Czym jest granica państwa? Na czym polega jej ekonomiczna ochrona? Wydaje się, że z punktu widzenia nauk politycznych najbardziej trafną definicję opracował Zbigniew Rykiel twierdząc, że „granica wyznacza zasięg zwierzchnictwa państwowego”. Ten sam autor podaje jej istotę jako odseparowanie suwerenności danego państwa od suwerenności sąsiadów. Uszczegóławiając, granica broni suwerenności, również ekonomicznej, chroniąc budżety państwowe sąsiadów, a tym samym ochroni rynki wewnętrzne i ekonomiczną egzystencję narodów. Mamy przy tym świadomość, że występują również i inne granice - geograficzne, historyczne, etniczne, narodowościowe, ekonomiczne itp.
Niniejsze rozważania dotyczą jedynie granicy politycznej i jej ochrony poprzez wprowadzania różnego rodzaju ceł w latach 1919-1920*.
Trochę danych
Polska administracja celna w 2013 r. obchodzi 94 rocznicę powołania, a w 1919 r. jej poprzednikiem były wydzielone jednostki wojskowe, (przemianowane następnie w baony celne), które w początkowym okresie liczyły tylko 500 strażników.
Pierwsze akty prawne dotyczące organizacji systemu celnego w II Rzeczypospolitej zostały uchwalone przez Sejm 31 lipca 1919 r., kiedy to przyjęta została Ustawa o tymczasowej organizacji władz i urzędów skarbowych. W jej artykule 2 zapisano, że „Zarząd skarbowy w poszczególnych częściach obszaru państwowego sprawują - między innymi - odrębne urzędy celne, których organizacje określają osobne przepisy”.
31 sierpnia 1919 r., wraz z utworzeniem władzy skarbowej, podjęto decyzję o dwuinstancyjnej organizacji celnej, na którą składały się urzędy celne i dyrekcje ceł. 1 sierpnia 1919 r. utworzone zostały pierwsze urzędy celne.
Granica wschodnia Polski podlegała trzem dyrekcjom ceł: w Warszawie, (nadzór nad województwami: warszawskim, kieleckim, łódzkim, lubelskim, wołyńskim, poleskim i częściowo białostockim), we Lwowie (dla województw: krakowskiego, lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego) oraz w Wilnie (przyporządkowana część województwa białostockiego, nowogrodzkie i wileńskie).
W 1922 r. w Polsce istniało 236 urzędów i ekspozytur celnych, w tym: 82 urzędy celne kolejowe, 98 drogowych, 50 ekspozytur celnych, 4 urzędy celne rzeczne i 2 urzędy celne morskie.
Urzędy celne dzieliły się na dwie klasy. Urzędów klasy I było 61, klasy II – 123, a ekspozytur celnych – 20. Według danych Ministerstwa Finansów, w okresie międzywojennym działały łącznie 204 urzędy celne i ekspozytury, czyli o 32 placówki mniej niż podano powyżej (różnica może wynikać z danych z różnych lat). Prawo celne
Tworząc prawo celne, władze młodego państwa stworzyły następujące akty prawne (dekret i 8 rozporządzeń):
- Dekret Rady Regencyjnej o tymczasowej organizacji Władz Naczelnych w Królestwie Polskim z 3 stycznia 1918 r., w którym (art.25) postanawia się m.in., że za politykę finansową państwa, podatki, cła itp. odpowiada Ministerstwo Skarbu;
- Rozporządzenie Ministra Skarbu oraz Przemysłu i Handlu z 4 listopada 1919 r. o taryfie celnej.
Akt ten zawiera m.in. pierwszą po I wojnie światowej polską taryfę celną oraz definiuje najważniejsze pojęcia z prawa celnego. W art. 1 jest mowa o tym, że „każdy towar wprowadzony do obszaru celnego Państwa Polskiego podlega opłacie celnej”, przy zastrzeżeniu, że towary przewożone przez obszar celny Państwa Polskiego lub z niego wywożone, nie podlegają opłacie celnej.
