„Bezpieczeństwu narodu zagrażają przede wszystkim funkcjonujące uprzedzenia i stereotypy myślowe” – pisze prof. Maria Szyszkowska w Res Humana nr 1//2018. Jakże celna to refleksja w perspektywie publicznego poruszenia, jakie powstało w naszym kraju, kiedy okazało się iż faszyzm i jego gloryfikacja są obecne w polskim życiu codziennym na dobre. Do tej pory mówili o tym tylko jacyś niepoprawni sceptycy, pesymiści, na pewno „lewacy”, „komuniści” oraz związani z tymi środowiskami „jajogłowi” z kilku stowarzyszeń rejestrujących i prezentujących medialnie przestępstwa na tle rasizmu, ksenofobii, antysemityzmu itd.
W przekazie mainstreamu był to problem nieistotny, marginalny, nie zagrażający prawnemu porządkowi kraju. Dziś widać, że taka strusia polityka do niczego nie prowadzi, co potwierdza impreza (pokazana przez TVN 24) w lasach koło Wodzisławia Śląskiego, czy zatrzymanie na Słowacji Polaka gloryfikującego symbolikę nazistowską (tłumaczył się, że w Polsce takie tatuaże są dozwolone i aprobowane). O ekscesach podczas corocznych Marszów Niepodległości w różnych miastach Polski nie wspominając.
Głębia ziewa na powierzchni, a powierzchnia okazuje się dnem głębi.
Stanisław Ignacy Witkiewicz
Czy patriotyzm można dzielić na jakieś segmenty, osobno oceniane, opisywane, hierarchizowane? Patriotyzm to przecież miłość własnej ojczyzny, własnego narodu połączona z gotowością ofiar dla niej. I to pojęcie ofiary jest tu zasadniczym idiomem dla tzw. polskości, jako clou zrozumienia istoty znaczenia patriotyzmu destrukcyjnego, stojącego w opozycji do patriotyzmu cywilizowanego, odpowiadającego duchowi epoki czyli zmiennego, jak wszystko w naszym życiu.
Definicja ofiary ma w języku polskim wiele znaczeń. Może to być to, co się ofiarowuje komuś w jakimś celu. To także wyrzeczenie się czegoś cennego dla kogoś lub ze względu na coś, np. w imię wartości patriotycznych lub religijnych. Ale to też osoba lub zwierzę bezradne wobec czyjejś przemocy, doznające szkody lub utraty życia. W znaczeniu potocznym to człowiek niezdarny lub niezaradny. Polska Karta Praw Ofiary* rozumie pod tym pojęciem osobę fizyczną, której dobro chronione prawem zostało naruszone lub bezpośrednio zagrożone przez przestępstwo. Karta zalicza do ofiar również najbliższych takiej osoby.
W znaczeniu religijno-teologicznym jest to dar składany bóstwu przez wiernych, stanowiąc jeden z najistotniejszych elementów kultu. Dotyczy to zarówno form materialnych – ofiary z ludzi, zwierząt, płodów rolnych etc. – jak i duchowych: kadzidła, zaklęcia, recytacje fraz uznanych za święte. W chrześcijaństwie za najwyższą ofiarę uznaje się śmierć Jezusa traktowaną wielopłaszczyznowo i wielowątkowo.
Doskonale tak traktowaną ofiarę pokazuje o. Dingemans (OP) w tekście o socjologii religijnych powołań (Przyczynek do socjologii powołań, [w]: Socjologia religii – wprowadzenie). W wymiarze polskiej religijności maryjnej, pasji i oblekającej miejscowy katolicyzm ludowy cierpienia zbiorowego, obecnego stale w kulturach przesiąkniętych do głębi agraryzmem, taka koncepcja ofiary kapitalnie oddać może predylekcję polskiej religijności ku dosłownie rozumianym ofiarom.
Dingemansowi chodzi o celibat duchowieństwa katolickiego jako poświęcenie się Bogu, formę doskonalszego bytu, właśnie poprzez ofiarę. Ważna jest w rozważanym tu kontekście owa „doskonalsza forma bytu”. Ma ona uwznioślać, sakralizować, namaszczać ofiarę, czynić z niej herosa i absolutny wzorzec postępowania bez względu na okoliczności, czas i tzw. ducha epoki. Depcze się, deprecjonuje, dewaluuje tym samym jednostkową, najwyższą wartość, jaką jest dla każdej osoby ludzkiej, jej życie. Życie pojedynczego człowieka.
Pieczęć polskości - śmierć
Melchior Wańkowicz – twórca polskiej szkoły reportażu - uważał, iż śmierć sama w sobie, w boju, na polu walki, podczas wojny (bo tak najczęściej w polskiej historiografii traktuje się pojęcie ofiary), którą samą w sobie inne narody traktują z czcią i powagą, w Polsce jest wielbiona „sama dla siebie”. Śmierć i ofiara z nią bezpośrednio związana stanowią nierozerwalną kompozycję uważaną za pieczęć polskości (i tego, co w naszej zbiorowej narracji i świadomości istnieje jako nieodłączny element wolności i suwerenności).
