Emocję definiuje się jako stan psychiczny, który wyraża stosunek człowieka do różnych elementów świata (ludzi, zwierząt, rzeczy, zdarzeń, procesów itd.), a także do siebie samego. Czynniki te motywują zachowanie się człowieka, bo dzięki nim ma on ochotę być aktywnym, albo biernym, tzn. coś robić, albo nic nie robić. Emocje informują go o tym, że w jego otoczeniu dzieje się coś ważnego dla niego. Uświadomienie sobie własnych emocji pomaga w kontrolowaniu ich i zarządzaniu nimi. Uczucia ludzkie są złożone. Mogą mieć różne wymiary oraz natężenia w zależności od danej osoby i kontekstu.
Emocjami rządzą następujące zasady:
Zasada ukierunkowania. Emocja jest zawsze ukierunkowana na kogoś lub coś. Z tego względu posiada właściwość wektora i dlatego w pewnym sensie, w analogii do fizyki, można mówić o „wektorze emocji”.
Zasada nietrwałości. Mają one to do siebie, że są przejściowe – pojawiają się, narastają, osiągają punkt szczytowy i po pewnym czasie znikają.
Zasada asocjacji. Zazwyczaj, jednym silnym emocjom towarzyszą inne, słabsze. Jest to zjawisko asocjacji emocji, gdy jednemu uczuciu towarzyszą inne.
Zasada koegzystencji. Gdy współwystępują u jednej osoby, albo w jednej sytuacji. Oznacza to, że ludzie mogą doświadczać jednocześnie (w krótkich przedziałach czasu) emocji mieszanych, tak pozytywnych, jak negatywnych.
Zasada interferencji. Emocje mogą również oddziaływać na siebie, a nawet działać synergicznie, wskutek czego słabsze emocje mogą przekształcać się w silne i na odwrót.
Zasada wartościowania. Istnieje silny związek emocji z wartościami etycznymi. Dzięki temu można oceniać emocje jako dobre lub złe, pożyteczne lub szkodliwe, przyjemne lub nieprzyjemne itd. Ewaluacja emocji w świecie sensorycznym jest zawsze relatywna ze względu na czas (co w danym czasie odczuwa się jako przyjemne, w innym - jako nieprzyjemne), kontekst (co w danej sytuacji jest przyjemne, w innej – nie) oraz kryteria oceny (co dla jednego jest przyjemne, dla drugiego jest przykre). Relatywizm ewaluacji emocji wynika przede wszystkim z różnic kulturowych i osobowościowych.
W psychologii wyróżnia się kilka emocji podstawowych: radość, smutek, wstręt, strach, zaskoczenie, złość, dumę, wstyd, zażenowanie, zaufanie, zaskoczenie i podniecenie. Oprócz nich, wymienia się dodatkowo szczęście, nadzieję, zazdrość, miłość, troskę, zawód, zadowolenie, niepokój, oczekiwanie, poczucie winy, zniecierpliwienie, obojętność i żal.
Przeciwstawne kategorie emocji
Z każdą emocją związane jest jej przeciwieństwo, czyli coś jakby „anty-emocja”. A rzeczywiste stany emocjonalne człowieka mieszczą się otwartych przedziałach pomiędzy emocjami i anty-emocjami. Bowiem żadna emocja nie występuje w postaci absolutnego ekstremum. Emocje nazywane skrajnymi są względne lub umowne. Oto lista przeciwstawnych par uczuć: szczęście – smutek, złość – radość, strach – odwaga, zazdrość – współczucie, miłość – nienawiść, rozczarowanie – satysfakcja, niepokój – spokój, pobudzenie-relaks, zadowolenie – niezadowolenie, obojętność – zaangażowanie, nadzieja – rozpacz.
Przeciwstawnymi są również emocje pozytywne i negatywne. W odróżnieniu od wyżej wymienionych emocji przeciwstawnych sobie antynomia między pozytywnymi i negatywnymi jest względna; zależy przede wszystkim od okoliczności. Emocja spowodowana jest zazwyczaj przez świadome lub nieświadome wartościowanie przez człowieka jakiegoś zdarzenia jako istotnego dla pewnej ważnej sprawy dla niego. Odczuwa ją jako pozytywną, jeśli to zdarzenie sprzyja tej sprawie, a jako negatywną, jeśli ją utrudnia.
Zrównoważony rozwój uczuć
Kiedy mówi się o zrównoważonym człowieku, to przeważnie ma się na myśli kogoś zrównoważonego pod względem emocjonalnym. Charakterystyczne dla niego są następujące cechy:
• Samokontrola. (Potrafi kontrolować swoje reakcje emocjonalne w różnych sytuacjach. Nie ulega gwałtownym wybuchom uczuć, ani impulsywnym działaniom.)
• Empatia (Ma zdolność do wnikliwego rozumienia stanów emocjonalnych innych ludzi. Potrafi wsłuchać się w ich potrzeby i reagować na nie w odpowiedni sposób. Dzięki temu może budować dobre relacje międzyludzkie.)
