Społeczeństwo bez ubogich - pod takim hasłem odbyła się 17.10.18 konferencja naukowa Komitetu Prognoz PAN Polska 2000 Plus. Konferencję zorganizowano z okazji jubileuszu dziewięćdziesiątej rocznicy urodzin prof. Leszka Kuźnickiego, Honorowego Przewodniczącego Komitetu.
Pierwsza część konferencji poświęcona była Jubilatowi. Okolicznościowe wystąpienia dotyczyły dokonań prof. Kuźnickiego jako wieloletniego przewodniczącego Komitetu Prognoz PAN (mówił o tym prof. Bogdan Galwas), oraz przewodniczącego, też przez wiele lat, Komitetu Biologii Środowiskowej i Ewolucyjnej PAN (prof. Krzysztof Spalik). Dopełnieniem ich była opowieść prof. Jacka Kuźnickiego, syna Profesora, o życiu prywatnym Jubilata. O zasługach Jubilata dla nauki polskiej mówiła też prof. Irena Wojnar, podkreślając Jego umiejętność łączenia ludzi, rozwiązywania sporów i humanistyczny stosunek do nauki jako całości, widzenia w nauce człowieka.
W drugiej części konferencji dyskutowano o rosnącym rozwarstwieniu dochodów i poziomów zamożności społeczeństw.
Prof. Galwas przypomniał, iż jakkolwiek pozytywnie oceniamy niektóre globalne skutki postępu, jak choćby wzrost długości życia, wygaszenie źródeł wielu epidemii, czy też wzrost poziomu wykształcenia społeczeństw w wielu krajach, to nadal jest wiele problemów nierozwiązanych, np.
- ciągły wzrost nierówności dochodowych wewnątrz krajów i między krajami.
- wzrost napięć i destabilizacja społeczeństw w wielu krajach, regionach, a nawet w skali kontynentów (Afryka). Ich wynikiem jest wybuch wojen domowych, ekspansja terroryzmu, migracja milionów ludzi, upadłe państwa i katastrofy humanitarne.
Jednym ze sposobów zmniejszania biedy i ubóstwa mogłoby być wprowadzenie ujemnego podatku dochodowego i bezwarunkowego dochodu podstawowego.
Na ten temat wypowiadało się czterech mówców różnych specjalności. Prof. Ryszard Szarfenberg z Instytutu Polityki Społecznej UW przedstawił referat pt. „Ubóstwo w Polsce w latach 2014-2017: dane i polityka społeczna”, prof. Grzegorz Węcławowicz z Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN pokazał przestrzenne wymiary zróżnicowań dochodowych w Polsce, prof. Paweł Kozłowski z Centrum Europejskiego UW mówił o ubóstwie i koncepcjach jego pokonania, a prof. Julian Auleytner z Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. J. Korczaka pokazał dochód gwarantowany jako koncepcję na razie bardziej utopijną niż konieczność.
Prof. Ryszard Szarfenberg, porównując wskaźniki celów w zakresie walki z ubóstwem w Agendzie 2030 ONZ i w Strategii Europa 2020 UE ze wskaźnikami przyjętymi przez rząd PiS w Strategii Odpowiedzialnego Rozwoju zauważył, iż treść polskich celów w ujęciu wskaźnikowym odbiega od zaleceń ONZ, są to również cele mało ambitne. Jeśli przeanalizować strategie ostatnich trzech rządów odnośnie walki z ubóstwem, to najskuteczniej umiał zmniejszać ubóstwo (o 58%) rząd SLD-UP-PSL. Rząd PO-PSL – zmniejszył ubóstwo zaledwie o 13%.
Grupami najbardziej narażonymi na ubóstwo są dzieci i osoby starsze, oraz niepełnosprawne. W roku 2017 w Polsce było 325 tys. dzieci żyjących w skrajnym ubóstwie, zatem program 500+ miał wpływ na zmniejszenie ubóstwa o 54%, a nie o 94%, jak to przedstawia obecny rząd. W dodatku w wyniku jego wprowadzenia ponad 100 tys. kobiet odeszło z pracy.
Wiadomo też, że będzie się pogłębiać skrajne ubóstwo senioralne, a w ubóstwie skrajnym i relatywnym pozostawać będzie 1,7 – 5,2 mln Polaków.
