banner

 

Pojęcie ekonomii społecznej jest bardzo szerokie i dotyka wielu sfer życia społecznego. Kluczową zasadą tej idei jest prymat działania na rzecz ludzi nad maksymalizacją zysku. Oznacza to, że dla jednostek ekonomii społecznej istotne znaczenie - obok celu gospodarczego - ma misja społeczna. Podmioty ekonomii społecznej, zaspokajając potrzeby swoich członków lub podopiecznych, często wykonują zadania, z których ani państwo, ani inne podmioty gospodarcze nie wywiązują się w sposób wystarczająco skuteczny.

Ekonomia społeczna oparta na wartościach solidarności, partycypacji i samorządności, odgrywa kluczową rolę w społecznym rozwoju lokalnym. Pozwala wykorzystywać zasoby ludzkie w sposób komplementarny do sektora prywatnego i publicznego, zapobiega wykluczeniu społecznemu i łagodzi napięcia społeczne. Wspomaga proces budowania społeczeństwa obywatelskiego. Jest to taka sfera działalności gospodarczej, która stawia prymat celów społecznych nad maksymalizacją zysków.

Europejska definicja ekonomii społecznej wywodzi się z tradycyjnego konceptu francuskiego. Najnowsza definicja przyjęta w marcu 2002 roku stwierdza: „Organizacje ekonomii społecznej to podmioty ekonomiczne i społeczne działające we wszystkich sektorach. Z zasady charakteryzuje się je poprzez cele i szczególną formę przedsiębiorczości.
Podstawowe podmioty ekonomii społecznej to spółdzielnie, towarzystwa wzajemnościowe, stowarzyszenia i fundacje. /.../ Istnieje całkowity konsensus w kwestii przynależności spółdzielni i towarzystw wzajemnościowych do sektora ekonomii społecznej, jednak w przypadku stowarzyszeń bierze się pod uwagę przynajmniej te prowadzące działalność gospodarczą.
Stosowanie terminu trzeci sektor jako synonimu ekonomii społecznej jest jasnym znakiem występowania restrykcyjnej definicji ekonomii społecznej. Podczas, gdy spółdzielnie socjalne i stowarzyszenia są jednogłośnie brane pod uwagę w obydwu definicjach, spółdzielnie rolne lub banki spółdzielcze nie są podmiotami trzeciego sektora.

Uznanie przez Unię Europejską

Choć przez ostatnie 20 lat sektor ekonomii społecznej osiągnął stadium instytucjonalizacji i oficjalnego uznania w Unii Europejskiej, to jednak jego funkcjonowanie bywało też kwestionowane, stąd musi on ciągle mocno zabiegać o należne uznanie i uzyskanie wsparcia, pozwalającego mu na rozwój. W tym samym roku (1989), kiedy Komisja Europejska opublikowała pierwszy komunikat o przedsiębiorstwach ekonomii społecznej, utworzono Jednostkę ds. Ekonomii Społecznej w ramach Dyrekcji Generalnej XXIII (małe i średnie przedsiębiorstwa).
W 1990 r. pierwsza Grupa ds. Ekonomii Społecznej została ukonstytuowana przez Parlament Europejski. W 1995 roku cztery rodziny ekonomii społecznej (spółdzielnie, towarzystwa wzajemnościowe, stowarzyszenia i fundacje) stworzyły tymczasowy Komitet Konsultacyjny (uznany przez KE w 1998 r. i rozwiązany rok później).
W 2000 r. ekonomia społeczna została przejęta przez Jednostkę B3 (rzemiosło, małe przedsiębiorstwa, spółdzielnie i towarzystwa wzajemnościowe) - jej partnerem jest obecna Social Economy Europe. Równolegle do tej ewolucji, w 1997 r. Luksemburski Szczyt UE na rzecz Zatrudnienia uznał znaczenie ekonomii społecznej dla rozwoju lokalnego, a w cztery lata później uznano potrzebę promowania jej rozwoju.

Zamiast dobroczynności

Stopniowo ekonomia społeczna stawała się coraz bardziej pożądanym elementem europejskiej polityki, gdyż klasyczne działania polityczne i ekonomiczne nie były ani nie są w stanie zagwarantować minimalnego poziomu życia rosnącej liczbie ludzi. Ekonomia społeczna jest odpowiedzią na rosnące dysproporcje między bogatymi i biednymi oraz reakcją na wykluczenie coraz większych grup z głównego nurtu życia społecznego. Ekonomia społeczna dąży do tego, aby umieścić dobro ludzi i społeczeństw w centrum aktywności gospodarczej.

