
- To potwierdza, że trzeba podjąć szybko dziaÅ‚ania, by nie powstawaÅ‚y konflikty w kontaktach z „ obcymi", wynikajÄ…ce z nieufnoÅ›ci i niewiedzy. Obecne dziaÅ‚ania sÄ… najczęściej powierzchowne, sprowadzajÄ… siÄ™ do pokazywania innych kultur w ich zewnÄ™trznych, choć barwnych i atrakcyjnych przejawach - stroje, taÅ„ce, obrzÄ™dy, muzyka, kuchnia...To oczywiÅ›cie też ważne, ale niedostateczne. Wciąż nie wiemy, jak przygotować nasz system oÅ›wiatowy, nauczycieli do tej wielokulturowoÅ›ci.
- Na pewno nie ma jednej recepty. SÄ… prowadzone projekty edukacji miÄ™dzykulturowej, sÄ… także dziaÅ‚ania doraźne. Partnerstwo szkóÅ‚, ale także odkrywanie regionalizmów, pamiÄ™ci o nich, poznawanie historii lokalnej. Tego typu tradycje należy docenić, ale to nie jest problem projektów na poziomie lokalnym, ale Å›wiadomoÅ›ci spoÅ‚ecznej. Bo cóż z tego, że damy nauczycielowi jakieÅ› metodyczne narzÄ™dzia, jeÅ›li on nie bÄ™dzie czuÅ‚ potrzeby, nie bÄ™dzie egzystencjalnie zainteresowany tego typu kwestiami? MyÅ›lÄ™, że same zjawiska spoÅ‚eczne wymuszÄ… postrzeganie wielokulturowoÅ›ci jako czegoÅ› istotnego. Z drugiej strony, oczekiwaÅ‚bym od ludzi peÅ‚niÄ…cych funkcje publiczne, że bÄ™dÄ… wpÅ‚ywali na zmiany Å›wiadomoÅ›ci spoÅ‚ecznej, choć to bÄ™dzie dÅ‚ugi proces.
- BarierÄ… trudnÄ… do pokonania jest z pewnoÅ›ciÄ… autostereotyp Polaka, mocno zakorzeniony w naszej kulturze. Nie bez znaczenia jest również propagowany model patriotyzmu czy powszechne nauczanie religii w szkoÅ‚ach.
- Jeżeli bÄ™dziemy chcieli wychowywać spoÅ‚eczeÅ„stwo otwarte na wyzwania przyszÅ‚oÅ›ci, a nie tylko zwrócone w stronÄ™ przeszÅ‚oÅ›ci, to jednym z elementów bÄ™dzie wiÄ™ksze dowartoÅ›ciowanie wychowania obywatelskiego. OczywiÅ›cie, dekretowanie pewnych kwestii w programach szkolnych niczego nie rozwiÄ…zuje. Jednak w programach szkolnych zaczÄ™to zwracać uwagÄ™ na realizacjÄ™ celów edukacji miedzykulturowej. ZmieniÅ‚o siÄ™ formuÅ‚owanie celów w zakresie nauczania jÄ™zyków obcych. Na ile to siÄ™ przekÅ‚ada na praktykÄ™, to odrÄ™bna sprawa. Natomiast bardzo istotnÄ… kwestiÄ… jest ksztaÅ‚cenie religijne czy forma obecnoÅ›ci religii w życiu publicznym. MyÅ›lÄ™, że warto zwrócić uwagÄ™ na dorobek i doÅ›wiadczenia krajów Europy Zachodniej. OczywiÅ›cie, nie ma tu jednego wzorca. Jednak, wbrew temu, co nam siÄ™ wydaje, w tej zlaicyzowanej Europie, poza wÅ‚aÅ›ciwie FrancjÄ…, religia jest przedmiotem ksztaÅ‚cenia szkolnego. Pytanie tylko, jaka jest legitymacja obecnoÅ›ci religii w szkole? U nas na ogóÅ‚ ma charakter polityczny, nawet nie kulturowy. Mówimy - wiÄ™kszość ma prawo decydować o ksztaÅ‚cie edukacji w szkole publicznej, a wiÄ™c religia powinna być nauczana. Ciekawe, co bÄ™dzie za kilka lat, jeżeli dokona siÄ™ proces laicyzacji w takim zakresie, jak np. w katolickiej Irlandii. Wiele badaÅ„ pokazuje zmiany w Å›wiadomoÅ›ci religijnej Polaków.