Niestety, obecny system pomocy społecznej jest skomplikowany, chaotyczny, brak w nim przejrzystości. Duża liczba różnych form pomocy socjalnej utrudnia dobre zarządzanie budżetowymi środkami na ten cel. Jednym słowem: za te pieniądze, które dzisiaj wydajemy na zwalczanie ubóstwa można osiągnąć dużo więcej.
Stworzenie dobrego systemu pomocy społecznej jest potrzebne także do likwidacji obszarów biedy, nie tylko dla rodzin, czy pojedynczych osób. Mówił o tym prof. Grzegorz Węcławowicz, przedstawiając zróżnicowanie pod względem dochodu narodowego w skali województw, podregionów oraz powiatów. Z badań wynika, iż w latach 2002 - 2016 zwiększyły się nie tylko zróżnicowania dochodowe ludności, ale i całych regionów. Niby wszyscy widzimy „gołym okiem” podział na Polskę A i B, niemniej takie badania pomagają w tworzeniu skutecznej polityki społecznej zapobiegającej wykluczeniu społecznemu i ubóstwu.
Czy za istniejące podziały i niesprawiedliwość należy obarczyć nauki ekonomiczne? – zastanawiał się prof. Paweł Kozłowski. Niewątpliwie zbliża się rewolucja i będzie ona inna niż dotychczasowe, bo dokona się w ludzkich głowach. Nieuchronna refleksja ludzkości dotycząca przyszłości wyrazi się potrzebą zmiany, zaniechaniem kontynuacji tego, co jest teraz.
Wielu ekonomistów już od lat krytykuje system gospodarczo-społeczny w rozwiniętych krajach zwracając uwagę na: ubóstwo, wykluczenie, prekariat, siłę władzy ukrytej, duże dysproporcje materialne (wg Stiglitza większe niż w czasach Cesarstwa Rzymskiego), degradację środowiska, niedostatek innowacji technicznych, brak merytokracji (za to dużo zawodów marnotrawnych, niepotrzebnych, np. w reklamie, zbrojeniach, bankowości), niewydolność systemów demokratycznych, uświęcanie własności prywatnej, niskie zaufanie między państwami i między ludźmi, ustępowanie rozumu przed przesądem, małe poczucie sprawczości, zmniejszanie się odpowiedzialności społecznej, niewystarczające inwestycje …
W ekonomii dojrzewa idea nowej, po tej wyrastającej z doświadczenia kryzysu lat 30., Wielkiej Reformy. Ma ona znieść ubóstwo, zmniejszyć znacząco nierówności dochodowe, znieść obecną nadrzędność struktur finansowych, zbudować system merytokratyczny, rozwijać odpowiedzialność społeczną, budować racjonalne składniki powszechnej kultury itp. Wskaźnikiem tej przyszłej ekonomii będzie stosunek do ubóstwa. Czyli – potrzebujemy powrotu do ekonomii politycznej, do tworzenia świata społecznego.
A zatem – i do innej dystrybucji dochodu narodowego, do czego sprowadza się nowa idea dochodu gwarantowanego, o której mówił prof. Julian Auleytner. Analizując genezę tego pojęcia, odniósł się do historii terminu godziwego wynagrodzenia (nb. Polska nie ratyfikowała Europejskiej Karty Społecznej dotyczącej godziwego wynagrodzenia) – czy wynika ono z płacy za pracę, czy także za sytuację rodzinną? Czy może dochód gwarantowany powinien przysługiwać za samo istnienie człowieka?
Tu powstaje też spór o ustrój pracy – jak wiązać czas pracy z godziwym wynagrodzeniem? (w RFN tygodniowy czas pracy wynosi 28 godzin, u nas – 40 godzin).
A co wiemy o obecnych transferach socjalnych z budżetu państwa, które stanowią podstawę dla gwarantowanego dochodu podstawowego?
Szacunkowe łączne wydatki na politykę społeczną w Polsce w ciągu roku to 442 mld zł. Składają się na nie składki pracowników i pracodawców od wynagrodzeń oraz ich podatki, które państwo transferuje jako dotację budżetową. Nie uwzględniają one w pełni wydatków na prywatną służbę zdrowia i prywatną edukację.