Choć rdzeniem ekonomii społecznej są przedsiębiorstwa społeczne, takie jak to budowane w ramach „Partnerstwa dla Rain Mana", to jednak według najpopularniejszej koncepcji ekonomia społeczna jest dużo szerszym zjawiskiem, równoległym do sektora publicznego i sektora prywatnego. Obejmuje cały szereg inicjatyw społeczno-ekonomicznych, które przybierają różne formy organizacyjne: spółdzielnie, kooperatywy, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, związki kredytowe, banki czasu, banki żywności, organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą, itd.

Z punktu widzenia celów działalności, instytucje działające na rynku można podzielić na trzy kategorie:
- sektor prywatny, który działa na zasadzie wymiany dóbr o równej wartości. Osiąganą w ten sposób wartością jest efektywność.
- sektor publiczny, który działa na zasadzie redystrybucji dóbr. Osiąganą w ten sposób wartością jest równość.
- sektor ekonomii społecznej, który działa na zasadzie wspólnotowości, polegającej na wspólnej pracy i wspólnej redystrybucji zysku. Osiąganą w ten sposób wartością jest solidarność.
Jednym słowem, ekonomia społeczna to „ekonomiczne ramię" społeczeństwa obywatelskiego - alternatywa dla otwartego rynku, który dla niektórych pozostaje zamknięty i dla dla transferów socjalnych, gdyż daje pracę zamiast zasiłku.

Co kraj, to inaczej

Model ekonomii społecznej jest inny w różnych krajach. Trudno mówić o jednym europejskim modelu ekonomii społecznej. Jednak w krajach UE pojęcie social economy jest od dawna obecne na forum debaty publicznej. Staje się to zrozumiałe w zestawieniu z danymi: ekonomia społeczna odpowiada 8 % wszystkich przedsiębiorstw europejskich (ok. miliona przedsiębiorstw i organizacji wytwarzających 10% produktu krajowego brutto) oraz 10 % całkowitego zatrudnienia (ponad 10 milionów osób pracujących). Nacisk rosnącego w siłę sektora ekonomii społecznej spowodował, że zarówno w prawodawstwie krajowym, jak i europejskim zaczęto wprowadzać oddzielne regulacje dla tego typu działań.

W wymiarze krajowym "koncepcja" ekonomii społecznej po raz pierwszy została uznana przez rząd Francji w 1980 r. Została ona następnie przyjęta przez poszczególne państwa członkowskie, pojawiły się wówczas ministerstwa lub sekretariaty stanu odpowiedzialne za wyraźnie już określoną ekonomię społeczną. Miało to miejsce w Belgii, Francji, Hiszpanii, Włoszech, Portugalii, Luksemburgu, Szwecji, Finlandii i Wielkiej Brytanii. W 1991 r. we Włoszech zaczęła obowiązywać ustawa o spółdzielniach socjalnych, w 1995 r. Belgowie wprowadzili pojęcie przedsiębiorstwa "o celach społecznie użytecznych", Portugalczycy koncept "spółdzielni społecznej solidarności".

W ramach europejskiej polityki włączania, ekonomia społeczna figuruje jako specyficzna metoda działania programu EQUAL. W roku 2003 Unia przyjmuje statut Europejskiej Spółki Spółdzielczej i publikuje komunikat dla rządów i instytucji europejskich na temat "promocji spółdzielczości w Europie". W końcu na poziomie światowym ekonomia społeczna została uznana przez OCDE (Organizację Współpracy i Rozwoju Ekonomicznego) oraz MOP (Międzynarodowa Organizację Pracy).

Przyznanie ekonomii społecznej szczególnego miejsca w polityce państwowej oraz międzynarodowej prowadzi do jej stopniowej standaryzacji. Instytucje ekonomii społecznej, chcąc być partnerem dla instytucji europejskich, ukonstytuowały się w Stałą Konferencję Ekonomii Społecznej (CEP-CMAF), złączoną z europejskich ugrupowań spółdzielni, towarzystw pomocy wzajemnej, stowarzyszeń i fundacji oraz krajowych platform ekonomii społecznej. Instytucja ta pełni rolę instancji umożliwiającej uzgadnianie stanowisk, przedstawianie propozycji i reprezentowanie w kwestiach dotyczących ekonomii społecznej.

Jak to robią Włosi?

We Włoszech koncepcja ekonomii społecznej jest znana, ale nie stosuje się jej w odniesieniu do działalności czterech rodzin wspólnie: spółdzielni, towarzystw wzajemnościowych, stowarzyszeń i fundacji. Rola ruchu spółdzielczego jest zakotwiczona w konstytucji, a sam sektor jest duży i dobrze zorganizowany. Dla kontrastu, stowarzyszenia we Włoszech są raczej kiepsko ustrukturyzowane. To rodzina spółdzielcza jest motorem innowacji poprzez zaszczepianie podejścia rynkowego do realizacji celów społecznych.
Chociaż terminologia się różni, do sfery ekonomii społecznej zalicza się spółdzielnie, towarzystwa wzajemnościowe, stowarzyszenia i fundacje. Trzeci sektor, lub trzeci system to odnoga, która pracuje dla celów społecznych, ale nie rozdziela zysków. Składa się ze stowarzyszeń, organizacji dobrowolnych i spółdzielni socjalnych. Dane statystyczne dotyczące ekonomii społecznej we Włoszech bywają niewiarygodne, ale jest tam około 160 tys. spółdzielni, spośród których 7 100 to spółdzielnie socjalne. Jest również 220 tys. stowarzyszeń.

