Nieco teorii. Podstawowe podmioty ekonomii społecznej to spółdzielnie, towarzystwa wzajemnościowe, stowarzyszenia i fundacje. Przedsiębiorstwa te są aktywne w określonych sferach takich jak zabezpieczenie społeczne, usługi społeczne, zdrowie, bankowość, ubezpieczenia, produkcja rolna, prawa konsumentów, praca stowarzyszeniowa, handel rzemiosłem, mieszkalnictwo, zaopatrzenie, usługi sąsiedzkie, edukacja i szkolenia, sfera kultury sportu i aktywności czasu wolnego.
Kryteria ekonomiczne, jakimi rządzą się podmioty w ekonomii społecznej to:
prowadzenie działalności gospodarczej w sposób ciągły, niezależność, podejmowanie ryzyka ekonomicznego, zatrudnianie płatnego personelu. Kryteria społeczne natomiast to wyraźna orientacja na społecznie użyteczny cel, oddolny, obywatelski charakter, demokratyczny sposób zarządzania, ograniczona dystrybucja zysków i partycypacyjny charakter działań.
Wzrost przed podziałem - polityka socjalna
Występująca w ustawie konstytucyjnej RFN zasada państwa socjalnego nie konkretyzowała wskazań dotyczących praktyki politycznej. Pozwalało to partiom politycznym na pewną dowolność interpretacyjną przy podejmowaniu praktycznych decyzji. Zasada państwa socjalnego implikowała ingerencję państwa jako podmiotu w procesy gospodarcze i społeczne, przy czym zakres i forma tej ingerencji były zależne od sił politycznych. Polityka gospodarcza i społeczna nie były wyłącznie domeną państwa. Działały tu także podmioty niepaństwowe, poza tym federalna struktura państwa sprawia, że część decyzji podejmują władze regionalne.
W miarę jak rozwijały się polityczne i gospodarcze organizacje międzynarodowe, w których Niemcy uczestniczyły, margines swobody sterowania gospodarką narodową kurczył się. W ramach tej polityki realizowano przez co najmniej 20 lat zasadę wzrostu gospodarczego jako najlepszą politykę socjalną. „Wzrost przed podziałem" - takie było hasło ekonomistów. Podział dochodu był stabilny. Udział zatrudnienia w dochodzie narodowym, czyli wskaźnik płac wynosił 59,7% w 1950 r. i 60% w 1960 r. W 1970 r. stanowił już 69%, a w 1981 r.- 74,4%. Potem zaczął spadać, osiągając w 1989 r. 67,4%.
Konstytucja Niemiec mówi o odpowiedzialności państwa za całokształt polityki socjalnej i obejmuje zadanie kształtowania federalnego ustawodawstwa socjalnego, utrzymanie odpowiednich instytucji publicznych oraz gromadzenie i podział środków potrzebnych na realizację ustawowych zobowiązań socjalnych. Polityka socjalna realizuje cele finalne i instrumentalne. Do finalnych należą: gwarancja swobodnego kształtowania swojej sytuacji materialnej, realizacja sprawiedliwości społecznej oraz zagwarantowanie pokoju społecznego. Do instrumentalnych: ochrona zdrowia i zdolności do pracy, rozwój osobowości, niwelowanie dysproporcji w dochodach głównie poprzez ich redystrybucję.
W ostatnich latach polityka socjalna rozszerzyła swój zakres na takie sfery życia społecznego jak rodzina, edukacja, mieszkalnictwo, ochrona środowiska, przeciwdziałanie zagrożeniom społecznym. Rozwija się także samorząd lokalny i działalność różnego rodzaju organizacji, towarzystw, klubów samopomocy środowiskowej itp. Rozwój polityki socjalnej wspomagają ewangelickie i katolickie organizacje kościelne. Coraz większym problemem staje się pięciomilionowa populacja cudzoziemców, wśród których występuje wysoki poziom bezrobocia.
