Dyktatura długu

 Dyktatura długu – pod takim hasłem odbyła się 1.06.16 w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym debata zorganizowana przez PTE, Le Monde diplomatique – edycja polska oraz Fundację im.  Róży Luksemburg.

W pierwszej sesji, zatytułowanej „Dług, kryzys i alternatywy” prof.  Leokadia Oręziak (SGH) pokazała, jak prywatyzacja emerytur*  stała się źródłem narastania długu publicznego. Wskutek 40% uszczerbku składek na ZUS i przekierowania ich do OFE, państwo – gwarant emerytur powszechnych -  zmuszone było uzupełnić ten brak. Mogło to zrobić na trzy sposoby: albo poprzez prywatyzację, czyli sprzedaż  majątku wspólnego, albo poprzez podniesienie podatków, albo pożyczając pieniądze w bankach komercyjnych. Z racji kurczących się zasobów do prywatyzacji, niemożliwości podniesienia podatków, została mu trzecia droga – pożyczki bankowe, która spowodowała narastanie długu publicznego.

Nie byłoby w tym rozwiązaniu nic groźnego, gdyby kraj miał nadwyżki budżetowe (tak było w Kanadzie, Szwecji i Australii), jednak w tak biednym państwie jak nasze, skutkowało to pułapką zadłużenia. Prywatyzacja emerytur, czyli OFE, została narzucona przez MFW i BŚ w interesie światowej finansjery  nie tylko zresztą Polsce – rozwiązanie rujnujące finanse publiczne musiało przyjąć ok. 30 krajów. Obecnie do przyjęcia tego rozwiązania zmuszana jest Ukraina i Armenia.

Polska reforma emerytalna została wprowadzona na wzór chilijskiej z czasów dyktatury Pinocheta, o której wyznawcy neoliberalizmu mówili „chilijski cud”. Ten „cud” spowodował w Chile ogromne nierówności społeczne i ekonomiczne oraz kryzys ekonomiczny. Po 30 latach od jej wprowadzenia uczestnicy chilijskich OFE nie otrzymują żadnych emerytur, (poza wojskiem i policją, które pozostały w starym systemie), gdyż system się zawalił. Zyski z chilijskich OFE popłynęły do finansjery i oligarchii chilijskiej, część została wytransferowana do USA. Do dzisiaj Chile – zobowiązane tą niemającą legitymacji społecznej umową – dysponuje zaledwie 1/3 zbieranych składek emerytalnych, natomiast 2/3 jest przeznaczane przez fundusze emerytalne do gry na giełdzie.

Interes społeczny przegrywa zatem z interesem bogatych i jeżeli ludzie nie wywalczą zmiany tego systemu wprost na ulicach – to klasa polityczna nic nie odda z tego, co zawłaszczyła, bo ma władzę i dysponuje mediami.

Co ciekawe, o ile Polska z ochotą przyjmowała rozwiązania chilijskie i trwa w tym do dzisiaj, tak np. Węgrom udało się z tej pułapki wyrwać.  W tym roku polski rząd musi pożyczyć na wypłatę emerytur ponad 3 mld zł i państwo nic nie robi, żeby 2,5 mln Polaków wycofało się z OFE. A trzeba przecież spłacać także 145 mld długu wynikłego z OFE z przeszłości. Polska – jako druga po Grecji – płaci największe odsetki obsługi długu, a przez najbliższe 4 lata z powodu OFE dług będzie większy o 40 mld zł.

Koszty tego niemoralnego systemu ponoszą więc wszyscy Polacy, natomiast zyski mają nieliczni. Co przykre – podkreślała prof. Oręziak – przy wprowadzaniu tego systemu korumpowano nie tylko elity władzy, ale i naukowców, profesurę. To działanie wbrew interesom państwa i społeczeństwa. Niestety, czyni tak nawet polskie radio, czyli media publiczne.
Z tego systemu należy jak najszybciej wyjść, zaoszczędzilibyśmy wówczas 3 mld zł rocznie, tj. więcej niż z podatku bankowego i sklepów wielkopowierzchniowych. Do tego potrzebna jest jednak wola rządu oraz wyrwanie się z zależności od banków. Przyjęcie OFE bowiem to największa po wojnie krzywda, jaka nas spotkała.

