News

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej - filar systemu finansowania przedsięwzięć ekologicznych - to także dodatkowe źródło finansowania polskiej nauki.

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej postrzegany jest najczęściej jako źródło środków na inwestycje wodno-ściekowe, urządzenia inżynieryjne, instalacje ochrony powietrza, a także jako ważna instytucja koordynująca realizację projektów inwestycyjnych z dofinansowaniem UE.
Mniej znana – niesłusznie – jest działalność NFOŚiGW jako źródła finansowania nauki w Polsce. Finansowanie przedsięwzięć, ekspertyz i prac badawczych podejmowanych przez środowiska naukowe w Polsce koncentruje się na udzielaniu dotacji na realizację prac zamawianych przez Ministra Środowiska. Prace te zajmują istotne miejsce w systemie zarządzania i realizacji polityki ekologicznej państwa oraz finansowania ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Znaczna ich część dotyczy dostosowania polskiego prawodawstwa do prawa UE, a także wypełniania zobowiązań Polski wynikających z umów, porozumień i konwencji międzynarodowych. Podejmowane są także tematy niezbędne do wypracowania stanowiska resortu w kontrowersyjnych sprawach społeczno-gospodarczych.

Imponujący dorobek

Pierwsze umowy dotyczące finansowania nauki zawierane były przez Narodowy Fundusz w 1992 r., natomiast od 1994 r. ekspertyzy i prace naukowo-badawcze zostały wyodrębnione w priorytetach Funduszu. W ramach dziedziny „Ekspertyzy i prace naukowo-badawcze” finansowane były opracowania, prace studialne i badawcze służące wspieraniu zarządzania środowiskiem oraz zadania finansowane przez Ministra Środowiska z funduszu PHARE na wzmocnienie instytucjonalne administracji publicznej uzupełniane środkami krajowymi. W 2004 r. rozszerzono ekspertyzy i prace naukowo-badawcze o tematy dotyczące zarządzania środowiskiem.
W latach 1993-2006 zakończono 906 przedsięwzięć dofinansowanych przez NFOŚiGW kwotą 128.810 tys. zł. Wartość kosztorysowa tych prac wynosiła 140.946 tys. zł. Udział Narodowego Funduszu w ich finansowaniu kształtował się zatem na poziomie 91,4%. Dane te nie obejmują funduszu PHARE (wzmocnienie instytucjonalne), w którym NFOŚiGW zawarł 35 umów na łączną kwotę 31.630 tys. zł. Całkowita wartość kontraktów z udziałem funduszu PHARE wynosiła ponad 141,1 mln zł.

Najwięcej środków przeznaczanych jest na finansowanie prac interdyscyplinarnych, obejmujących wszystkie dziedziny ochrony środowiska. Przykładem może być jeden z najważniejszych dokumentów strategicznych „Polityka Ekologiczna Państwa na lata 2003-2006, z uwzględnieniem perspektyw na lata 2007-2010” oraz program wykonawczy tej polityki, a także kontynuacja tej strategii na lata 2007-2013. Wiele prac dotyczy zagadnień ekonomicznych, inne dotykają również problemów społecznych i bezpieczeństwa mieszkańców. Są wśród nich także nowatorskie programy badawcze służące wprowadzaniu zasad zrównoważonego rozwoju. Najwięcej prac dotyczy ochrony wód i gospodarki wodnej, mniej jest tematów poświęconych ochronie powietrza, ochronie powierzchni ziemi i ochronie przyrody, natomiast coraz więcej jest tematów związanych ze współpracą międzynarodową. Pilna konieczność dostosowania polskiego prawodawstwa do unijnego, a także potrzeba ratyfikowania lub przygotowywania do ratyfikacji umów i konwencji międzynarodowych, wpłynęła na uznanie priorytetowości tych tematów, zwłaszcza w latach poprzedzających akcesję naszego kraju do struktur unijnych. Do takich należy np. opracowanie i aktualizacja „Krajowego programu oczyszczania ścieków komunalnych” oraz „Krajowego planu gospodarki odpadami”.