Istotne rozstrzygnięcia zawiera art. 3, który mówi, że „przewóz i wywóz towarów przez linię celną dozwolony jest tylko na drogach celnych”. Ustawodawca zaliczył do nich: koleje żelazne użytku publicznego, przystanie morskie, drogi lądowe i wodne, które zostały uznane za drogi celne.
Zwraca także uwagę art.4, w którym zapisano, że wszelki przewóz towarów przez linię celną jest możliwy jedynie w porze dziennej – „po wschodzie i przed zachodem słońca”. Wyjątek stanowił przewóz osób i towarów środkami transportu publicznego poruszającymi się według ustalonego rozkładu jazdy.
Omawiany akt prawny zawiera też wykaz przedmiotów wolnych od cła (art. 10). Były to między innymi: nadane ordery zagraniczne, towary będące przedmiotem monopolu państwa, sprowadzone przez zarządy monopolów państwowych, środki płatnicze, dzieła sztuki, nauki i przemysłu oraz środki i preparaty naukowe, przeznaczone dla publicznych zbiorów i zakładów naukowych, dzieła sztuki artystów polskich, materiały budowlane i przybory potrzebne do utrzymania ruchu i wykonywania służby na położonych przy linii celnej drogach łącznikowych i stacjach kolei zagranicznych, trumny ze zwłokami, urny z popiołami zwłok wraz z należącymi do nich wieńcami i kwiatami, a także towary, od których cło nie przekracza 10 fenigów.
Są też wymienione przedmioty, co do których Ministerstwo Skarbu mogło zwolnić z opłaty celnej. Przykładowo można tu wymienić: wyprawy ślubne osób płci żeńskiej czy przedmioty otrzymane w spadku. Artykuł 14 zastrzega, że cło pobierane jest w walucie złotej.
W artykule 17 Rozporządzenia zauważono, że aż do wydania jednolitych przepisów o karaniu przemytnictwa towarów, „ukrócenia cła, oraz przekroczeń przepisów celnych, w szczególności popełnianych przez nieprawidłowe i niedokładne deklarowanie towarów, należy (…) w byłym zaborze rosyjskim stosować przepisy i ustawy tamże obowiązujące w roku 1914, w chwili wybuchu wojny”.
Najważniejszym jednak rozwiązaniem prawnym tego Rozporządzenia było wprowadzenie pierwszej w wolnej Polsce taryfy celnej. Znalazły się w niej towary obłożone bardzo wysokim cłem, o niskich opłatach celnych, a także zwolnione z cła. Tabela zawiera 217 pozycji, przy czym każda z nich liczy co najmniej kilka punktów.
Tab. 1 Towary o najwyższej stawce celnej wwożone na polski obszar celny (oprac. własne)
| L.P. | Nazwa produktu | Cło do 100 kg | Uwagi | |
| Marek | Fenigów | |||
| 1. | Damskie kapelusze | 17.000 | - | |
| 2. | Kamienie do ozdoby prawdziwe i sztuczne; korale prawdziwe | 5000 | ||
| 3. | Jedwab sztuczny nitkowany | 1.500 | - | |
| 4. | Kamienie szlachetne (brylanty, diamenty, rubiny, szafiry, szmaragdy), perły prawdziwe | 350000 | ||
| 5. | Koronki i hafty jedwabne z szychtu, złota i srebra | 9.500 | - | |
| 6. | Koronki i hafty wyszywane jedwabiem, szychtem, złotem i srebrem | 6.600 | - | |
| 7. | Kwiaty sztuczne | 4.000 | ||
| 8. | Przędza jedwabna wygotowana, bielona i barwiona | 1.500 | ||
| 9. | Przyrządzone pióra i skórki ptasie z piór, pióropusze i tkaniny z piórami | 5.000 | - | |
| 10. | Rękawiczki skórzane | 1200 | - | |
| 11. | Sacharyna | 3.300 | - | |
| 12. | Skóry futrzane, barwione i niebarwione: bobry morskie, lisy czarne i niebieskie, szynszyle, sobole, foki prawdziwe | 2.500 | - | |
| 13. | Wina musujące w butelkach | 2500 | ||
| 14. | Wozy kolejowe osobowe z wykończeniem tapicerskim | 1.500 | - | |
| 15. | Wstęgi fotograficzne: wyświetlone negatywy | 4.000 | ||
| 16. | Wstęgi fotograficzne: wyświetlone pozytywy | 5.000 | ||
| 17. | Wyroby ze srebra, również pozłacane, z prawdziwymi lub sztucznymi kamieniami, perłami itp. | 100.000 | ||
| 18. | Wyroby ze złota lub platyny | 100.000 | - | |
W tabeli zamieszczono wybrane artykuły, których opłaty celne za 100 kg wynosiły ponad 1000 marek. Największą grupą towarów zamieszczonych w taryfie to wyroby, których wwóz do Polski uwarunkowany był opłatą cła w wysokości do 1000 marek.