Ponieważ sektor jest całkiem duży, funkcjonuje w nim mnóstwo organizacji i sieci o różnych cechach i rolach. Przywołując kilka najważniejszych należy wspomnieć o Third Sector Forum, Legacoop oraz Coonfcooperative, które reprezentują sektor i są głównymi partnerami w debacie z sektorem publicznym. CGM, Drom oraz CDO to konsorcja spółdzielni socjalnych, które zapewniają wsparcie i doradztwo, oraz Banca Etica, Cosis i Etimos to instytucje finansowe ustanowione aby wspierać ekonomię społeczną.

We Włoszech 75% usług społecznych jest w rękach III sektora, 10% w rękach biznesu i 15% administracji publicznej, 7% PKB krajowego we Włoszech wytwarza III sektor, rocznie 65% obywateli oddaje procent swojego podatku na organizacje pożytku publicznego (każdy obywatel może przekazać 5% swojego podatku), co dało w 2005 r. kwotę 600 mln euro.

Sektor ekonomii społecznej (fundacje, stowarzyszenia wolontariat, stowarzyszenia pomocy społecznej, spółdzielnie socjalne) jest bardzo ważnym partnerem administracji publicznej w realizacji usług społecznych na rzecz mieszkańców. Rola sektora ekonomii społecznej nie zamyka się tylko do wykonywania zadań w zakresie usług społecznych i publicznych zleconych przez administrację.

Sektor III jest bardzo mocno angażowany już na etapie planowania zadań publicznych i ustalania priorytetów w zakresie realizacji polityki społecznej w danym regionie. Istnieje Fundusz Krajowy, który tworzony jest przez banki, które oddają do niego procent swojego zysku. Każdego roku fundusz ten gromadzi około 50 mln euro. Każdy bank posiada swoją fundację, a te fundacje tworzą Stowarzyszenie (ACRI - stowarzyszenie fundacji). Jest to coś na kształt kasy oszczędnościowej.

Banki 2% swojego zysku przeznaczają obligatoryjnie na działalność filantropijną. Oprócz stowarzyszenia ACRI (stowarzyszenie wszystkich fundacji bankowych), istnieje Forum Trzeciego Sektora, które zrzesza wszystkie jego podmioty. Stowarzyszenie ACRI i Forum Trzeciego Sektora wspólnie utworzyło nową Fundację - Fundazione SUD (Fundację Południa), której celem ma być zniwelowanie różnic pomiędzy północą a południem Włoch. Rocznie fundacja ta obraca kwotą 40mln euro. 10mln euro z tej kwoty jest przeznaczane na tworzenie i działalność sieci. Pozostała kwota finansuje wsparcie rozwoju projektów lokalnych.

Forza Italia

Włosi jako pierwsi w Europie wprowadzili do swojego do ustawodawstwa status spółdzielni socjalnej. We Włoszech na podstawie ustawy z 1991 r. obowiązują dwa typy spółdzielni: usług socjalnych; aktywności społeczno -zawodowej.
Obecnie 70% włoskich spółdzielni socjalnych świadczy usługi socjalne, a 30% prowadzi programy reintegracji społeczno-zawodowej. Spółdzielnie socjalne stanowią 4% wszystkich włoskich spółdzielni i posiadają 10% udziału w zatrudnieniu we włoskiej spółdzielczości. Przeciętna liczba zatrudnionych waha się od 40 do 50 osób, z czego ponad połowa to pracownicy płatni.

Większość spółdzielni działa lokalnie, są one zorganizowane w lokalne konsorcja oraz posiadają ogólnokrajową reprezentację. Działalność włoskich spółdzielni socjalnych ma na celu świadczenie usług społecznych w miejscu zamieszkania oraz promocję powrotu na rynek pracy.
Członkami spółdzielni mogą być również wolontariusze i adresaci usług, choć nie jest to obligatoryjne. Na mocy prawa, spółdzielnie włoskie posiadają szczególnie uprzywilejowane miejsce w kontaktach z władzami lokalnymi i centralnymi. Źródła finansowania włoskich spółdzielni pochodzą głównie ze środków publicznych. Uzyskiwane są w drodze przetargów oraz z subsydiów. Kryteria wyboru oferty stanowią: efektywność finansowa, jakość usług oraz zdolność mobilizacji wolontariuszy. Na realizację usług spółdzielnia podpisuje kontrakt z władzami lokalnymi.