 

Długi legalne i nielegalne

 

O zadłużeniu Hiszpanii i miasta Kadyks mówił z kolei José Ramón Páez Pareja z partii Podemos, doradca ekonomiczny władz Kadyksu. Przedstawiał jak do tego doszło (kryzys hipoteczny – gminy budowały domy bez rozeznania potrzeb, a także stadiony oraz lotniska, z których nie odleciał żaden samolot) i jak trudno obecnie rozwiązywać ten problem (banki, jeśli przejmą mieszkania za długi, to mogą upaść, bo wartość gruntów i nowo wybudowanych budynków mocno spadła). Odpowiedzialność ponosi tu Partia Ludowa, bo to ona współpracowała z bankami i teraz chce je ratować pieniędzmi publicznymi. Elity polityczne dokonały więc oszustwa wobec społeczeństwa i zdestabilizowały kraj (bezrobocie w Kadyksie wynosi 45%, a zadłużenie gospodarstw domowych w państwie wzrosło 5-krotnie).

Rodzi się w związku z tym pytanie o legalność takich długów, o ich restrukturyzację lub całkowite umorzenie, zwłaszcza że obecnie Hiszpania musi przeznaczać 13% swojego PKB na ich obsługę. Rząd zadłużał się, aby rozwiązywać problemy prywatnych banków; uważa się, że nawet 66% zadłużenia administracji publicznej może być uznane z tego powodu za niezasadne. Ale problem jest skomplikowany, bo elity hiszpańskie zadłużały się nie tylko u swoich obywateli – 44% długu Hiszpanii to dług zewnętrzny, zaciągany w instytucjach międzynarodowych oraz w innych państwach (głównie w Niemczech), którego spłatę czy umorzenie trzeba negocjować.

 

Dług to najświeższa i gorąca debata w tej chwili w ekonomii – podkreślał Rafał Woś. Nawet ekonomiści mają problemy ze zrozumieniem sytuacji, w jakiej znalazł się świat. Panuje powszechne przekonanie, że dług jest stratą, co nie jest prawdą, nie rozróżnia się długu publicznego od prywatnego, choć to ten drugi jest praprzyczyną obecnych problemów, bowiem gdyby nie było długu prywatnego, nie byłoby i publicznego. Dołączyła do tego głosu i prof. Elżbieta Mączyńska, prezes PTE, mówiąc, iż to obecna ekonomia wpędza świat w długi.

Dług jest bowiem cechą gospodarki neoliberalnej  - dowodził  dr Gavin Rae (Akademia Koźmińskiego), niemniej analizując zjawisko długu trzeba rozróżniać inwestycje od konsumpcji oraz dług publiczny od prywatnego. Wysoki dług publiczny jest bowiem wynikiem kryzysu, a nie jego powodem. Przyczynami długu są: spadek PKB, wzrost bezrobocia i ubóstwa oraz ratowanie przez rządy banków i sektora finansowego.

Przed kryzysem to właśnie dług prywatny był problemem: w UE w 2004 roku wynosił 200% PKB, natomiast w 2008 już 250%. To on wywołał kryzys, choć był też  i skutkiem polityki neoliberalnej, doprowadzającej do spadku inwestycji publicznych (w 2013 było ich o 20% mniej niż w 2008 roku, czyli spadek 2-krotnie większy niż w USA czy Japonii) -  najważniejszego czynnika gospodarczego.

Ważne jak odróżnić inwestycje od konsumpcji – w Europie obecnie wprowadza się program inwestycji społecznych i gospodarczych (w Wielkiej Brytanii jest to program Partii Pracy), gdyż wiadomo, że inwestycje prywatne nie tworzą wzrostu gospodarczego. Polska ma zapisane w Konstytucji (taki zapis nam narzucono), że dług publiczny nie może przekroczyć 60% PKB, co ogranicza nasz rozwój. Większego długu jednak nie ma się co bać, jeśli finansuje się nim inwestycje publiczne.