Była też znaczna grupa towarów zwolniona z cła. Przykładowo można tu wymienić zboża w ziarnie, z wyjątkiem ryżu, grochu i bobu; świeże ziemniaki, buraki pastewne i cukrowe, cykorię, brukiew, marchew, kapustę; sól kuchenną i bydlęcą, mięso świeże, solone i mrożone; twaróg, ser chudy i niesfermentowany; śledzie solone; paszę dla zwierząt, makuchy i wszelkie otręby; nawozy naturalne; sadło zwierzęce nieprzerobione, bawełnę surową, jutę surową, len i konopie nieuczesane, jedwab surowy, tran, skóry surowe; towary futrzane surowe; kłody i kloce; siano, słomę, sieczkę, plewy; nasiona leśne, kosy, sierpy i noże do sieczki, węgiel kamienny, brunatny, koks i torf, brykiet, węgiel drzewny; asfalt i smołę asfaltową, a także kamień asfaltowy, rudy metali, cynę, rtęć, złoto, srebro i platynę w stanie surowym, statki morskie o wyporności ponad 600 ton; pisma i wydawnictwa periodyczne, książki drukowane zagranicą.
Dużą grupę artykułów stanowią wyroby obłożone cłem minimalnym, do 10 marek za 100 kg. Były to między innymi: mąka, kasze, cytryny, pomarańcze, śliwki, masło krowie i owcze, śledzie wędzone, pierze, sadło odsączone, przetopione i przerobione, wosk ziemny surowy, deski i łaty, wszelkie drzewo, wyroby ciesielskie i bednarskie, materiały hydrauliczne. Jak z powyższego wynika, bardzo wysokim cłem obłożone zostały artykuły luksusowe. Natomiast bez cła można było sprowadzać przede wszystkim artykuły spożywcze lub służące w sposób pośredni, czy bezpośredni, do zwiększenia ich ilości na rynku krajowym, a także mające na celu poprawienie bytu ludności.
Należy też odnotować, że duża ilość artykułów zwolnionych z cła miała służyć rozwojowi przemysłu polskiego, natomiast w grupie artykułów o najwyższym cle nie było wyrobów alkoholowych i tytoniowych.
Przepisy wykonawcze do rozporządzenia o taryfie celnej z 4 listopada 1919 r. wprowadzają kilka uściśleń. M.in. ograniczenia ruchu ze względu na porę doby (§5) - jako porę dzienną uważa się czas: w styczniu i lutym od godz. 7.00 do godz. 18.00, w marcu i kwietniu od godz. 6.00 do godz. 19.00, w maju, czerwcu, lipcu i sierpniu od godz. 5.00 do godz. 20.00, we wrześniu i październiku od godz. 6.00 do godz. 19.00, w listopadzie i grudniu od godz. 7.00 do godz. 18.00.
