Starcie między tym, co globalne a lokalne towarzyszy zmianom zwanym powszechnie sformatowaniem na nowo świata w XXI w. To droga do świata wielobiegunowego, pluralistycznego, bez jakiejkolwiek hegemonii centrum, ośrodka dyspozycyjnego czy sztabu. Ono odbywa się również w ramach tak zdawałoby się konserwatywnej i odpornej na impulsy z zewnątrz struktury, jaką jest Kościół katolicki z kurią rzymską i papieżem na czele.
Należy przypomnieć, że napięcie istnieje również między tym co globalne, a tym co lokalne. Należy zwrócić uwagę na wymiar globalny, aby nie ulec pokusie wąskiego lokalnego spojrzenia.
Franciszek I (encyklika Fratelli Tutti)
Pontyfikat Franciszka I zapowiadany i oczekiwany jako przełomowy po latach konserwy z czasów Jana Pawła II i Benedykta XVI ugrzązł w watykańsko-kościelnych ostępach tradycjonalizmu i skostnienia. Młyny kurialne znad Tybru, a także cała struktura Kościoła (globalnej korporacji ”bezżennych mężczyzn” jak ktoś kiedyś go celnie określił), mielą powoli, obracając nawet najsłuszniejsze i progresywne zamiary w stęchliznę i spróchnienie utylitarnie rozumianej tradycji.
Synod biskupów, jaki odbył się w dn. 2-27.10.2024 w Watykanie miał dać impuls dla zmian, jakie na początku swego pontyfikatu zapowiadał papież Franciszek. Kard. Jose M. Bergoglio (panujący od 2013 r.) 17.12.2024 skończył 88 lat. Jest po Leonie XIII (zmarł w 1903 r. mając 93 lata) najstarszym w historii panującym papieżem.
Nie jest tajemnicą, że zamierza pójść drogą swego poprzednika, ustępując z racji wieku i stanu zdrowia ze stanowiska. Synod był więc niejako jego testamentem i przygotowaniem Kościoła (w Polsce nie jest to absolutnie widoczne) do nowego, nadchodzącego świata, gdzie hegemonii Zachodu (czy szerzej mówiąc – dominacji kultury „białego człowieka”) już nie będzie. Jego pochodzenie i wybór, Ameryka Łacińska (Argentyna), jest symbolem deeuropeizacji światowego Episkopatu, a tym samym i struktury Kościoła.
Warto dodać, że przed Franciszkiem, ostatnim o nieeuropejskim pochodzeniu papieżem, był wywodzący się z terenów dzisiejszej Syrii Grzegorz III (731-741).
Centralizm czy kolegialność?
Dwukrotnie po 2013 r. nominaci Wojtyły i Ratzingera w kolegium kardynalskim i episkopacie światowym próbowali zmusić Franciszka do abdykacji. Tak w znakomitym eseju Samotny wśród wilków stwierdził topowy watykanista Marco Politi. Główni przeciwnicy linii Argentyńczyka to kardynałowie kojarzeni z konserwatywną, mocno zachowawczą, w stylu dawnego papocezaryzmu i zamordyzmu w stylu epoki Piusów (czy Jana Pawła II) to Niemcy: Meissner i Brandmüller, Holender Eijk, Amerykanin Burke, Peruwiańczyk Cipriani czy pochodzący z Gwinei, Sarah.
Zasadniczym i najważniejszym (z punktu widzenia rzymskiej kurii i globalnego episkopatu) problemem związanym z wszelkimi próbami reform w Kościele jest kwestia centralizmu, który zdaniem Franciszka ma być zastąpiony zasadą kolegialności. Naczelnym działaniem papieża w tej mierze jest chęć zerwania z arystokratycznym, na wpół feudalnym klimatem i sposobem funkcjonowania kurii rzymskiej oraz układów w światowym Episkopacie. Takie nieśmiało nakreślone ramy znalazły się już w podstawowych dokumentach Soboru Watykańskiego II, lecz zanegował je długi, bo ponad 25-letni, pontyfikat papieża z Polski.
Jest to wizja związana z terminami „Kościoła ubogiego” i „znaków czasu” (Jan XXII), będących odpowiedziami na postępujący pluralizm świata, który jest widoczny, z różnym skutkiem i efektami, od końca II wojny światowej i lat dekolonizacji. Obecnie wielobiegunowość związana z postępującymi wielosektorowymi zmianami geopolitycznymi, słabnięciem znaczenia kolektywnego Zachodu jako globalnego hegemona, formatowaniem świata w oparciu o nowe technologie i postępującą rewolucję w sferach komunikacji interpersonalnych jest priorytetem dla wszystkich sił chcących mieć jakiekolwiek znaczenie w planetarnym, nowym rozdaniu. Szkoda, że polska elita i mainstream tego nie chcą (a może nie potrafią) zauważyć i wyciągać stąd stosownych wniosków. A Kościół i znakomita watykańska dyplomacja musi to uwzględniać, jeśli chce pozostać „w grze” światowych potęg (obecnych i przyszłych). Oczywiście, działa ona wedle wielowiekowych doświadczeń, klasycznych dla dyplomacji zasad, bez zbędnych, niekontrolowanych, emocjonalnych i doraźnie wynikających, okoliczności.
