Pęknięta skorupa

Przez wieki sÄ…dzono powszechnie, że dno morskie jest na ogóÅ‚ równe, ewentualnie nieznacznie urozmaicone. DziÅ› widzimy na dnie oceanów rzeźbÄ™ bardzo urozmaiconÄ…, peÅ‚nÄ… kontrastów i niespodzianek, nie ustÄ™pujÄ…cÄ… rzeźbie lÄ…dów. Podwodne Å‚aÅ„cuchy górskie, niekiedy dÅ‚uższe od lÄ…dowych, wyniosÅ‚e szczyty, ostre i Å›ciÄ™te stożki wulkaniczne, rozlegÅ‚e pÅ‚askowyże i wklÄ™sÅ‚oÅ›ci, głębokie rynny, rowy, kaniony - oto rzeczywisty obraz podwodnego Å›wiata.
Badania dna morskiego prowadzone sÄ… od niedawna. PierwszÄ… próbÄ™ pomiarów na wiÄ™kszÄ… skalÄ™ przeprowadzono podczas wyprawy naukowej na pokÅ‚adzie angielskiego okrÄ™tu wojennego „Challenger", która przez 4 lata przemierzaÅ‚a Å›wiatowe oceany (1872 - 76). Głębokość oceanu mierzono wówczas za pomocÄ… sondy opuszczanej na dno. Pomiary te musiaÅ‚y siłą rzeczy mieć charakter wyrywkowy i przypadkowy. Dopiero w 1925 r. zastosowano sondÄ™ akustycznÄ…, umożliwiajÄ…cÄ… wykonywanie pomiarów w sposób ciÄ…gÅ‚y.
Obecnie do pomiarów ksztaÅ‚tu dna morskiego używa siÄ™ radiosond, które dokonujÄ… automatycznie zapisu głębokoÅ›ci na caÅ‚ej trasie przepÅ‚ywu statku. RównoczeÅ›nie zbudowano pierwsze urzÄ…dzenia do badani fizycznych i chemicznych wÅ‚asnoÅ›ci dna oceanów. SÄ… to aparaty do obserwacji wizualnych, pobierania próbek gruntu, wreszcie do prowadzenia wierceÅ„ geologicznych. W ciÄ…gu ostatnich lat amerykaÅ„ski statek badawczy „Glomar Challenger" oraz inne jednostki tego rodzaju wykonaÅ‚y kilkaset wierceÅ„ geologicznych w różnych rejonach kuli ziemskiej.{mospagebreak}
Tak powstaÅ‚a geologia mórz, wzbogacajÄ…ca wiedzÄ™ o historii i ewolucji naszej planety, wyjaÅ›niajÄ…c genezÄ™ rozwoju oceanów, które zajmujÄ… wszak 70% powierzchni ziemskiego globu. W centrum zainteresowania geologów znajdujÄ… siÄ™ oceaniczne fragmenty skorupy ziemskiej, a szczególnie podmorskie bazalty. One bowiem mogÄ… wyjaÅ›nić niektóre problemy i odpowiedzieć na dziesiÄ…tki pytaÅ„ stawianych przez geofizyków. Faktem jest bowiem, że o budowie skorupy ziemskiej, a szczególnie najbardziej zewnÄ™trznych jej warstw, wiemy dotychczas żenujÄ…co maÅ‚o. Prawie nic lub zgoÅ‚a caÅ‚kiem nic nie wiemy o zjawiskach zachodzÄ…cych pod naszymi stopami i o dziejach pÅ‚aszcza Ziemi.
Aparaty i urzÄ…dzenia penetrujÄ…ce głębiny wykazaÅ‚y, że dno oceanów jest ruchome, a w żadnym z oceanów nie ma skaÅ‚ ani osadów starszych niż 200 mln lat. W ciÄ…gu tych 200 mln lat niektóre części dna oceanicznego przewÄ™drowaÅ‚y tysiÄ…ce kilometrów. Morze Åšródziemne na przykÅ‚ad zupeÅ‚nie wyschÅ‚o, a nastÄ™pnie znów siÄ™ napeÅ‚niÅ‚o (być może wiÄ™cej niż jeden raz) - ostatnio przed 12 mln lat. Przypomnijmy, że wedÅ‚ug ostatnich badaÅ„ wiek naszej planety przekracza 4,5 mld lat!
Dno oceanów żyje. Francuski badacz Robert Ballard tak relacjonowaÅ‚ z wnÄ™trza batyskafu „Archimedes" opuszczonego na dno Atlantyku: „Kiedy po raz pierwszy ujrzeliÅ›my bÅ‚yszczÄ…cÄ… czarnÄ…, najwyraźniej Å›wieżą lawÄ™ na dnie Rowu, wydawaÅ‚o siÄ™ nam, że w Å›wiatÅ‚ach naszych reflektorów widać prawdziwe miejsce narodzin skorupy ziemskiej".