Fundusz z nauką

W dobrze przebiegającej współpracy z Ministerstwem Środowiska jako zamawiającym, Narodowy Fundusz nie ogranicza się jedynie do roli płatnika. Często występuje z inicjatywą podjęcia prac rozwiązujących bieżące problemy ochrony środowiska, których wyniki są wykorzystywane bezpośrednio w działalności statutowej Funduszu. Opracowania naukowo-badawcze i ekspertyzy realizowane ze środków NFOŚiGW wykorzystywane są nie tylko w bieżących pracach resortu środowiska, ale również w innych resortach podejmujących działania w ochronie środowiska. Wyniki realizowanych prac mają duży wpływ na kształtowanie prawa i polityki ochrony środowiska w Polsce. Wykorzystywane są przy opracowywaniu wielu aktów prawnych, programów rządowych, a także podczas ich wdrażania i realizacji.
Wykonawcami prac są najczęściej instytuty, jednostki badawczo-rozwojowe, uczelnie wyższe, fundacje, ale też niezależni eksperci z danej dziedziny. W tej pierwszej grupie – co zrozumiałe, zważywszy, że jednostką zamawiającą jest minister środowiska – przeważają instytuty resortowe nadzorowane lub podległe ministrowi środowiska. Należą do nich: Instytut Ochrony Środowiska w Warszawie, Państwowy Instytut Geologiczny w Warszawie, Instytut Badań Leśnictwa w Sękocinie Starym, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach, a także wiele innych jednostek związanych tematycznie i statutowo z naukami przyrodniczymi. Umowy dotacji na wykonanie zamawianych prac zawierane są jako trójporozumienie między Ministrem Środowiska, Narodowym Funduszem oraz wykonawcą zamówienia. Wynikiem realizacji umów trójstronnych są opracowania w postaci raportów, sprawozdań, ekspertyz, programów, baz danych. Efekt ekologiczny, jako podstawowe narzędzie oceny efektywności i racjonalności wydawanych przez Narodowy Fundusz środków publicznych, przypisany do każdej umowy jest więc równoważny z efektem rzeczowym.
Wszystkie ekspertyzy i prace naukowo-badawcze, raporty i opracowania gromadzone są w bibliotece Narodowego Funduszu, której zbiory katalogowane są w systemie LIBRA i publicznie dostępne.

Naukowe efekty

Finansowanie tej dziedziny działalności przez Narodowy Fundusz od kilku lat odbywa się na poziomie ok. 8-12 mln zł rocznie. W skali potrzeb polskiej nauki jest to kwota niewielka, ale w ocenie środowisk naukowych i akademickich jest to znaczące wsparcie dla niedofinansowanej sfery budżetowej. W tej dziedzinie w 2006 roku zawarto 51 umów dotacji prawie na 12,5 mln złotych. Były wśród nich tak potrzebne i tak praktyczne opracowania jak np.: Krajowy system informacji o pożarach lasów (Instytut Badawczy Leśnictwa), Wykonanie ocen stanu technicznego i bezpieczeństwa obiektów hydrotechnicznych (Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej), Wdrożenie zobowiązań wynikających z postanowień Konwencji Ramsarskiej (Instytut Ochrony Środowiska). W ubiegłym roku zakończono m.in. takie prace jak: Integrowana metoda ochrony kasztanowca białego przed szrotówkiem kasztanowcowiaczkiem (Instytut Badawczy Leśnictwa), System informacji przestrzennej o mokradłach Polski (Instytut Melioracji i Użytków Zielonych Falenty), Projekt Polityki Ekologicznej Państwa na lata 2007-2010 z uwzględnieniem perspektyw na lata 2011-2014 (Arcadis Ekokonrem Sp. z o.o.).
Finansowanie prac naukowo-badawczych odbywa się w Narodowym Funduszu nie tylko w formie umów trójstronnych. Także w innych dziedzinach, jeśli jest to uzasadnione, w przedsięwzięciach np. z ochrony przyrody, edukacji ekologicznej, geologii, gospodarki wodnej, Fundusz może dofinansowywać badania, które są niezbędne np. dla prowadzenia prawidłowej gospodarki leśnej, dla wdrażania programów ochrony powietrza, ochrony wód, badań geologicznych, prac górniczych itp. Często z wnioskami o dofinansowanie prac naukowych, wdrożeniowych, edukacyjnych zgłaszają się do Narodowego Funduszu parki narodowe, organizacje pozarządowe, jednostki budżetowe, fundacje.