Centralizm jest rozumiany w Kościele jako absolutyzm papieża i biskupów, będąc hierarchiczną zasadą na podobieństwo feudalnych królestw. Są oni niczym udzielni władcy skupiający w swych rękach władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Nie podlegają jakiejkolwiek kontroli spoza swego grona. Obowiązkiem wiernych jest słuchać, modlić się i wykonywać bez wahania decyzje „purpuratów”. Jak to określił przed 1500 laty św. Benedykt z Nursji – ora et labora (módl się i pracuj): czyli pokora, zgoda na stosunki społeczne, w jakich wierny bytuje, admiracja zadekretowanych autorytetów. Tę dewizę, doskonale wpisującą się w kulturę kształtowaną przez chrześcijaństwo od wczesnego Średniowiecza, wykorzystuje „kapitał” (neoliberalizm pokazuje to w szczególności) dla nowoczesnej wersji podporządkowania i sprawowania swej władzy.
I to właśnie - jak ma być zorganizowana hierarchia w Kościele, jego struktura i formy funkcjonowania, a nie powszechnie podnoszone przez media kontrowersje wobec pedofilii, współpraca w tej mierze Kościoła i państwowych organów ścigania, dopuszczenie małżeństw jednopłciowych i osób rozwiedzionych do uczestnictwa w mszach oraz zaprzestanie ich piętnowania, spory wokół gender i kultury woke, kapłaństwa kobiet, etyki seksualnej itd. - są zasadniczą płaszczyzną konfliktu w łonie Kościoła. Jak zawsze, chodzi bowiem o realną władzę i wpływy. Zwolennicy tradycjonalizmu (traktowani jako konserwatyści podnoszący problem ewentualnych schizm i rozłamów w Kościele) próbują ratować obowiązującą wertykalną strukturę Kościoła i nie dopuścić do uszczuplenia praw tych, którzy zawsze w Kościele nadawali ton. Dlatego Franciszek ściągnął w międzyczasie z agendy synodu kilka gorących zagadnień. Przede wszystkim chodzi o kwestię święceń kapłańskich dla kobiet i celibat duchownych. Są to postulaty stanowiące kluczowe zagadnienia dla najbardziej otwartych, progresywnych środowisk w kościołach lokalnych: USA, Niemcy czy Austria.
Nawet zgoda na przyznanie kobietom niższych święceń kapłańskich, czyli diakonatu, okazała się dla konserwatystów kościelnych krokiem zbyt radykalnym. I papież się musiał ugiąć przed tymi, mającymi oparcie w tradycji i teologii, ponadnarodowymi środowiskami. Jeszcze przed rozpoczęciem synodu, w wypowiedzi dla mediów, scharakteryzował ów problem generał benedyktynów Jeremias Schröeder, mówiąc: „Nie sądzę, byśmy na synodzie otrzymali konkretne odpowiedzi na wyzwania naszych czasów. Co najwyżej synod zmieni styl debaty”. I to dlatego podczas obrad synodu protestowały w Rzymie i Watykanie kobiety z Catholic Women’s Council, sieci stowarzyszeń katoliczek upominających się o godniejsze miejsce w Kościele, w tym grupa z Polski.
Jednak w przedmiocie osłabienia rzymskiego centralizmu i zastąpienia go zasadą kolegialności papież jeszcze, jak się wydaje, nie poległ. Postawił to zagadnienie na innej płaszczyźnie, niż dotychczasowe spory: debata i zmiany mają się teraz odbywać w sferze zwiększenia transparentności podczas podejmowania decyzji istotnych dla Kościołów lokalnych. Tak, by głosy laikatu, zwłaszcza kobiet, były jasno artykułowane w dokumentach. Jest to drobny, ale znaczący, krok w poszerzaniu kolegialności.