Potężne pasma górskie w głębinach oceanów, czyli mówiÄ…c fachowo grzbiety Å›ródoceaniczne ciÄ…gnÄ… siÄ™ mniej lub bardziej regularnie przez centralne strefy oceanów, a towarzyszÄ… im w pobliżu Å›rodka strefy rozpadlinowe - niezwykÅ‚e formacje geologiczne, które sÄ… prawdopodobnie źródÅ‚em wiÄ™kszoÅ›ci zjawisk tektonicznych, miejscem tworzenia siÄ™ skorupy ziemskiej.
Najbliższe okolice grzbietów Å›ródoceanicznych i doliny rozpadlinowej wykazujÄ… różne dziwne wÅ‚asnoÅ›ci. Przede wszystkim okazaÅ‚o siÄ™, że w strefach rozpadlinowych wielkość przepÅ‚ywu ciepÅ‚a z wnÄ™trza Ziemi przekracza przeciÄ™tnie 2 - 3 razy, a maksymalnie aż 6 - 7 razy rejestrowanÄ… w pozostaÅ‚ych rejonach dna oceanu. Strefy rozpadlinowe charakteryzujÄ… siÄ™ wysokÄ… aktywnoÅ›ciÄ… sejsmicznÄ…. Wykryto również w tych rejonach pasma ostrych anomalii pola magnetycznego. Wydobyte z dna próbki głębinowe wykazaÅ‚y wreszcie, że warstwa bazaltowa jest na grzbietach Å›ródoceanicznych znacznie cieÅ„sza niż w pozostaÅ‚ej części skorupy ziemskiej. Na dnie dolin ryftowych rejestrowano 100 - 150 trzÄ™sieÅ„ ziemi w ciÄ…gu doby!{mospagebreak}
Geofizycy przypuszczajÄ…, że w strefach podmorskich gór nastÄ™puje staÅ‚y wypÅ‚yw materii z wnÄ™trza Ziemi, co jest przejawem prÄ…dów konwekcyjnych substancji pÅ‚aszcza planety. WypÅ‚ywajÄ…ca materia, coÅ› na ksztaÅ‚t lawy uchodzÄ…cej z wulkanu, tylko znacznie mniej gorÄ…ca, utworzyÅ‚a i tworzy nadal tkwiÄ…ce na dnie górskie grzbiety. To tÅ‚umaczy - zdaniem zwolenników tego poglÄ…du - wzmożony przepÅ‚yw ciepÅ‚a z głębi ziemskiego globu w strefach rozpadlinowych.
Inni geofizycy sÄ…dzÄ…, że oceany powstaÅ‚y skutkiem pÄ™kniÄ™cia skorupy ziemskiej typu kontynentalnego, w wyniku czego nastÄ…piÅ‚o rozsuniÄ™cie siÄ™ lÄ…dów i rozszerzenie siÄ™ szczelin miÄ™dzy nimi. Ten proces trwa nadal i w strefach rozpadlinowych, które sÄ… wÅ‚aÅ›nie szczelinami miÄ™dzy poszczególnymi rozsuwajÄ…cymi siÄ™ pÅ‚ytami lÄ…dowymi, tworzy siÄ™ mÅ‚oda oceaniczna skorupa ziemska. Dalszy efektem tego zjawiska jest rozszerzenie siÄ™ dna oceanicznego.
Przez doliny rozpadlinowe, owe rozwarte pÄ™kniÄ™cia, nastÄ™puje wyciskanie ku górze bloków skalnych, różnych skÅ‚adem od otaczajÄ…cej je skorupy. Dno wÄ…wozów zapeÅ‚nia siÄ™ odÅ‚amkami bryÅ‚ zsuwajÄ…cych siÄ™ ze zboczy, albo też zalewane jest potokami lawy bazaltowej, Å›ciekajÄ…cej z bloków skalnych.
Badania dna morskiego majÄ… ogromne, trudne do przecenienia znaczenie dla nauki o naszej planecie. Historia ziemskiego globu kryje jeszcze wiele tajemnic. PowstaÅ‚o wiele teorii powstania Ziemi i przebiegu procesów w jej wnÄ™trzu, brakuje jednak ciÄ…gle faktów, które mogÄ… teorie te potwierdzić lub im zaprzeczyć. Sprawa nie ma charakteru li tylko teoretycznego. Poznanie struktury globu i jego historii jest bowiem koniecznym warunkiem racjonalnego gospodarowania zasobami bogactwami wnÄ™trza Ziemi. Odkrycie i eksploatacja obfitych zÅ‚óż ropy naftowej pod dnem szelfu kontynentalnego oraz niezliczonej iloÅ›ci bryÅ‚ polimetalicznych na dnie oceanów sÄ… tego widocznym dowodem.
Andrzej Klimek