Dotacja budżetowa w 2016 r. rozkładała się następująco według obszarów państwowej polityki społecznej:
1. Zabezpieczenie społeczne:
- do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych – 44,9 mld zł,
- do Funduszu Emerytur Pomostowych – 0,5 mld zł,
- do Funduszu Emerytalnego Rolników w KRUS – 16,4 mld zł,
- do państwowej i samorządowej pomocy społecznej – 39,5 mld zł, w tym:
- do programów zdrowotnych – 4,5 mld zł,
- program „Rodzina 500+” – 22 mld zł (suma przybliżona),
razem ok. 128,3 mld zł.
2. Asekuracja pracy:
- Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych – 0,7 mld zł.
3. Edukacja:
- do oświaty – 41,5 mld zł,
- do szkolnictwa wyższego – 15,5 mld zł.
razem 56,6 mld zł.
4. Mieszkalnictwo:
- do programu „Mieszkanie dla młodych” – 0,4 mld zł.
5. Dialog obywatelski – 60 mln zł
6. Pomoc żywnościowa – 0,4 mld zł.
Łącznie dotacje z budżetu dla celów społecznych wynoszą ok. 186 mld zł, czyli ok. 5000 zł rocznie na każdego Polaka. Czy zatem dotacja budżetowa nie jest rodzajem zbiorowego dochodu gwarantowanego?
Czy państwo sprawiedliwie transferuje te pieniądze? Kto o tym decyduje?
Czy zasiłki finansowe to odmiana dochodu gwarantowanego?
System zasiłków w pomocy społecznej:
Zasiłek rodzinny – od 95zł – 135 zł w 2017 r., plus dodatki z tytułu:
- urodzenia dziecka – 1000 zł jednorazowo,
- sprawowania opieki nad dzieckiem w czasie korzystania z urlopu wychowawczego – 400 zł miesięcznie,
- samotnego wychowywania dziecka – 185 zł miesięcznie na dziecko, nie więcej jednak niż 340 zł na wszystkie dzieci; 265 zł miesięcznie na dziecko posiadające orzeczenie o niepełnosprawności lub orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności, nie więcej niż 500 zł na wszystkie dzieci,
- wychowania dziecka w wielodzietnej rodzinie – 90 zł miesięcznie na trzecie i kolejne dzieci uprawnione do zasiłku rodzinnego,
- kształcenia oraz rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego – 80 zł na dziecko do ukończenia przez nie 5 lat; 100 zł na dziecko mające powyżej 5 lat do ukończenia przez nie 24 lat,
- rozpoczęcia roku szkolnego – 100 zł jednorazowo na dziecko,
- podjęcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania – w kwocie 105 zł na dziecko w roku szkolnym,
- wyprawka szkolna – 300 zł (od 2018 r.)
Dodajmy do tego:
- zasiłek pielęgnacyjny -153 zł miesięcznie,
- świadczenie pielęgnacyjne (dla rodziców opiekujących się dzieckiem niepełnosprawnym) – 1407zł w 2017 r.,
- zasiłek stały,
- zasiłek celowy,
- zasiłek okresowy,
- specjalny zasiłek celowy
- zasiłek celowy na pokrycie wydatków związanych z klęską żywiołową lub ekologiczną,
- zasiłek celowy na zasadach zwrotu,
- zasiłek wychowawczy – 500 zł (od 2016 r.) wprowadzony w warunkach deflacji.
Jak wiadomo, powyższe świadczenia socjalne mogą się kumulować.
Zestawienie to pokazuje, że wydatki na pomoc społeczną w Polsce są wyższe niż na obronę narodową czy naukę i szkolnictwo wyższe.
Gdyby wprowadzić bezwarunkowy dochód powszechny, złamałoby to konstrukcję dotychczasowych transferów finansowych.
Po wystąpieniach głównych prelegentów wywiązała się dyskusja, w której prof. Wojnar, mówiąc o marzeniu społeczeństwa bez ubogich, podkreślała, że nierówności wyzwalają z jednej strony arogancję bogatych, a z drugiej – upokorzenie biednych. Konsekwencjami moralnymi tego systemu są nowe priorytety: wzmożenie autorytetu posiadania, chciwość, zarozumialstwo i pewność siebie. I choć zjawiska te obserwujemy na co dzień, to trzeba o nich ciągle mówić, gdyż ich konsekwencją jest ubóstwo duchowe. Potrzebna jest więc refleksja: czy o takich ludzi nam chodzi?
Anna Leszkowska