To echo towiańszczyzny, romantycznego i mesjanistycznego amoku, niczym nie uzasadnionej tromtadracji starającej się traktować Polaków i państwo polskie jako „Chrystusa narodów”, mesjasza, swoisty „metr z Sevres” dla całej Europy w odniesieniu do tzw. wartości wyższych, duchowości i etyki. Ba, często dotyczyć to ma całego świata.
„Chrystus narodów” poświęca się - niczym Jezus biblijny – za całą ludzkość, za jej grzechy, starając się ją oświecić i dać przykład postępowania (a także i myślenia) swoją, często bezsensowną z tytułu racji rozumowych, ale wyższą moralnie (bo inspirowaną najczystszymi intencjami), ofiarą.
Ostatnie lata i dekady przynosiły kolejne „kwiatki z tej łączki”. Jak medialnie prezentowano Lecha Wałęsę i jego rolę w historii? Jak opisywano i opisuje się nadal ruch społeczny „Solidarność”, tworząc laurkę, hagiografię, mit, irracjonalny obraz Edenu, podczas kiedy - jak zawsze - życie ma przewagę szarości, nigdy nie jest biało – czarne. A Jan Paweł II i jego (wątpliwe, jak dziś widać) dokonania w perspektywie światowego Kościoła? Katastrofa smoleńska to klasyczny przykład mitotwórstwa i tworzenia „czegoś z niczego” (odwołania do programu TVP z dawno minionych lat prowadzonego przez Adama Słodowego pt. „Zrób to sam czyli coś z niczego” są najbardziej tu jest na miejscu).
Józef Hen w swym „Dzienniku na nowy wiek” mógł więc śmiało napisać: „Cud nad Wisłą, jednak cud, uratowaliśmy Europę, potem „Solidarność” uratowała Europę, pielgrzymki, ksiądz Skorupka, papież Benedykt XVI coraz lepiej mówi po polsku”.
Obowiązek umierania za Polskę
Potrzeba mitu, nierzeczywistego przedstawiania zjawisk, sakralizacja realności świadczą o deficytach i kompleksach zagnieżdżonych w zbiorowej świadomości, w polskim imaginarium, a przede wszystkim o braku poczucia własnej wartości i dokonań oraz niechlujnym traktowaniu doczesnego życia pojedynczego człowieka. Ten cień, to wynik przerostu narracji religijno-katolickiej w trydenckim, kontrreformacyjnym stylu, mesjanistycznego nauczania obecnego powszechnie tak w świeckiej, jak i w kościelnej edukacji, prymatu uczucia nad racjonalnością.
„Jedni nazywali Polskę Mesjaszem, Chrystusem narodów, umęczonym na krzyżu, inni – pawiem i papugą, błaznem, żebrakiem Europy. Kompleks wyższości i kompleks niższości mieszają się tu z sobą – jak to zwykle bywa. Lecz komu naprawdę leży na sercu los Polski, ten wie, że jedno i drugie nie jest zdrowe. Jest znamieniem choroby narodowej. O Polskę zwyczajną, taką jak inne narody, modlił się Wyspiański. I taka zwykła, zdrowa, normalna Polska – to ideał, jaki przyświecać winien naszej racji stanu” – pisał Stefan Kisielewski (Tygodnik Warszawski, 1946).
Tadeusz Konwicki skonkludował (w „Kalendarzu i klepsydrze”) – znając temat z autopsji - iż literatura, edukacja, przekaz medialny i atmosfera wytworzona na tej bazie w okresie międzywojennym stworzyła klimat poświęcenia, umierania „za Polskę”, jako imperatyw ogólnie obowiązujący. Ktoś, kto to kontestował, kto przedstawiał alternatywę dla tak pojmowanego patriotyzmu i sensu życia, był oskarżany o jego brak, komunizm, bolszewizm i działania wedle kominternowskich instrukcji.
Czy dziś, w świetle koszmaru jaki wywołała (i może wywołać w przyszłości choć w innych sferach życia publicznego) nowelizacja ustawy o IPN-ie, nie zagrażają nam ponownie żywe trupy z dawno minionych lat?
Owe rozważania snute były post factum, po klęsce Powstania Warszawskiego i tragedii miasta: 200 tysięcy ofiar z mieszkańców Warszawy, totalne zniszczenie substancji stolicy Polski (tak w wymiarze zbiorowym jak i indywidualnym**), dramat masowej śmierci i morza gruzów. Współcześnie – jako wspomniane lukrowanie rzeczywistości - umilkły głosy przypominające przekleństwa miotane przez mieszkańców Warszawy na powstańców, na dowódców wywołujących irredentę bez odpowiedniego przygotowania, na zgliszcza i zniszczenia, w jakie pogrążyła się stolica w efekcie tej bezprzykładnie nieracjonalnej decyzji.
