NIK w ostatniej kontroli zbadała finansowanie przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych określonych w Krajowym Programie Badań Naukowych i Prac Rozwojowych oraz ich ewaluację.
>
>W latach 2009–2011 główne źródło przychodów NCBiR stanowiły dotacje udzielane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (łącznie 2.059.474 tys. zł).
>Centrum uzyskało również przychody z budżetu UE w łącznej wysokości
>2.666,29 tys. zł (1.091 tys. zł w 2009 r., 994,8 tys. zł w 2010 r. i 580,49 tys. zł w 2011 r.). Wysokość przychodów z tytułu realizacji międzynarodowych programów badawczych: EUROSTARS , PIANO +, MAT ERA + NCB iR wyniosła 1.946,26 tys. zł.
>
Wysokość środków wydatkowanych przez Centrum na finansowanie strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych oraz strategicznych projektów badawczych wyniosła łącznie 147.438,45 tys. zł (w 2010 r. – 41.979,79 tys. zł, w 2011 r. – 105.458,66 tys. zł; w 2009 r. NCB iR nie wydatkował środków na ten cel), a na finansowanie innych zadań, w tym zadań zleconych przez ministra – 1.578.085,21 tys. zł (tj. w 2009 r. – 304.202,35 tys. zł, w 2010 r. – 388.225,66 tys. zł oraz w 2011 r. – 885.657,20 tys. zł).
>Minister nie zlecił
>
>W latach 2009–2010 minister nauki zlecił NCBiR realizację zaledwie dwóch spośród 10 strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych określonych w Krajowym Programie Badań Naukowych i Prac Rozwojowych (KPBNiPR).
KPBNiPR przewidywał zrealizowanie wszystkich 10 programów strategicznych w okresie od trzech do pięciu lat. Zgodnie z jego założeniami, dwa programy badawcze pn. Zaawansowane technologie pozyskiwania energii oraz Interdyscyplinarny system interaktywnej informacji naukowej i naukowo-technicznej miały zostać przekazane do realizacji NCBiR w 2008 r., a realizacja pozostałych programów miała się rozpocząć od 2009 r.
>Na koniec marca 2012 r. NCBiR realizował zaledwie dwa ww. strategiczne programy badań naukowych i prac rozwojowych (zlecone przez ministra w listopadzie 2008 r.).
>
W wyjaśnieniach Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego wskazała, iż zlecając w latach 2009–2010 realizację zaledwie dwóch programów strategicznych uwzględniono uwarunkowania związane z zarządzaniem wysokonakładowymi przedsięwzięciami badawczymi (w tym gromadzenie doświadczeń w trakcie realizacji pierwszych ich etapów), a także rozpoczęte prace legislacyjne dotyczące finansowania nauki.
Niepełna realizacja KPBNiPR i kolejne zmiany legislacyjne w obszarze nauki (wprowadzenie nowego Krajowego Programu Badań) opóźniły znacząco osiągnięcie celów polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa zaprojektowanych w 2008 r. w KPBN iPR, które zmierzały w szczególności do efektywnego finansowania sektora badań naukowych oraz zacieśnienia jego współpracy z gospodarką.
>Finansowanie budżetowe – ukierunkowane na wyznaczone priorytety, w tym rozwój polskiej myśli technologicznej – miało być instrumentem sprzyjającym osiągnięciu powyższych celów. W konsekwencji w latach 2009–2011 NCBiR nie wykonywało w pełni swojego podstawowego zadania polegającego na realizacji strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych.
W latach 2009–2011 r. stale zwiększała się liczba zadań zleconych NCB iR do realizacji przez ministra, co nie stanowi realizacji założeń stanowiących podstawę utworzenia Centrum w 2007 r., tj. organizacji dużych, strategicznych projektów z zakresu badań naukowych i prac rozwojowych.
>Jednocześnie zauważyć należy, iż do zadań Rady NCB iR należy przygotowanie i przedstawienie Ministrowi Nauki i Szkolnictwa Wyższego do zatwierdzenia projektów strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych, a do zadań Komitetu Sterującego – przygotowanie i przedstawienie ministrowi projektów strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa.