Inny czas pracy zatwierdzono dla urzędów celnych położonych przy drogach kołowych, które dokonywały odpraw od godz. 8.00 do 12.00 i od godz. 14.00 do 17.00 od października do lutego włącznie, a w pozostałych miesiącach od godz. 7.00 do 12.00 i od godz. 14.00 do godz. 16.00.
W tym samym paragrafie zapisano, że „przejeżdżający w wykonywaniu swego zawodu księża, lekarze, felczerzy, akuszerki, straż pożarna, muszą być przepuszczani przez granicę o każdej porze dnia i nocy”.
Paragraf 6, ze względów – jak to określono – zdrowotnych zakazywał przywozu materiałów zawierających farbę arszenikową np. tapet, farby anilinowej; opium do palenia, jak również fajek i wszelkich przyrządów do palenia opium.
Ze względu na bezpieczeństwo publiczne zakazywano przywozu armat, pocisków, granatów, bomb itp. Z innych względów publicznych zakazem objęte były między innymi: jagody rybiej trutki, wszelkie wyroby i przedmioty o charakterze bluźnierczym i obrażającym uczucia religijne, narodowe i moralne, a także ziemniaki pochodzenia amerykańskiego, liście, obierzyny, odpadki i wszelkie opakowania użyte przy przewozie ziemniaków z Ameryki do kraju.
Zakazem wywozu z polskiego obszaru celnego objęte były: „obrazy i miniatury, stare sztychy, pergaminy, księgi i rękopisy, zbiory starych monet i pieczęci, rzeźby, kielichy, monstrancje, puszki, krzyże, relikwiarze, ornamenty, kapy, pasy słuckie, kontusze, makaty, gobeliny, hafty starożytne, zbroje, oręż oraz pochodzące z wykopalisk urny, narzędzia kamienne, wyroby kruszcowe i szklane, broń, itp.”
Zapisano także, że w ruchu podróżnym zezwala się na przewóz bez cła 100 sztuk papierosów lub 25 sztuk cygar względnie 100 g tytoniu.
Kolejnymi aktami prawnymi dotyczącymi prawa celnego państwa były:
- Rozporządzenie Ministra Kolei Żelaznych w sprawie przepisów kolejowych agencji celnych. W dokumencie przyjętym 26 stycznia 1920 r. postanowiono (§1), że przy urzędach celnych na stacjach granicznych i wewnętrznych Ministerstwo Kolei Żelaznych tworzy – w miarę potrzeby – agencje celne, za pośrednictwem których urzędy kolejowe porozumiewają się z urzędami celnymi we wszystkich sprawach związanych z załatwieniem wszelkich formalności celnych w obrocie towarowym i osobowym.
- Rozporządzenie Ministra Skarbu i Ministra Przemysłu i Handlu z 20 lutego 1920 r. , które dotyczyło płacenia cła od niektórych towarów w złocie. Do takich towarów zaliczono m.in. trufle świeże i suszone oraz grzyby w occie, oliwie i słonej wodzie, wanilię, szafran, arak, rum, śliwowicę, wina musujące, sery wykwintne, kawior, ostrygi, raki, homary, krewetki, ślimaki, meble miękkie całkowicie obite, kamienie szlachetne, perły prawdziwe, wyroby z porcelany, wyroby perfumeryjne, wyroby ze złota, srebra lub platyny, broń palną, karty do gry, niektóre tkaniny oraz kwiaty sztuczne. Rozporządzeniem wprowadzono także ówczesny przelicznik walut obowiązujący od 20 lutego 1920 r.