Polityka personalna
Kolejnym krokiem papieża przygotowującym Kościół do „życia po Franciszku” są nominacje kardynalskie, mające bezpośredni wpływ na wybór jego następcy. W grudniu ub. roku Franciszek mianował 21 nowych kardynałów (w większości spoza Europy). Nominacje te, tak jak i poprzednie, wskazują, iż rozpoczęło się już następne konklawe, będące bojem o Kościół według jego wizji. O Kościół przyszłości w wielobiegunowym, rozproszonym, ale i chaotycznym świecie. I tu można mówić o sukcesie Franciszka, gdyż te nominacje kardynalskie zmienią oblicze kolegium, spowodują odejście Kościoła od arystokratycznej i mocno konserwatywnej, niemalże feudalnej, struktury zakonserwowanej latami pontyfikatów Jana Pawła II i Benedykta XVI. Purpurę bowiem Franciszek przyznawał przede wszystkim duchownym „wrażliwym społecznie” (tak te nominacje można ogólnie scharakteryzować).
Franciszek przełamał również kanon, że o wyborze papieża ma decydować 120 kardynałów elektorów (obecnie będzie ich 141, w większości to jego nominaci). W rankingu papa bile, czyli potencjalnych następców Franciszka (firmy bukmacherskie przyjmują już w tej mierze zakłady), zyskuje patriarcha Jerozolimy, franciszkanin kard. Pierbattista Pizzaballa. Z racji konfliktu w Palestynie, złożoności problematyki wyznaniowej w tym regionie, rosnącej agresywności Izraela nie tylko militarnej, ale i w sferze religijnego dyktatu żydowskich ortodoksów, ewentualny sukces katolickiego patriarchy Jerozolimy (a to jedna z najstarszych tzw. patriarchalnych stolic chrześcijaństwa obok Rzymu, Antiochii, Aleksandrii, a od IV w. n.e. Konstantynopola) byłby więcej niż znamienny. Także z racji upadku rządów Assada w Syrii i chaosu, jaki może na lata tam zapanować, byłby to kluczowy wybór w dyplomatycznych zabiegach o stabilizację w tym regionie.
Pizzaballa to Włoch związany z Palestyną od ponad 25 lat, mający doskonałe kontakty ze wszystkimi silami politycznymi w regionie, określany jako duchowny otwarty na inne wyznania, z dobrym przygotowaniem dyplomatycznym, przychylny decentralizacji Kościoła (w stylu wschodnio-chrześcijańskich denominacji) oraz zwolennik dalszej deeuropeizacji episkopatu światowego. Jego ewentualny wybór na 267 biskupa Rzymu potwierdzałby porzucanie przez Kościół opcji eurocentrycznej i wskazywałby na kres dominacji kultury zachodniej na świecie. Także w strukturach i formach funkcjonowania Kościoła. To również odzwierciedlenie ogólnoplanetarnego trendu słabnięcia hegemonii cywilizacji zachodnio-europejskiej.
Emerytura - pole do stworzenia tradycji
Franciszek stara się też sformalizować status papieża-emeryta. Tu nie ma jakichkolwiek odniesień do tradycji. Dwóch biskupów Rzymu w historii, którzy sami ustąpili ze stanowiska (Benedykt XVI i Celestyn V) nie jest tu żadną podstawą do opracowywania przepisów i praktyki. I dlatego w tej materii toczą się gorące dyskusje.
Zwiększenie w kolegium liczby kardynałów pochodzących z tzw. globalnego południa zmienia oczywiście profil tego gremium, lecz nie oznacza, iż są to osoby zainteresowane zagadnieniami ważnymi dla Europejczyków i Amerykanów z północy. Ich zaangażowanie społeczne jest priorytetem, ale dotyczy to sytuacji, w jakiej żyją wierni na globalnym południu. Wyzysk, brak środków do życia, skażenie środowiska na wskutek drapieżnej działalności zachodnich koncernów, odsuwają na drugi, bądź trzeci plan zagadnienia światopoglądowe, etyczno-moralne, nad którymi debatuje się w świecie zachodnim. Wykreowane przez Franciszka kolegium kardynalskie ma więc większe szanse na to, by dokonać elekcji Franciszka II, niż kolejnego Benedykta czy Jana Pawła. I byłby to papież z opcją jak najbardziej prospołeczną, silnie zorientowany na problemy biedniejszych społeczeństw.
Wszelkie znaki „na niebie i ziemi” we współczesnym świecie wskazują, że przeformatowanie świata XXI wieku postępuje we wszystkich, możliwych płaszczyznach ludzkiego bytu. Nawet w strukturach tak zakonserwowanych i na wpół feudalnych jak Kościół katolicki. Ci, którzy nie potrafią lub nie chcą dojrzeć tych megatendencji pozostaną na uboczu tworzącej się nowej rzeczywistości. Będą żyć w wyizolowanych skansenach, bądź kulturowych rezerwatach nie mających żadnego znaczenia dla ludzkiego postępu i rozwoju.
Radosław S. Czarnecki
.