W badanym okresie Rada NCB iR oraz Komitet Sterujący nie występowały do Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z nowymi projektami strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych, a w lutym 2012 r. Rada Centrum była we wstępnej fazie przygotowania projektu strategicznego programu badań naukowych i prac rozwojowych w kierunku „choroby cywilizacyjne, nowe leki oraz medycyna regeneracyjna” określonego w nowym Krajowym Programie Badań przyjętym przez Radę Ministrów w dniu 16 sierpnia 2011 r.
W latach 2009–2011 NCB iR ogłosiło 34 konkursy na realizację zadań badawczych w ramach strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych oraz strategicznych projektów badawczych, tj. pięć konkursów na realizację dwóch strategicznych programów naukowych i prac rozwojowych oraz 29 konkursów na realizację trzech strategicznych projektów badawczych pn. Zintegrowany system zmniejszania eksploatacyjnej energochłonności budynków, Poprawa bezpieczeństwa pracy w kopalniach oraz Technologia wspomagająca rozwój energetyki jądrowej
>zleconych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
>
NIK zwróciła uwagę, iż znaczne dofinansowanie realizacji dwóch programów strategicznych (zamiast przyjętych 10) skutkowało uprzywilejowaniem jednostek naukowych prowadzących działalność naukową o profilu mieszczącym się w ich zakresie.
>
>Brak systematycznej ewaluacji
>NCBiR nie prowadziło w latach 2010–2011 systematycznej ewaluacji realizowanych strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych oraz innych zadań NCBiR.
>Zgodnie z ustawą o NCB iR, Centrum powinno prowadzić systematyczną ewaluację realizowanych strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych oraz innych zadań Centrum, w tym ocenę ich wpływu na rozwój nauki i gospodarki. Plan ewaluacji strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych oraz innych zadań Centrum na 2011 r. został przedłożony Ministrowi Nauki i Szkolnictwa Wyższego przez dyrektora NCB iR dopiero w sierpniu 2011 r. Pomimo, iż zakładał on ogłoszenie w IV kwartale 2011 r. przetargów na wykonanie przez podmioty zewnętrzne czterech badań ewaluacyjnych, minister nie wniósł uwag do tej propozycji.
>Ogłaszanie przez Centrum w IV kwartale 2011 roku przetargów na dokonanie przez podmioty zewnętrzne ewaluacji wybranych zadań realizowanych przez Centrum nie stanowi spełnienia wymogu prowadzenia systematycznej ewaluacji strategicznych badań naukowych i prac rozwojowych określonego w przepisach dotyczących NCBiR.
Centrum, jako agencja wykonawcza powołana do realizacji zadań z zakresu polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa, dysponująca znacznymi środkami publicznymi, powinno zapewnić dokonywanie systematycznej ewaluacji realizowanych strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych oraz innych zadań Centrum przede wszystkim w oparciu o własne zasoby kadrowe.
>
Nierzetelne rozliczanie projektów
>Obowiązujące w NCBiR wewnętrzne procedury dotyczące rozliczania projektów nie gwarantowały rzetelnego rozliczania tych projektów, w tym sprawdzenia rzetelności danych dotyczących wyników badań naukowych uzyskanych przez jednostkę naukową, form ich upowszechnienia oraz praw własności intelektualnej.
1) Wydział Technologii i Inżynierii Chemicznej Politechniki Szczecińskiej, który otrzymał dotację w kwocie 1.180,2 tys. zł na realizację projektu rozwojowego, w raporcie końcowym z realizacji projektu podał nieprawdziwą informację, że w wyniku badań dokonano 5 zgłoszeń patentowych oraz że uzyskano 7 patentów.