• Świadomość emocji. (Jest świadomy własnych emocji oraz potrafi je nazwać i zrozumieć. Nie tłumi negatywnych emocji, ale także nie pozwala, by nadmiernie wpływały one na jego działania.)
• Radzenie sobie ze stresem. (Potrafi skutecznie radzić sobie ze stresem i presjami w życiu. Zamiast poddawać się panice lub frustracji szuka konstruktywnych sposobów rozwiązywania swoich problemów.)
• Elastyczność emocjonalna. (Umie dostosować się do zmieniających się sytuacji bez nadmiernej reakcji emocjonalnej. W zależności od potrzeb potrafi być zarówno asertywnym, jak i kompromisowym).
• Odpowiedzialność za swoje emocje. (Nie obarcza innych osób winą za swoje emocje. Zamiast tego, bierze odpowiedzialność za swoje reakcje i podejmuje działania mające na celu poprawę swojego stanu emocjonalnego.)
• Zrównoważony tryb życia. (Stara się prowadzić zrównoważony tryb życia, dbając zarówno o swoje zdrowie fizyczne, jak i psychiczne. Regularnie podejmuje aktywności relaksacyjne i dba o swoje potrzeby psychiczne.)
• Otwarcie na zmiany. (Nie boi się zmian, ani nowych wyzwań. Wręcz przeciwnie, potrafi patrzeć na nie pozytywnie i czerpać z nich wiedzę, by mógł się rozwijać.)
• Umiejętność budowania dobrych relacji. (Potrafi budować i utrzymywać poprawne relacje z innymi ludźmi. Jest komunikatywny, otwarty i potrafi wyrażać swoje emocje w sposób konstruktywny.)
• Umiejętność wytyczania granic swoim uczuciom (Potrafi określać właściwe granice w relacjach z innymi ludźmi, co pomaga mu utrzymywać poprawne i zrównoważone relacje interpersonalne.)
• Podtrzymywanie równowagi między różnymi emocjami. (Posiada umiejętność mądrego zarządzania emocjami, zwłaszcza pozytywnymi i negatywnymi, w sposób konstruktywny i radzić sobie z nimi, a nie o dążyć do całkowitej eliminacji emocji negatywnych.)
• Uzmysłowienie sobie własnych uczuć. (Wie, skąd biorą się jego emocje i jak one wpływają na jego myśli i działania.)
Zrównoważony rozwój uczuć obejmuje także:
• Utrzymywanie zdrowych relacji, które wspierają dobrostan emocjonalny wszystkich zaangażowanych stron.
• Rozwijanie pozytywnych uczuć, takich jak radość, wdzięczność i miłość, aby umieć czerpać radość z życia i budować pozytywne doświadczenia emocjonalne.
• Umiejętność radzenia sobie z trudnościami emocjonalnymi i stresorami życiowymi.
• Dla niektórych ludzi, zwłaszcza religijnych, zrównoważony rozwój emocji obejmuje również aspekty duchowe, które ukazują im sens i głębsze pojmowanie życia.
Osoby zrównoważone emocjonalnie są zazwyczaj bardziej odporne na stres, skuteczniej radzą sobie z trudnościami życiowymi i odczuwają większą satysfakcję z życia.
Termin „zrównoważony rozwój uczuć" można interpretować na różne sposoby, ale na ogół odnosi się go do harmonijnego, trwałego i zdrowego rozwoju emocjonalnego.
Oto kilka aspektów, które trzeba uwzględnić w kontekście zrównoważonego rozwoju uczuć:
- Umiejętność radzenia sobie z różnymi emocjami i podtrzymywania równowagi między nimi. Nie chodzi tu o dążenie do całkowitego braku negatywnych emocji, ale raczej o umiejętność zarządzania nimi w sposób konstruktywny.
- Uświadomienie sobie swoich uczuć, wiedza o tym, skąd się one biorą i jak wpływają na nasze myśli i działania.
- Zrozumienie uczuć innych osób i współodczuwanie razem z nimi jest ważną umiejętnością potrzebną do budowania poprawnych relacji międzyludzkich.
- Utrzymywanie dobrych relacji, które wspierają emocjonalny dobrostan wszystkich zaangażowanych stron.
- Rozwijanie pozytywnych uczuć, takich jak radość, wdzięczność i miłość, aby umieć czerpać radość z życia i budować pozytywne doświadczenia emocjonalne.
- Rozwijanie zdolności radzenia sobie z trudnościami emocjonalnymi i stresorami życiowymi.
- Dla niektórych ludzi, zwłaszcza religijnych, zrównoważony rozwój uczuć obejmuje również aspekty duchowe, które ukazują im sens i głębsze zrozumienie życia.
Zrównoważony rozwój uczuć to proces, który obejmuje zarówno rozumienie, jak i aktywne kształtowanie swojego życia emocjonalnego w sposób, który wspiera dobrostan psychiczny. Trudniej jest zarządzać uczuciami niższym, instynktownymi i fizjologicznymi, które pojawiają się automatycznie w odpowiedzi na określone bodźce, aniżeli wyższymi, kulturowymi, takimi jak empatia, miłość, życzliwość, współczucie, poczucie własnej wartości, otwartość umysłu, zadowolenie z życia i spełnienie się.