Niemiecki trzeci sektor
Pojęcia „organizacja pozarządowa" czy „trzeci sektor" używane są w Niemczech dopiero od niedawna i bynajmniej nie powszechnie. Zdecydowana większość z 240- 280 tysięcy niemieckich stowarzyszeń spełniających kryteria pożytku publicznego nie stosuje do siebie nazwy „organizacja pozarządowa". Większości ich członków nie jest zapewne znany ani ten termin, ani też pojęcie „trzeci sektor". Pojęcia te są natomiast rozpowszechnione w niemieckojęzycznej literaturze naukowej.
Organizację pozarządową definiuje się jako organizację typu non-profit, czyli: niezbędne minimum formalnego zorganizowania, prywatny charakter (niewykluczający finansowego wspierania i/lub współtworzenia przez stronę publiczną), zakaz przekazywania zysków/ nadwyżek finansowych na rzecz członków czy udziałowców, niezbędne minimum choćby formalnej suwerenności w stosunku do otoczenia oraz niezbędne minimum dobrowolności (np. dobrowolne członkostwo, udział wolontariatu w wykonywaniu zadań, nieodpłatne wykonywanie funkcji statutowych).
Tym, co ostro ogranicza zakres podmiotowy trzeciego sektora w Niemczech jest kryterium pożytku publicznego. Regulacja pożytku publicznego jest pod wieloma względami podobna do polskiej. Zasadnicza różnica polega na poświadczaniu (nie: nadawaniu) statusu pożytku publicznego przez administrację podatkową. Między innymi ze względu na proste procedury, status pożytku publicznego jest bardzo rozpowszechniony. Dlatego też można w praktyce przyjąć, że trzeci sektor tworzą w Niemczech osoby prawne prawa prywatnego (stowarzyszenia, spółki z o.o., fundacje prawa prywatnego i - w wyjątkowych wypadkach - spółdzielnie), posiadające status pożytku publicznego.
Ta praktyczna definicja organizacji pozarządowej wyklucza z jednej strony podmioty przynależne do sektora publicznego (osoby prawne prawa publicznego, np. kraje federalne (landy), powiaty, gminy, publiczne uniwersytety, fundacje publicznoprawne), z drugiej zaś - osoby fizyczne oraz osoby prawne prawa prywatnego nastawione na tworzenie zysku, a zatem niemieszczące się w reżimie przepisów pożytku publicznego. Do trzeciego sektora zalicza się w Niemczech również spółki z o.o. pożytku publicznego, nawet z udziałem kapitałowym strony publicznej (jak np. prowadzone w formie spółki z o.o. zakłady aktywizacji zawodowej dla osób niepełnosprawnych).
Sozialwirtschaft
Podobnie jak pojęcia „organizacji pozarządowej" czy „trzeciego sektora", również termin „gospodarka społeczna", czy też „gospodarka socjalna" („Sozialwirtschaft"), rozpowszechnia się bardzo powoli i to raczej w świecie nauki oraz bankowości. Dopiero od 1999 roku odbywają się w Niemczech co dwa lata Kongresy Gospodarki Socjalnej, współorganizowane przez Bank Gospodarki Społecznej SA, Federalną Wspólnotę Roboczą Niezależnej Pomocy Społecznej oraz Wydawnictwo „Nomos".
Zakres podmiotowy (oraz przedmiotowy) pojęcia „gospodarka społeczna" nie jest ostry. Termin ten kojarzony jest w Niemczech na ogół z aktywnością socjalnych organizacji pozarządowych, określanych jako „freie Wohlfahrtspflege" (niezależna dobroczynność), których zdecydowana większość dobrowolnie zrzesza się w jednej z naczelnych organizacji parasolowych (Spitzenverbände der freien Wohlfahrtspflege).
Organizacje te działalnością swoją obejmują, oprócz klasycznych obszarów socjalnych (jak praca z niepełnosprawnymi, z seniorami, pomoc dla dzieci i młodzieży, dla rodzin, praca z uzależnionymi, pomoc osobom bezdomnym, profilaktyka i łagodzenie skutków wykluczenia społecznego), również wychowanie przedszkolne, szkolnictwo społeczne, kształcenie i dokształcanie dzieci, młodzieży i dorosłych, przedsięwzięcia socjokulturalne, pracę z migrantami, a także prowadzenie stacjonarnych placówek służby zdrowia.