Dług i kobiety

A jak na dług patrzą kobiety? Dr Anna Zachorowska- Mazurkiewicz (Instytut Ekonomii, Finansów i Zarządzania UJ) przedstawiła problematykę długu z perspektywy ekonomii feministycznej.  Otóż kobiety mają gorszy dostęp do kredytu, bo i wynagradzane są gorzej i majątek mają mniejszy niż mężczyźni. W sytuacji ograniczenia wydatków publicznych, zwłaszcza w sferze socjalnej, to jednak one ponoszą największe ciężary. Bo rządy – ratując banki pieniędzmi podatników – zakładają,  iż praca socjalna może być wykonana nieodpłatnie w rodzinie, czyli głównie przez kobiety. Tymczasem zaangażowanie się państwa w rozwój usług jest bardzo opłacalne, m.in. z powodu wzrostu miejsc pracy.

Metody studenckie

Długi dotykają także studentów – o czym mówił Piotr Kowzan z Uniwersytetu Gdańskiego. Zgodnie ze Strategią Lizbońską bowiem następuje wzrost udziału środków prywatnych w finansowaniu edukacji na poziomie uniwersyteckim.
W Polsce nie skutkuje to jednak większą liczbą kredytów bankowych – korzysta z nich mniej niż 8% studentów. Polskie kredyty studenckie są też symboliczne: wynoszą 600 – 800 zł miesięcznie, podczas gdy w innych krajach pokrywają  wszystkie koszty studiowania i utrzymania (żeby studiujący nie musieli w tym czasie pracować).
Pierwotnym celem tych kredytów było zwiększenie dostępu do studiów dla biedniejszej młodzieży, uwolnienie od przymusu pracy w okresie studiów oraz oswojenie z kredytami. Niemałą rolę przypisywano pedagogice długu: że edukacja jest usługą konsumpcyjną, że kredyt jest lekcją relacji  młodego człowieka z państwem i uczy, ile człowiek jest wart. Co z tego wyszło?

Cześć naszych studentów się nie zadłuża z powodów ideowych (praktykują ascetyczny tryb życia, żyją za tyle, ile mają), ale część po prostu boi się, że po skończeniu studiów nie będzie miała go z czego spłacić.

A co robią ci, którzy wzięli kredyt, a nie mają go z czego spłacić? W Polsce już można ogłosić upadłość konsumencką, co jednak rzadko się zdarza.
W Szwecji studenci wymyślili inną metodę ratunku: uciekają z dotychczasowego miejsca zamieszkania – w 2009 r. zniknęło 20 tysięcy osób mających niespłacone  kredyty studenckie. Turystyka upadłościowa dotyczy zwłaszcza osób dobrze wykształconych: zwykle są to absolwenci prawa, ekonomii, albo obu tych kierunków.
W Islandii z kolei studenci zażądali zajęć wakacyjnych, gdyż uczelnie w tym czasie nie wypłacają stypendiów. W USA natomiast powstała grupa inicjatywna, która ogłosiła, iż w sytuacji, kiedy takich studentów będzie milion – przestaną spłacać kredyt, gdyż będzie to już problem polityczny, nie pojedynczego studenta.
W Chile wymyślili akty sabotażu, paląc publicznie umowy kredytowe (co jest dość naiwne), natomiast w Hiszpanii autor badań spotkał się ze swoistym wallenrodyzmem – student bierze kredyt i przeznacza go nie na kształcenie, ale szlachetny, społeczny cel (np. budowę spółdzielni).

Mimo różnych sposobów radzenia sobie z długiem, studenci nie mają jednak wyjścia i muszą go spłacać, jeśli chcą  edukacji na poziomie wyższym, bo ta kosztuje. Poza tym instytucje finansowe patrzą na nich jak na konsumentów, zatem o szlachetnych ideach edukacji nie ma co marzyć.