Ale trzeba też widzieć, że określone wychowanie i edukacja mogły ukształtować w latach 1918-39 w młodzieży ducha „ofiary za Ojczyznę” i bezwzględnie z nią związanej śmierci (na wzór Jezusa, co zawsze ochoczo w swych naukach podkreśla Kościół katolicki). Ducha, mentalności, tzw. chciejstwa, które w określonych warunkach mogły przybrać formę zbiorowego amoku, gdzie emocje i afekty decydują o wszystkim. O życiu mówi się i traktuje się je jako wartość najwyższą, ale sprowadza się je do „bytowania ku śmierci” (kłania się Martin Heidegger). Śmierci niczym Jezus na krzyżu, śmierci stanowiącej ofiarę za … - tu można wstawić różne określenia i rzeczowniki. Przecież i tak potem nastąpi zmartwychwstanie i „złoty wiek”, życie w wiecznej szczęśliwości.
Ofiara wiąże się bezpośrednio z cierpieniem. Gigant polskiej humanistyki, prof. Maria Janion, uważa iż zbiorowość nie umiejąca żyć bez cierpienia, podnosząca je do wartości wartej czci i kultu, musi ją sobie (w geście masochistycznym) zadawać. Jej zdaniem, „stąd płyną szokujące sadystyczne fantazje o zmuszaniu kobiet do rodzenia półmartwych dzieci, stąd rycie w grobach ofiar katastrofy lotniczej, zamach na zabytki przyrody, a nawet proszę się nie zdziwić – uparte kultywowanie energetyki węglowej, zasnuwającej miasta dymem i grożącej nadchodzącą zapaścią cywilizacyjną”. Dlatego sędziwa intelektualistka w Liście do Kongresu Kultury Polskiej w 2016 roku mówi wprost: „mesjanizm, a już zwłaszcza państwowo-klerykalna jego wersja, jest przekleństwem, zgubą dla Polski. Szczerze nienawidzę naszego mesjanizmu”.
Nasz „rejtanizm”
Wychowanie młodzieży „do ofiary”, do poświęcenia swego życia – bez względu na racje rozumowe i etyczne uzasadnienia takiego kroku (życie jest jak wspomniano największym dobrem człowieka) – dawała zawsze w naszej historii traumatyczne, tragiczne i daleko idące konsekwencje. W wielu wymiarach: demograficznym, egzystencjalnym, kulturowym, społecznym i politycznym.
Dziś przedwojenny sznyt patriotyzmu i związanego z nim wychowania tudzież edukacji, medialnej narracji, czy mainstreamowego przekazu, ponownie doszedł do głosu. Postpiłsudczycy i postendecy dmuchają „w jedną trąbkę”, przedstawiając taką samą nierzeczywistość, irrealność, zupełnie anachroniczny sposób spojrzenia na życie jednostki, zbiorowości, na historię i dzieje narodu, a przez to – takie widzenie patriotyzmu i wszystkiego co z nim jest związane.
Patriotyzm destrukcyjny to irrealna, nieracjonalna i przerośnięta fobiami, fochami, plątaniną kompleksów struktura (często sprzecznych ze sobą, lecz spleciona wzajemnie niewidzialną nicią zależności w narodowym imaginarium, jak pisze Andrzej Leder w „Prześnionej rewolucji”). To nie rzeczywisty obraz oparty o racjonalne i naukowo udokumentowane źródła, ale rdzeń świadomości odwołujący się do wyobrażeń lub fantazmatów. Te wyobrażenia rzutują na postrzeganie współczesnych wydarzeń – bliskich i dalszych – wedle tego, co Melchior Wańkowicz nazywał „chciejstwem”. Jest to więc zdaniem Ledera „figura zbiorowo przeżywanego dramatu, w który wpisane jest każde doświadczenie – np. figury Polaka kochającego wolność, matki Polki, żydokomuny, niemieckiego zaborcy czy okupanta, barbarzyńskiej Rosji, pana, chama i wiele innych”.
To emocje i uczucia podczepione pod określone obrazy z pamięci – indywidualnej, bądź zbiorowej. Z tym wiążę się również przeżywanie historii wedle skrytych, subiektywnych marzeń i wyobrażeń. Andrzej Leder za Jacquesem Lacanem stosuje termin fantazmat, doskonale opisujący genezę i źródła powstawania patriotyzmu destrukcyjnego tak rozpowszechnionego w naszym kraju.