Oceniając raport końcowy pod względem merytorycznym, powołany przez Centrum ekspert naukowy przyznał najwyższą z możliwych ocenę punktową, uzasadniając to m.in. faktem dokonania 5 zgłoszeń patentowych oraz uzyskania 7 patentów. Z ustaleń kontroli wynika, że żaden z patentów podanych w raporcie końcowym z realizacji projektu nie mógł zostać zgłoszony w wyniku realizacji projektu, bowiem zostały uzyskane przed rozpoczęciem jego realizacji;
2) Dyrektor Centrum uznał za wykonaną umowę w sprawie dofinansowania projektu rozwojowego zawartą z Instytutem Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych „Metalchem” w Toruniu, który w raporcie końcowym z realizacji projektu wskazał, że upowszechnianie wyników projektu nastąpiło m.in. przez publikację, której koszt wyniósł 1,09 tys. zł, a która została wydana w czerwcu 2007 r., tj. przed rozpoczęciem realizacji projektu (11 września 2009 r.). Powyższego faktu nie stwierdzono na żadnym etapie oceny raportu
końcowego.
Konflikty interesów
W NCBiR nie określono mechanizmów zapewniających wyłączenie możliwości uczestniczenia w realizacji zadań badawczych osób, które uczestniczyły w uszczegóławianiu tych zadań.
>Składanie przez ekspertów uczestniczących w przygotowaniu projektu programu oświadczenia, że nie będą ubiegać się o dofinansowanie projektów w ramach programu, a także występować jako kierownik projektu, bez wewnętrznych procedur zapewniających weryfikację przez Centrum, że osoby uczestniczące w przygotowaniu projektu programu nie uczestniczą później w jego realizacji – nie jest wystarczające do zagwarantowania pełnej przejrzystości oraz wykluczenia potencjalnego konfliktu interesów.
>
W badanym okresie w NCBiR nie zapewniono funkcjonowania adekwatnej, skutecznej i efektywnej kontroli zarządczej, ponieważ nie określono procedur zarządzania ryzykiem (Stan ten utrzymywał się do dnia kontroli NIK, 23 grudnia 2011 r.) oraz nieprawidłowo prowadzono audyt wewnętrzny, którego celem jest wspieranie kierownika jednostki w realizacji celów i zadań przez systematyczną ocenę kontroli zarządczej oraz czynności doradcze.
W okresie od 1 grudnia 2009 r. do 31 lipca 2010 r. w Centrum nie był zatrudniony audytor wewnętrzny, brak było również dokumentów potwierdzających zrealizowanie planu audytu w 2009 r. Z uwagi na zmianę osoby zatrudnionej na stanowisku audytora wewnętrznego nie zrealizowano planu audytu wewnętrznego na 2010 r. Nie został również wykonany plan audytu wewnętrznego na 2011 r.
>
>Brak procedur – furtka do łamania prawa
>Stwierdzono przypadki naruszania przez NCBiR obowiązujących przepisów prawa oraz postanowień umów zawartych z wykonawcami zadań badawczych przy przekazywaniu i rozliczaniu środków publicznych na naukę spowodowane m.in. brakiem procedur zapewniających rzetelne ich rozliczanie.
1) Zastępca dyrektora Centrum uznał za wykonaną umowę o wykonanie projektu rozwojowego zawartą w dniu 7 listopada 2007 r. z Instytutem Obróbki Plastycznej w Poznaniu, któremu w dniu 7 sierpnia 2007 r. Minister przyznał środki finansowe w wysokości 2.100 tys. zł, pomimo nieprzeprowadzenia przez ten Instytut obligatoryjnego audytu zewnętrznego projektu. (Obowiązkowemu zewnętrznemu audytowi podlegają wszystkie projekty, w których całkowita wartość dofinansowania przekracza 2 mln zł).
3) Centrum przekazało w 2011 r. wykonawcom sześciu zadań badawczych w ramach strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych oraz strategicznych projektów badawczych niezgodnie z zawartymi umowami łącznie kwotę 112,2 tys. zł – nie pomniejszając przekazywanych zaliczek o uzyskane odsetki bankowe. Było to niezgodnie z zapisami umów zawartych z wykonawcami zadań badawczych stanowiącym, że odsetki bankowe uzyskane od dofinansowania przekazanego wykonawcy, wykazywane we wnioskach o płatność, pomniejszają kwotę kolejnej zaliczki.
Więcej – na stronie www.nik.gov.pl