Źródło dla geologii

Jednym z wyodrębnionych zadań Narodowego Funduszu jest finansowanie potrzeb polskiej geologii. Ta dziedzina działalności finansowana jest w formie dotacji ze środków tzw. subfunduszu geologicznego, tj. pochodzących z opłat eksploatacyjnych i koncesyjnych, co określono w ustawie Prawo ochrony środowiska. Zgodnie z nim mogą one być kierowane „…wyłącznie na finansowanie potrzeb geologii w zakresie poznawania budowy geologicznej kraju oraz w zakresie gospodarki zasobami złóż kopalin i wód podziemnych…”. To uregulowanie prawne zapewnia stałe źródło finansowania prac geologicznych wykonywanych na zamówienie Głównego Geologa Kraju. Jedyną formą finansowania prac geologicznych jest dotacja jako wynagrodzenie dla wykonawcy przedsięwzięcia wyłanianego przez Ministerstwo Środowiska w trybie ustawy o zamówieniach publicznych.
W latach 1992-2006 na potrzeby geologii Narodowy Fundusz zawarł 1023 umowy na łączną kwotę 871,8 mln zł. W latach 2000-2006 Fundusz wydatkował na geologię 398,2 mln zł (288 umów). W kolejnych latach przewiduje się dofinansowanie geologii kwotą 80 - 120 mln zł rocznie. Z subfunduszu geologicznego finansowana jest także działalność Państwowej Służby Hydrogeologicznej (PSH), na co NFOŚiGW wydatkował w latach 2003-2006 ponad 26,8 mln zł. Planowana kwota na działalność PSH w roku hydrogeologicznym 2006/2007 wynosi 15,6 mln zł. W roku 2008 oraz w latach następnych na działalność PSH przewiduje się wydatkowanie średniorocznie ok. 20 mln zł. Wzrost w stosunku do lat ubiegłych wynika z faktu, że Narodowy Fundusz przejął całość finansowania Państwowej Służby Hydrogeologicznej (wcześniej była ona współfinansowywana z budżetu państwa). Ponadto, przewiduje się finansowanie wyposażenia PSH w ramach umowy z Głównym Inspektorem Ochrony Środowiska, kwotą w wysokości 33 mln zł.
Z subfunduszu geologicznego Narodowy Fundusz finansuje m.in.:

 badania i prace geologiczne dla ochrony środowiska,
 kartografię geologiczną, hydrogeologiczną i geośrodowiskową,
 dokumentowanie zasobów wód podziemnych oraz głównych zbiorników wód podziemnych,
 rozpoznawanie możliwości wykorzystania energii geotermalnej oraz wód mineralnych i leczniczych,
 regionalne badania budowy geologicznej kraju,
 oceny perspektyw surowcowych kraju i gospodarkę zasobami złóż kopalin,
 działalność Państwowej Służby Geologicznej i Państwowej Służby Hydrogeologicznej.

Pomoc dla służb

Narodowy Fundusz jest najważniejszym źródłem utrzymania i funkcjonowania systemu Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ), który obejmuje m.in. ogólnokrajową i regionalne sieci pomiarowe, łącznie z systemami ostrzegania i laboratoriami pracującymi na rzecz systemu. W latach 2000-2006 Fundusz zawarł 126 umów dotacji dotyczących finansowania przedsięwzięć związanych z organizacją i funkcjonowaniem systemu PMŚ. Łączny koszt zadań, na które zawarto umowy wynosi 370 872 tys. zł, przy łącznej kwocie udzielonych dotacji w wysokości 355 129 tys. zł. Procentowy udział środków Narodowego Funduszu w finansowaniu w/w zadań wynosi 95,8%.
W ramach finansowania zadań PMŚ Narodowy Fundusz corocznie zawiera z Ministrem Środowiska i Instytutem Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMiGW) umowy dotacji dotyczące finansowania działalności Państwowej Służby Hydrologiczno-Meteorologicznej, przejmując od 2001 r. znaczną część odpowiedzialności za utrzymanie całej polskiej sieci obserwacyjno–pomiarowej będącej w posiadaniu IMiGW (sieć hydrologiczna i meteorologiczna). W latach 2002-2006 koszt tych zadań i łączna kwota zawartych umów dotacji wynosi ponad 199,5 mln złotych.
Niezwykle trudno oszacować rzeczywisty, także pozafinansowy, wpływ Narodowego Funduszu na funkcjonowanie wielu dziedzin polskiej nauki i ośrodków badawczo-wdrożeniowych. W okresie 18 lat działalności Fundusz nie otrzymał ani złotówki z budżetu państwa, skutecznie za to wyręczając budżet centralny z odpowiedzialności za utrzymanie i pomoc dla wielu dziedzin nauki. Można z pełnym uzasadnieniem stwierdzić, że bez Narodowego Funduszu sieć polskich placówek naukowych związanych z ochroną środowiska, naukami przyrodniczymi i naukami o Ziemi byłaby ułomna a dorobek polskiej geologii, czy hydro- i meteorologii znacznie skromniejszy.


Krzysztof Walczak