Zrównoważony rozwój emocji wymaga spełnienia następujących warunków koniecznych i wystarczających przez jednostki i środowisko społeczne:
• Świadomość emocji.
• Rozpoznawanie emocji.
• Zarządzanie emocjami
• Empatia
• Umiejętność rozwiązywania konfliktów.
• Samodyscyplina i determinacja w kształtowaniu emocji.
• Akceptacja społeczna i wsparcie.
• Edukacja emocjonalna.
• Kultura otwartości i różnorodności.
• Implementacja pozytywnych modeli zachowań emocjonalnych.
• Kultura dialogu i rozwiązywania konfliktów.
• Eliminacja stygmatyzacji związanej z manifestacją emocji.
Im więcej tych warunków spełnia się jednocześnie (współdziała), tym bardziej środowisko sprzyja zrównoważonemu rozwojowi emocjonalnemu.
Czy obecne środowisko społeczne sprzyja zrównoważonym emocjom?
Po pierwsze, mówiąc o aktualnym środowisku społecznym mam na myśli przede wszystkim środowisko społeczne w tych krajach, gdzie w znacznym stopniu zdążyła rozwinąć się cywilizacja zachodnia i tam, gdzie są inne cywilizacje, ale jest już dostateczne wysoko rozwinięta gospodarka rynkowa (kapitalistyczna).
Po drugie, interesuje mnie głównie wymiar aksjologiczny i etyczny tego środowiska, ponieważ emocje pozostają w ścisłym związku z wartościami i standardami moralnymi.
Po trzecie, aktualne środowisko społeczne przyczynia się bardziej do rozwoju emocji negatywnych niż pozytywnych, ale to jest kwestia dyskusyjna, którą pomijam.
Środowisko społeczne zmienia się najbardziej w wyniku postępu technicznego, czynników ekonomicznych i kulturowych. Przyszło nam żyć w czasach zmian rewolucyjnych w sferach techniki, gospodarki, kultury i obyczajowości, stylu życia, pracy i komunikacji. Technologie cyfrowe, sztuczna inteligencja, elastyczne formy zatrudnienia, Internet rzeczy, blockchain itd., wzrost roli mediów społecznych, migracje, zmiany w strukturze rodzinnej i w składzie etnicznym oraz globalizacja przyczyniają się do zmian życia codziennego oraz sposobów funkcjonowania ludzi.
Nie byłoby w tym niczego złego, gdyby w konsekwencji tych zmian środowisko społeczne stawało się coraz bardziej przyjazne ludziom, a ludzie - bardziej ludzcy dla środowiska. Niestety, tak nie jest. Coraz szybciej postępuje degeneracja środowiska społecznego i zdziczenie ludzi w krajach chlubiących się tym, że mają wysoko rozwiniętą cywilizację zachodnią. Faktycznie, już ma się tam do czynienia ze środowiskiem społecznym ponadnormatywnie stresogennym i zdegradowanym emocjonalnie, które generuje takich samych ludzi.
Postęp techniki i rozwój gospodarki ukierunkowanej na maksymalizację zysku w wyniku wciąż ostrzejszej walki konkurencyjnej i coraz bardziej przemyślnego i okrutnego wyzysku pracobiorców i pracodawców utrudnia w coraz większym stopniu kształtowanie ludzi emocjonalnie zrównoważonych. Co więcej, prowadzi do ich niezrównoważenia emocjonalnego.
W efekcie, w aktualnym środowisku społecznym znajduje się dużo hipokrytów, frustratów, schizofreników, neurasteników, psychotyków, przygnębionych, maniaków, uzależnionych, osób nadmiernie lękliwych i apatycznych.
Ponadto postęp techniki zmierza do całkowitego zniewolenia ludzi, ponieważ ogranicza ich wolność w aspekcie cielesnym, a w zakresie sztucznej inteligencji (ingerencji w domeny mózgu i system nerwowy) również w aspekcie intelektualnym, psychicznym i emocjonalnym.
Skutkiem zniewolenia ludzi jest ich uprzedmiotowienie. Jeżeli cywilizacja zachodnia będzie nadal rozwijać się w tym kierunku jak teraz (a nic nie wskazuje na to, że będzie inaczej), to takich osób będzie coraz więcej. Wkrótce można będzie spodziewać się wybuchu pandemii zaburzeń emocjonalnych.
Być może, przyszły świat stanie się nie tyle McLuhenowską „wioską globalną”, co „globalnym domem wariatów”, zamieszkałym przez osoby robotopodobne pozbawiane uczuć. Tam ludzie kierujący się uczuciami, a w szczególności zrównoważeni emocjonalnie, będą coraz bardziej stygmatyzowani i wykluczani.
Wiesław Sztumski
15 kwietnia 2024