Polska Akademia Nauk 1952 -1998. Zamierzenia i realizacja – to tytuł książki autorstwa prof. Leszka Kuźnickiego, wydanej nakładem własnym, w niedużym nakładzie, zatem trudnej do kupienia.
O historii PAN prof. Kuźnicki pisał zarówno w swojej Autobiografii, jak i w trzytomowym zbiorowym wydawnictwie z 2002 roku opisującym PAN, którego był współautorem. Jednym z powodów, dla którego jeszcze raz wraca do tego tematu są sprawy, o jakich nie pisał wcześniej – spojrzenie na osoby, które kierowały PAN, ale i potrzeba komentarzy, bez których wiele wydarzeń z obszaru nauki jest ciągle nieczytelnych. Książka jest tym samym dopełnieniem poprzednich wydawnictw wydanych z okazji 50-lecia Akademii.
Jak pisze, „Z każdego obszaru złożonej struktury Akademii zebrałem w ciągu mojego życia niemało obserwacji, którymi chciałbym się podzielić”. Na komentarze składają się w większości osobiste przeżycia i doświadczenia autora do 1998 roku, kiedy to przeszedł na emeryturę.
Drugim powodem napisania tej książki była potrzeba dania świadectwa prawdzie związanej z reformowaniem nauki w Polsce od 1955 roku, kiedy autor – jeszcze jako działacz ZNP – podjął pierwszą próbę naprawy organizacji nauki, przeciwstawiając się jej zabiedzeniu i sowietyzacji. „Nigdy nie byłem kontestatorem – pisze – a raczej zawsze człowiekiem czynu i swoje propozycje starałem się upowszechniać i wcielać w życie. Tak było również, kiedy przeciwstawiałem się, od drugiej połowy lat 70., degeneracji systemu i upadkowi etosu uczonego, kiedy w latach 80. pisałem o nauce w stanie kryzysu i na tym tle o roli i zadaniach PAN. Wreszcie z całą energią wystąpiłem w roku 1990 przeciwko poważnym błędom, które zostały zawarte w ustawie o Komitecie Badań Naukowych (1991)”.
Z racji zmieniającego się przez dziesiątki lat punktu obserwacji w miarę uzyskiwania stopni i tytułów naukowych oraz pełnionych funkcji, autor ma szerokie spojrzenie na obraz powojennych dziejów nauki w Polsce - jej wzloty i upadki, racjonalność podejmowanych decyzji oraz rolę określonych ludzi za te decyzje odpowiedzialnych.
W 15 rozdziałach zawarta jest więc geneza PAN, opis tworzenia struktury badawczej, kryzys 1956 roku i stanowiska, jakie w tamtym czasie zajmowali najwybitniejsi polscy uczeni. W przedstawieniu kolejnych okresów rozwoju PAN – zbieżnych z okresowymi „przełomami”, czyli zmianą władz PZPR i państwa – pokazane są stosunki, jakie łączyły Akademię z władzami, jak polityka wpływała na naukę i w jakiej mierze PAN była instytucją niezależną. A jak na naukowca przystało – wszystkie opinie są podbudowane dokumentami, cytatami z nich, pamiętnikami i wspomnieniami uczonych, w których nie brakuje informacji mało lub zupełnie nieznanych, bądź celowo pomijanych.
Książka ma też bogatą warstwę faktograficzną dotyczącą władz Akademii, wyników kolejnych wyborów, życiorysów uczonych sprawujących najwyższe funkcje w PAN.
W jej zakończeniu Autor dzieli się refleksją na temat półwiecza PAN i konstatuje, że „każda władza próbowała zawłaszczyć Akademię dla swoich celów politycznych”. Środowisko naukowe na szczęście „robiło swoje”, tzn. dobrą naukę, czego owoce widać w rankingach do dzisiaj.(al.)
Polska Akademia Nauk 1952 -1998. Zamierzenia i realizacja, Leszek Kuźnicki, Wydawnictwo Retro-Art, Warszawa 2018, s.131