W roku 2005 zrzeszone w naczelnych organizacjach parasolowych służebnych organizacji pozarządowych podmioty prowadziły łącznie 50 413 zakładów pracy (najwięcej, bo odpowiednio 15 198 i 14 678 - Diakonia i Caritas, na trzecim miejscu znalazły się organizacje członkowskie Parytetowego Związku Socjalnego z 12 878 zakładami pracy).
Wsparcie sfery socjalnej
Ważną rolę odgrywa też dofinansowanie sfery socjalnej z zysku publicznych gier liczbowych. Od lat siedemdziesiątych XX w. działają też loterie telewizyjne finansujące przedsięwzięcia służebnych organizacji pozarządowych, takie jak „Złota jedynka", „Akcja człowiek" czy „Spirala szczęścia". W związku z obowiązującym prawem pożytku publicznego, ewentualne nadwyżki finansowe organizacji muszą być przeznaczane na ich cele statutowe w okresie bezpośrednio następującym po uzyskaniu nadwyżki.
W sektorze non-profit funkcjonuje mechanizm stwarzający pewne możliwości kapitalizacji, zwłaszcza w zakresie środków trwałych. Ze strony organizacji pozarządowych pojawiają się ostatnio postulaty poszerzenia tych możliwości, m.in. generalnego zdefiniowania „okresu bezpośrednio następującego po uzyskaniu nadwyżki" jako okresu dwuletniego (a nie, jak obecnie, rocznego).
Przeprowadzone ostatnio badania wskazują na rosnącą dysproporcję pomiędzy strukturą i stopniem kapitalizacji w III sektorze a zmieniającymi się warunkami brzegowymi. W warunkach stałego zmniejszania się dotacji publicznych na cele inwestycyjne zgromadzony przez sektor kapitał przestaje wystarczać na podtrzymanie odnawialności infrastruktury.
„Rozpieszczone" dotychczasową względną łatwością dostępu do publicznych dotacji inwestycyjnych służebne organizacje pozarządowe nie przykładały wystarczającej wagi do - możliwego z formalnego punktu widzenia - tworzenia rezerw na cele inwestycyjne. Ich kapitał własny składa się w dużej mierze z (niemożliwych do upłynnienia) nieruchomości o często zawyżonej wartości bilansowej. M.in. na tym tle pojawia się zapotrzebowanie III sektora na różne formy finansowania zwrotnego. Służebne organizacje pozarządowe traktują przy tym koszty obsługi kredytu (spłaty rat i odsetek) jako zwyczajny element kosztów działalności i próbują, na ogół skutecznie, rozliczać je w ramach opisanych mechanizmów finansowania.
Współpraca z bankami
Generalnie rzecz biorąc, służebne organizacje pozarządowe są dla banków - również ze względu na wysoki udział środków publicznych w finansowaniu ich pracy - dobrym klientem. Ogłoszenie upadłości w tym sektorze zdarza się niezwykle rzadko. Obsługa tego sektora wymaga jednak ze strony banku dobrej znajomości jego specyfiki. Dlatego też, jakkolwiek organizacje gospodarki społecznej mogą korzystać i korzystają z obsługi bankowej działających w Niemczech banków komercyjnych (z reguły w zakresie prowadzenia rachunków bieżących), w zakresie kredytowania (i lokowania środków), chętnie korzystają z usług banków wyspecjalizowanych, będących znacznie lepiej w stanie ocenić zdolność kredytową podmiotu gospodarki społecznej. Generalnie niskie oprocentowanie kredytów (od ok. 6%) w połączeniu z wypracowaniem przez banki wyspecjalizowane w obsłudze gospodarki społecznej oferty dostosowanej do specyfiki tego zakresu umożliwiają służebnym organizacjom pozarządowym korzystanie z finansowania zwrotnego - zarówno z kredytów krótkoterminowych zabezpieczających bieżącą płynność finansową, jak i z kredytów inwestycyjnych. Największym i najbardziej znanym spośród banków wyspecjalizowanych w obsłudze służebnych organizacji pozarządowych jest Bank Gospodarki Społecznej SA.
