W Instytucie Biologii Ssaków PAN w Białowieży przez ostatnie półtora roku prowadzono niezwykły projekt naukowy, angażujący nie tylko naukowców, ale i młodzież szkół ponadgimnazjalnych wraz z nauczycielami oraz leśników.
Projekt „e-Przyrodnik: Bioróżnorodność zespołów dużych ssaków leśnych południowego Podlasia” był jednym z szesnastu zwycięskich projektów konkursie „Ścieżki Kopernika” ogłoszonym w 2012 r. przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Instytut Biologii Ssaków PAN współpracował przy tym projekcie z Wydziałem Informatyki i Centrum Komputerowych Sieci Rozległych Politechniki Białostockiej, Białowieskim Parkiem Narodowym, Regionalną Dyrekcją Lasów Państwowych w Białymstoku oraz starostwami powiatowymi w Białymstoku, Bielsku Podlaskim, Hajnówce i Siemiatyczach.
Wyniki zakończonego projektu okazały się bardzo cenne i pozwoliły na rzetelne opisanie zespołów dużych ssaków leśnych na obszarze Podlasia. Poznano skład gatunkowy, obliczono wskaźniki względnych zagęszczeń i przestrzenne rozmieszczenie zwierząt, a także opisano rytmy dobowej i sezonowej aktywności najliczniejszych gatunków ssaków kopytnych: jelenia, sarny i dzika.
Badania prowadzono na terenie trzech zwartych kompleksów leśnych: Puszczy Białowieskiej, Knyszyńskiej i Mielnickiej oraz na obszarze mozaiki polno-łąkowo-leśnej (głównie Wysoczyzny Bielskiej). Obserwacji i identyfikacji zwierząt oraz ich zachowań dokonano przy użyciu nagrań i zdjęć z fotopułapek (urządzenie działające na zasadzie ukrytej kamery, z wbudowanym własnym zasilaniem), rozmieszczanych losowo w różnych lokalizacjach na dziesięciodniowe sesje. W trakcie czterech sezonów (jesień, zima, wiosna i lato 2013-2014) zebrano dane z 360 lokalizacji.
Jak bogaty jest zespół ssaków kopytnych? Mimo, iż w trakcie projektu nagrano pojedyncze wilki Canis lupus, lisy Vulpes vulpes, borsuki Meles meles czy jenoty Nyctereutes procyonoides, zdjęcia i filmy, a tym samym analizy, zostały zdominowane przez ssaki kopytne. Obserwacja terenów otwartych wykazała, że najliczniej występującymi tam zwierzętami były sarna Capreolus capreolus (49%) i dzik Sus scrofa (30%), zaobserwowano też łosie Alces alces (8%). W zwartych kompleksach leśnych znacznie przeważały jelenie Cervus elaphus (53%) i wszędobylskie dziki (32%). Porównanie rozmieszczenia ssaków kopytnych w poszczególnych puszczach wykazało, że w Puszczy Białowieskiej przeważał dzik (55%), w Puszczach Mielnickiej i Knyszyńskiej najczęściej obserwowano jelenie (45% i 65%) oraz dziki (42% i 29%). Na obszarze obydwu tych puszcz zarejestrowano również obecność łosia. Niezwykłym wydarzeniem okazało się zdjęcie żubra Bison bonasus, wykonane zaledwie 10 kilometrów od miasta Łapy. Do tej pory nie wykazano obecności żubra na tamtych obszarach. Znacznie więcej żubrów nagrało się oczywiście na terenie ostoi gatunku, w Puszczy Białowieskiej.
Harmonogram dnia jelenia, sarny i dzika
Przy tak olbrzymiej liczbie nagrań ze wszystkich czterech pór roku można było podejrzeć, kiedy i czym zwierzęta zajmują się w swoim otoczeniu. Opisanie rytmu dobowej aktywności opiera się na oszacowywaniu, w jakich godzinach doby dany gatunek jest aktywny. Zebranie informacji z czterech sezonów pozwoliło na oszacowanie sezonowej zmienności tych rytmów. W przypadku jelenia, jesienią, zimą i wiosną zaobserwowano świtowo-zmierzchowy typ aktywności dobowej, natomiast latem jelenie były bardziej aktywne nocą.
Najwięcej czasu zwierzęta poświęcały przemieszczaniu się (średnio 47% czasu) i żerowaniu (średnio 35% czasu), wciąż czujnie obserwując otoczenie (średnio 12% czasu).
Sarny wiosną i latem największą aktywność wykazywały o świcie, jesienią i zimą zmieniając aktywność na świtowo-zmierzchową. Dominującym typem aktywności było żerowanie (średnio 64% czasu). Sarny znacznie mniej czasu poświęcały przemieszczaniu się (średnio 22% czasu) oraz czujnej obserwacji otoczenia (średnio 8% czasu).
Dziki zamieszkujące tereny otwarte wiosną i jesienią charakteryzował nocny tryb życia. W tym okresie zwierzęta nie wychodziły na pola przed zmierzchem. Zimą ulegało to zmianie i dziki zaczynały bardziej intensywnie poszukiwać pożywienia, również w ciągu dnia. Latem zaobserwowano dla tego gatunku trzy szczyty aktywności: nocą, późnym popołudniem i tuż po zmierzchu.
Z kolei dziki zarejestrowane na terenie zwartych kompleksów leśnych charakteryzował zmierzchowy tryb życia. Wiosną i latem ich aktywność była dłuższa i dziki były aktywne również późnym popołudniem i nocą, natomiast zimą i jesienią ich aktywność dobowa ulegała znacznemu skróceniu.
Najwięcej czasu dziki poświęcały na przemieszczanie się (średnio 40% czasu na terenach otwartych, głównie wiosną i 53% czasu w zwartych kompleksach leśnych, głównie zimą) oraz żerowanie (średnio 43% czasu na terenach otwartych, najdłużej latem i 43,5% czasu w zwartych kompleksach leśnych, najdłużej jesienią).
Zaprezentowane w artykule wyniki stanowią niewielki wycinek pracy, którą wykonano w projekcie e-Przyrodnik. W jego realizacji wzięło udział 10 szkół: I LO im. T. Kościuszki oraz II LO z BJN im. B. Taraszkiewicza w Bielsku Podlaskim, Technikum Leśne w Białowieży, I LO im. M. Skłodowskiej-Curie oraz II LO z DNJB w Hajnówce, LO im. J.I. Kraszewskiego w Drohiczynie, LO im. KEN w Siemiatyczach, I LO im. A. Mickiewicza w Łapach, LO w Michałowie oraz Liceum Plastyczne im. A. Grottgera w Supraślu.
Wyniki analiz po raz pierwszy przedstawiono podczas podsumowującej konferencji w Instytucie Biologii Ssaków PAN w Białowieży w listopadzie 2014 roku. Dokładne opracowanie wyników, pełny opis projektu, zastosowanej metodyki naukowej i podjętych działań dydaktycznych oraz opinie uczniów, nauczycieli i leśników opublikowane zostanie w książce na początku 2015 roku. Projekt e-Przyrodnik udowodnił, że innowacyjne lekcje biologii, angażujące uczniów w prawdziwą naukę, posiadają niepodważalną wartość dydaktyczną i zapewne kształtują przyszłych uczonych. Joanna Stojak
Autorka jest doktorantką w Zakładzie Genetyki i Ewolucji Instytutu Biologii Ssaków PAN w Białowieży