Długi miejskie

Druga część debaty prowadzonej przez Przemysława Wielgosza z Le Monde diplomatique dotyczyła długów miejskich, z którymi Hiszpanie w ocenie José Ramóna Páeza Pareji mają podobne do nas problemy. Miasta budowały stadiony, niepotrzebne lotniska, a teraz nie mają z czego spłacać zaciągniętych kredytów. Ustawodawstwo hiszpańskie utrudnia finansowanie miast, poziom zadłużenia samorządów oficjalnie wynosi ok. 75%, ale w rzeczywistości jest wyższy, bo nakładają się na to stare długi. Walka z tymi haniebnymi długami nie może jednak przebiegać pod hasłami radykalizmu, musi polegać na negocjacjach.

Aparat neoliberalny tak reguluje sytuację, aby nie było ludzi niezadłużonych, czyli wolnych – podkreślał Piotr Ikonowicz z Ruchu Sprawiedliwości Społecznej. Dług nie jest przypadkiem. Większość zadłużenia to zadłużenie mimowolne – ludzie zadłużają się, żeby jeszcze żyć. Z badań wynika, że 20% gospodarstw domowych w Polsce wydaje 130% swoich dochodów! W dodatku w 2011 roku ustawodawcy znieśli wszelkie ograniczenia dla lichwy, którą zajmują się  także banki. Przykładem perpetuum mobile wyzysku jest firma windykacyjna Kruk, która posiada własny bank. Nic dziwnego, że wartość firm windykacyjnych na giełdzie wzrasta, a handel długami można zakwalifikować jako zorganizowaną  przestępczość.
 
W przypadku mieszkań stworzono system, w którym zarówno cena mieszkania, jak i czynszu  jest zawyżona, bo cenę pieniądza ustalają bogaci, a płacą - biedni. Jeśli ktoś popada w dług, bezpieczniej jest nie mieć własnego mieszkania, bo komornik może je zlicytować za 1 zł, a lokatora wyrzucić na bruk. (W Polsce w ostatnich 20 latach dokonano 2 mln eksmisji). Z ustawy upadłościowej też nie mogą skorzystać wszyscy, bo wniosek taki trzeba opłacić (20% najbiedniejszych na to nie stać).

Zbudowanie w Warszawie stadionu za 2 mld złotych ( a miasto stało wówczas na skraju bankructwa)  pochłonęło czterokrotny budżet miasta na budownictwo komunalne – przypomniał Antoni Wiesztort z Kolektywu Syrena. Na prywatyzacji stołówek szkolnych miasto zarobiło 27 mln zł, czyli  tyle, ile wydało na budowę strefy kibica.
Dostajemy więc ciastka zamiast chleba, ale dzisiaj co czwarty radny miejski jest milionerem, więc nic dziwnego, że samorząd chce zlikwidować budownictwo komunalne - podkreślił. Nikogo nie interesuje, że 50 tysięcy warszawiaków jest zadłużonych na pół miliarda złotych. Długi te są nie tylko niesprawiedliwe, ale i nielegalne, gdyż powstały po drakońskiej podwyżce czynszów w 2008 roku w lokalach komunalnych Warszawy (z 2 zł do 6 zł za 1 m2, ale dla wcześniej zadłużonych – z 2 zł do 18 zł/m2).

Trzeba więc przerwać tę miejską spiralę zadłużenia, gdyż widać, że Warszawa wraca do kumulacji problemów społecznych jakie miała w latach 30. XX w., czyli sytuacji doprowadzającej do wojny (w 1939 Warszawa w 97% była prywatna i była najbardziej zagęszczonym miastem w Europie).

Ludzie w Polsce dali się nabrać na mit klasy średniej i dalej dają się manipulować – podsumował Piotr Ikonowicz. Jednak nie może być tak, że człowiek aby żyć, leczyć się, uczyć, będzie musiał się zadłużać. I tak długo, dopóki pieniądza nie przestaną kreować banki komercyjne zamiast banku centralnego, jak długo nie wyjdzie się z tego neoliberalnego systemu, nic się nie zmieni – dług pozostanie nierozwiązywalnym problemem.

Anna Leszkowska

 

*o prywatyzacji emerytur na świecie prof. L. Oręziak napisała książkę,  którą recenzowaliśmy w SN Nr 8-9/14 - OFE, czyli katastrofa prywatyzacji emerytur