Narastanie sprzeczności
Od co najmniej dwudziestu lat obserwowane jest w Niemczech narastanie sprzeczności pomiędzy rosnącymi potrzebami społecznymi (spowodowanymi głównie czynnikami demograficznymi, lecz również rosnącym poziomem życia) a proporcjonalnie malejącymi zasobami publicznymi. Tempo narastania tych sprzeczności zwiększyło się jeszcze po zjednoczeniu Niemiec w 1990 roku.
Zdecydowanej korekty wymaga przy tym dotychczasowy sposób finansowania znacznej części świadczeń socjalnych z ubezpieczeń społecznych (a nie z wpływów podatkowych), z uwagi na rosnące bezrobocie i malejące przychody ze składek na ubezpieczenia społeczne. Stale zwiększające się wydatki publiczne na cele socjalne w decydującym stopniu przyczyniają się do wzrostu zadłużenia publicznego. Łączny roczny deficyt budżetowy krajów federalnych (landów) wynosił w 1999 r. 9,47 mld euro, a w 2005 r. już 19,6 mld euro. Jednostki samorządu terytorialnego (powiaty ziemskie i grodzkie, gminy) traktowane łącznie wykazały jeszcze w roku 1999 nadwyżkę w kwocie 5,5 mld euro, ale w 2005 roku - już roczny deficyt 2 mld euro. Wydatki jednostek samorządu terytorialnego na cele socjalne wzrosły w tym samym czasie z 26 mld euro w 1998 r. na 30,5 mld euro w 2004 i 35,3 mld euro w 2005 r. Prognoza na rok 2006 opiewa na 37 mld euro.
Zachęty do rozwoju
Od kilku lat obserwowane jest w niemieckiej gospodarce społecznej zwiększone zainteresowanie studiami i kursami z zakresu zarządzania socjalnego oraz certyfikacją zarządzania jakością - zarówno w systemie ISO 9000+ jak i TQM. W dyskusji dotyczącej europejskich aspektów rozwoju niemieckiej gospodarki socjalnej na pierwszy plan wysuwają się dwa wątki: całkowitego lub częściowego wyłączenia usług społecznych spod działania europejskiego prawa dotyczącego swobody konkurencji (utrzymania pozycji służebnych organizacji pozarządowych jako wykonawcy usług i zarazem odbiorcy dotacji/beneficjenta ulg podatkowych) oraz importu usług społecznych z innych krajów UE, zwłaszcza z nowych państw członkowskich.
Istotnym instrumentem wspierania przez państwo obywatelskiej aktywności w interesie publicznym w warunkach gospodarki rynkowej jest uprzywilejowanie podatkowe. Dlatego też status pożytku publicznego jest instytucją prawa podatkowego, regulowaną w pierwszym rzędzie przez ustawę Ordynacja podatkowa (Abgabenordnung, AO). Mimo, iż ustawodawca rozróżnia cele pożytku publicznego i (jako węższą kategorię) cele dobroczynne oraz osobną kategorię uprzywilejowanej podatkowo działalności kościelnej, w praktyce wszystkie te kategorie określane są łącznie mianem działalności pożytku publicznego. Organizacje pozarządowe (występujące w formie prawnej stowarzyszenia zarejestrowanego, spółki z o.o. oraz fundacji, wyjątkowo spółdzielni) niemające charakteru socjalnego spełniają wymogi kategorii działalności pożytku publicznego. Natomiast pozarządowe organizacje socjalne spełniają najczęściej wymogi zarówno kategorii działalności pożytku publicznego, jak i dobroczynnej.
Jarosław Bugajski
* O ekonomii społecznej we Włoszech autor pisał w poprzednim numerze SN - http://www.sprawynauki.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=1443&Itemid=51
oem software