JeÅ›li chodzi o formÄ™ obecnoÅ›ci religii w szkoÅ‚ach - tutaj również paÅ„stwa zachodnie majÄ… wiele rozwiÄ…zaÅ„. Bardzo podkreÅ›la siÄ™, zwÅ‚aszcza po 11wrzeÅ›nia 2001, że nauczanie religii w szkole nie po to jest realizowane, aby zaspokoić aspiracje poszczególnych wyznaÅ„, ale przede wszystkim powinno peÅ‚nić funkcje edukacyjne i spoÅ‚eczne. DoÅ›wiadczyliÅ›my, jak instrumentalnie może być traktowana religia. PokazaÅ‚y to np. konflikty baÅ‚kaÅ„skie czy fundamentalizmy, które dzielÄ… Å›wiat i których przejawem sÄ… zamachy terrorystyczne. Nie religia jest ich przyczynÄ…, ale zostaÅ‚a szybko zinstrumentalizowana. A skoro tak, to żadnemu demokratycznemu spoÅ‚eczeÅ„stwu nie powinien być obojÄ™tny ksztaÅ‚t religijnoÅ›ci obywateli. Nie da siÄ™ budować demokratycznego, pluralistycznego, otwartego na odmienność spoÅ‚eczeÅ„stwa, jeÅ›li ta religijność jest integrystyczna, a nie inkluzyjna, włączajÄ…ca.
- Wszystko wskazuje na to, że w Polsce bÄ™dzie siÄ™ powiÄ™kszać grupa imigrantów - wyznawców islamu, który jest postrzegany jako religia ekspansywna...
-Islam to bardzo zróżnicowana tradycja religijna i nie wolno nam go redukować tylko do tych nurtów fundamentalistycznych, na których gruncie rodzÄ… siÄ™ idee walki kultur. W Polsce już mamy do czynienia z dużą spoÅ‚ecznoÅ›ciÄ… muzuÅ‚maÅ„skÄ…, która zaczyna też integrować osoby napÅ‚ywowe, imigrantów. Oni też majÄ… prawo do nauczania religii w szkole. Musimy teraz zadać sobie pytanie, czy dobrze siÄ™ staÅ‚o, że edukacja religijna w szkole jest u nas zupeÅ‚nie wyjÄ™ta spod jakichkolwiek wpÅ‚ywów czy kontroli wÅ‚adz oÅ›wiatowych. Obecnie treÅ›ci programowe, o ile nie naruszajÄ… obowiÄ…zujÄ…cego prawa, sÄ… w gestii poszczególnych grup wyznaniowych. ProszÄ™ zauważyć, co siÄ™ dzieje na Zachodzie - np. w Niemczech wprowadzenie islamu do szkóÅ‚ nie jest postulatem różnorodnych stowarzyszeÅ„ muzuÅ‚maÅ„skich, ale paÅ„stwa. To paÅ„stwo jest zainteresowane, by lekcje tej religii czy szeroko pojÄ™ta edukacja religijna muzuÅ‚maÅ„ska nie odbywaÅ‚a siÄ™ w ramach wspólnot, tylko byÅ‚a elementem edukacji szkolnej, bo wtedy można jÄ… planować, wyważać treÅ›ci, wprowadzać treÅ›ci na zasadzie wzajemnego otwarcia, poznawania odmiennoÅ›ci, innych religii.
Jeżeli poszukujemy jakiejÅ› argumentacji na rzecz nauczania religii w szkole w paÅ„stwach zachodnich, to jest to zawsze argumentacja spoÅ‚eczna i edukacyjna, pedagogiczna. A u nas w ogóle zrezygnowano z oÅ›wiatowego wpÅ‚ywu na ksztaÅ‚t nauczania religii. Nie twierdzÄ™, że musimy siÄ™ na tym zawieść, ale być może doÅ›wiadczenia spoÅ‚eczne sÄ… różne w tym wzglÄ™dzie.
- Czy jest nadzieja, że powstanie ta idealna Europa o wielorakiej tożsamości?
- Jest to wyzwanie stojÄ…ce nie tylko przed polskim spoÅ‚eczeÅ„stwem, ale przed wszystkimi paÅ„stwami na Å›wiecie. Jak mówiÅ‚em, nie ma innego jako abstraktu, niewÄ…tpliwie inny to migrant, ten inny to również wÄ…tek heteronomiczny w naszej wÅ‚asnej kulturze, ale ten inny teraz w ramach UE to Polak dla Niemca i Niemiec dla Polaka. ChciaÅ‚bym, abyÅ›my wymagali od siebie nawzajem, także ze strony czy to Francuzów, Niemców, czy WÅ‚ochów - zaciekawienia tym, co jest poza liniÄ… Odry. PowinniÅ›my próbować zrealizować piÄ™knÄ… idealistycznÄ… ideÄ™ wspólnoty wielu kultur, tradycji jako pewnego konglomeratu. W ekumenizmie jest takie pojÄ™cie „pojednanej różnorodnoÅ›ci"...
Dziękuję za rozmowę.
oem software Odsłony: 3011