Jerzy Surdykowski, działacz opozycji demokratycznej z okresu Polski Ludowej, napisał („Patriotyzm destrukcyjny”, Gazeta Krakowska, 10.06.2013) w nawiązaniu do dn. 4.06.1989, że „jak w każdym z polskich powstań” do walki ruszyła z tamtym ustrojem garstka (chodzi o zjawisko patriotyzmu destrukcyjnego i tego, z jaką retoryką mamy dziś do czynienia). Dziś mówi się o masowości tej walki.
„Jeśli dobrze pamiętam jak nieliczna była wychodząca z podziemia >Solidarność<, jak niewielu ludzi angażowało się czynnie w przygotowanie wyborów, dominowała obojętność, zmęczenie i wyczekiwanie. Wynik z 4 czerwca nie był dowodem poparcia dla opozycji, ale złości i zniechęcenia, jakie budził system dotychczasowy.
W wyborach wzięło udział ledwie 61% uprawnionych, potem było tylko gorzej. Innym dowodem jest późniejszy o półtora roku sukces szalbierza Tymińskiego, który kandydując na prezydenta pokonał Mazowieckiego i mocno zagroził Wałęsie. A może to dlatego, że okrągłostołowa ugoda była kompromisem? A jeśli kompromis, to trzeba zasiąść z dotychczasowym wrogiem przy wspólnym stole, uznać jego prawo do istnienia, przymknąć oczy na nieprawości”. Kompromis, który jest esencją działalności człowieka zwanej polityką. Cywilizowaną polityką.
Ale nie tylko to winno być przedmiotem prowadzonych tu rozważań. Bezpośrednio z pojęciem patriotyzmu destrukcyjnego wiąże się termin, który należy tu wyjaśnić: tzw. rejtanizm. Pochodzi on od osoby posła nowogrodzkiego, Tadeusza Rejtana, który w roku 1773 dramatycznym gestem i próbą zastosowania liberum veto chciał przeszkodzić I rozbiorowi Polski (te dramatyczne chwile uwiecznione są na obrazie Jana Matejki pt. Rejtan na Sejmie 1773). Rejtan zgorzkniały i przegrany popełnił potem (1780) w swym majątku Hruszówce samobójstwo (rozciął sobie podbrzusze szkłem z rozbitego okna).
Jednak prof. Ludwik Stomma (p. „Polskie złudzenia narodowe”) naświetla trochę inaczej kontekst zachowania Tadeusza Rejtana. Zobaczywszy 8.08.1780 roku rosyjskiego żołnierza, który chciał napoić konia w studni we dworze, w swej imaginacji myśląc, iż to regimenty carskie idą na Warszawę, dokonał pospolitego harakiri. Jest to o tyle tragiczne i groteskowe zarazem, że od 5 lat imć Rejtan „był już zamknięty przez braci w przybudówce z zakratowanymi oknami, gdyż jako umysłowo chory dostawał ataków furii. Ta ostatnia wiadomość może przywrócić bardzo niewygodne pytanie, od kiedy Rejtan był nie w pełni władz umysłowych? To dramatyczna kwestia, gdyż większość świadectw wskazuje na rok 1773. Byłby więc słynny protest trywialnym aktem osoby obłąkanej?”.
W tej konwencji „rejtanizm” traktować trzeba jako niezrównoważony, irrealny i pusty gest, przy towarzyszącej mu niesłychanie hałaśliwej propagandzie. Propagandzie i obecnych z nią zawsze manipulacjach, które największy idiotyzm i nieszczęście przekuwają w mit, w świetlaną legendę i lukrowaną hagiografię, budując wokół mitu określony kult ze wszystkimi elementami quasi-religii. Oczywiście jest to czynione post factum, dorabia się przy tym określoną argumentację dla celów utylitarnych i daleko odbiegających od rzeczywistości mającej miejsce podczas wykonywania tegoż gestu (często marnego moralnie i podejrzanego etycznie, o racjonalności i pragmatyzmie nie wspominając).
Radosław S. Czarnecki
Jest to pierwsza część eseju Autora - drugą zamieścimy w następnym, czerwcowym numerze SN.
*O Karcie praw ofiary pisaliśmy w nr. 4/14 SN
** Świetnie ten wymiar oddaje pytanie postawione przez Stefana Kisielewskiego gen. Tadeuszowi „Grzegorzowi” Pełczyńskiemu – jednemu z dowódców Powstania Warszawskiego, w 1957 w Londynie (gdzie wówczas Kisiel przebywał), a które niesłychanie zdenerwowało Generała: „Fortepian, smoking, biblioteka po ojcu przepadły mi w powstaniu. I chcę wiedzieć dlaczego?”. Generał wpadł w patriotyczną wściekłość – „Był to porządny człowiek, ale Warszawę zburzył” – wspominał Kisielewski. (https://www.youtube.com/watch?v=DGH1kLhDmNA)