Spółdzielczość socjalna we Włoszech ma bogate tradycje, zwłaszcza w północnej części, do której należy region Emilia-Romagna. Działa tu wiele dużych i niewielkich spółdzielni, które spełniają rolę zbliżoną do organizacji pozarządowych w Polsce.
W regionie Emilia-Romagna 30-40% ogółu działalności gospodarczej stanowią spółdzielnie socjalne. Jest to obszar dawnego państwa kościelnego, z bardzo silnie rozwiniętą infrastrukturą kościelną. Poza tym region jest tradycyjnie od wielu lat rządzony przez lewicę, która wspiera ruch spółdzielczy i inicjatywy dobroczynne.

Włoskie prawo dotyczące funkcjonowania spółdzielni socjalnych zainspirowało polskie regulacje w tym zakresie, jednak w Polsce brakuje mikroklimatu dla rozwoju przedsiębiorczości społecznej i dobroczynności, podczas gdy we Włoszech wiele osób jest zaangażowanych w działalność społeczną na zasadzie wolontariatu.

We Włoszech istnieją trzy typy spółdzielni socjalnych:
Spółdzielnie typu A - koncentrują się one na świadczeniu usług społecznych na rzecz ludności, takich jak: prowadzenie przedszkola, opieka nas osobami starszymi, niepełnosprawnymi. Tego typu spółdzielnie mają zapewnione przez państwo korzystne warunki funkcjonowania, np. wystawiają faktury z niższą niż obowiązująca powszechnie stawką VAT. Państwo w ten sposób wspiera usługi niszowe, którymi nie jest zainteresowany biznes. Poza tym spółdzielnie socjalne typu A mają możliwość przystępowania na preferencyjnych zasadach do przetargów publicznych.

Spółdzielnie typu B - to późniejsza forma spółdzielczości, która powstała w latach 90. W tego typu spółdzielniach pracują osoby zmarginalizowane, którym trudno byłoby znaleźć zatrudnienie gdzie indziej. Zgodnie z włoskimi regulacjami, co najmniej 30% zatrudnionych w spółdzielni powinny stanowić osoby zmarginalizowane (w Polsce 70%).

Spółdzielnie typu A+B - ze względu na typ zatrudnienia spółdzielnie typu B są zwykle ekonomicznie słabe. Nie są one w stanie samodzielnie się utrzymać i nierzadko łączą się ze spółdzielniami typu A. Np. spółdzielnia typu A prowadzi szkolenia dla osób niepełnosprawnych, które są następnie zatrudniane przez spółdzielnię typu B.

We Włoszech spółdzielnie socjalne często zrzeszają się, tworząc federacje spółdzielni (konsorcja), dzięki czemu mają one zapewnioną promocję i łatwiejszy dostęp do rynków zbytu.

Włoski sektor spółdzielczy jest bardzo dobrze rozwinięty. Podział Włoch na północne i południowe jest odczuwalny i widoczny także w sferze spółdzielczości, która dzięki rozwiniętemu systemowi wsparcia efektywnie funkcjonuje zwłaszcza na północy kraju. Konsorcja zrzeszające spółdzielnie socjalne silnie wspierają swoich członków, zarówno merytorycznie, jak i prawnie. Konsorcja oraz grupy spółdzielni (nie poszczególne spółdzielnie) biorą udział w przetargach, prowadzą rokowania z władzami lokalnymi, rządowymi, współpracują z instytucjami UE, mają wpływ na ustawodawstwo, są cenionymi animatorami rozwoju społeczności lokalnych oraz podmiotami integrującymi społeczności lokalne. Na północy kraju wysoki poziom zatrudnienia (bezrobocie frykcyjne) występuje w dużej mierze dzięki funkcjonowaniu spółdzielni socjalnych, tworzących nowe miejsca pracy, wspierając tym samym zatrudnienie osób, które z różnych przyczyn nie byłyby w stanie sprawnie funkcjonować na konkurencyjnym rynku pracy.

Jarosław Bugajski 
 Autor jest doktorantem w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Śląskiego

* To pierwsza część rozważań Jarosław Bugajskiego na temat rozwiązań w obszarze ekonomii społecznej w Europie. Drugą, omawiającą tę dziedzinę w Niemczech, zamieścimy w następnym numerze.

O ekonomii społecznej i projekcie „Budujemy nowy Lisków" pisaliśmy w numerze SN 6-7/08 („Wydatek czy inwestycja?)


http://www.sprawynauki.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=778&Itemid=35

 

 

oem software