Tab.2 Monety złote według ustalonej wartości przeliczeniowej w markach polskich (oprac. własne)
| Nazwa państwa | Nazwa monety złotej | Waga monety w gramach | Wartość w markach polskich za sztukę | |
| marek | fenigów | |||
| Niemcy | 20 marek 10 marek 5 marek | 7,96 3,98 1,99 | 20 10 5 | - - - |
| Austro-Węgry | 20 koron 10 koron 4 dukaty 1 dukat 8 guldenów 4 guldeny | 6,775 3,387 13,96 3,49 6,45 3,23 | 17 8 38 9 16 8 | - 50 40 60 20 10 |
| Rosja | 15 rubli 10 rubli 7,5 rubla 5 rubli | 12,90 8,60 6,45 4,30 | 32 21 16 10 | 40 60 20 80 |
| Stany Zjednoczone Ameryki Północnej | 20 dolarów 10 dolarów 5 dolarów 2,5 dolara 1 dolar | 33,43 16,72 8,36 4,18 1,67 | 84 42 21 10 4 | - - - 50 20 |
Rozporządzenie podaje także przeliczniki walut w stosunku do marki polskiej następujących państw: Francji, Belgii, Włoszech, Szwajcarii, Bułgarii, Rumunii, Grecji, Serbii, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Holandii, Danii, Szwecji, Norwegii, Portugalii i Turcji.
- Rozporządzenie Ministra Skarbu i Ministra Przemysłu i Handlu w przedmiocie godzin urzędowania w urzędach celnych kolejowych na obszarze b. zaboru rosyjskiego (z 10 maja 1920 r.). Ten akt prawny regulował godziny pracy w urzędach celnych kolejowych na obszarze byłego zaboru rosyjskiego - miały one być czynne w takim samym czasie jak ekspedycje towarowe na danych stacjach kolejowych.
- Rozporządzenie Ministra Skarbu oraz Przemysłu i Handlu o taryfie celnej z 11 czerwca 1920 r. W jego art. 2 zapisano, że „dla wymiaru i poboru ceł oraz do wszystkich czynności przy odprawie celnej powołuje się urzędy celne. Generalnie jest to powtórzenie zapisów Rozporządzenia Ministra Skarbu oraz Przemysłu i Handlu z dnia 4 listopada 1919 r. o taryfie celnej. - Rozporządzenie Ministra Skarbu z dnia 13 grudnia 1920 r. o postępowaniu celnym. Dokument ten wprowadza klasyfikację urzędów celnych, które z uwagi na zakres swego działania dzieliły się na urzędy klasy pierwszej, umiejscowione przy drogach żelaznych i klasy drugiej -przy drogach kołowych.
Zapisano w nim, że „urzędy celne pierwszej klasy mają upoważnienie do odprawy wszystkich towarów bez względu na ich ilość lub wysokość przypadającego cła. Urzędy celne drugiej klasy mają upoważnienie do odprawy towarów, wyszczególnionych w tabeli, załączonej do niniejszego rozporządzenia”.
Tabela, o której mowa nawiązuje do tabeli towarów wyszczególnionych w taryfie celnej z dnia 4 listopada 1919 r. i podaje tylko numerację danego towaru. Rozporządzenie zawiera wzory deklaracji celnej na przesyłki i towary, a także kwitów celnych i innych. Odnośnie granicy wschodniej Polski, istotny jest jeszcze jeden akt prawny - Rozporządzenie Rady Ministrów z 19 lipca 1921 r. dotyczące rozciągnięcia obowiązujących przepisów celnych i taryfy celnej na obszary województw: wołyńskiego, poleskiego i nowogrodzkiego oraz powiatów: grodzieńskiego, wołkowyskiego i białowieskiego województwa białostockiego.
Wskutek tego rozporządzenia, m.in. na Wołyniu zaczęły obowiązywać wszystkie akty prawne dotyczące przepisów celnych i taryfy celnej polskiego obszaru celnego.
- Rozporządzenie Rady Ministrów z 11 października 1922 r. ustanowiło z kolei dyrekcje ceł, jako okręgowe władze II instancji (I instancja to urzędy celne) na obszarze byłych zaborów rosyjskiego i austriackiego. Mieściły się one w Warszawie i Wilnie.
Analiza najważniejszych aktów prawnych dotyczących służby celnej ukazuje, że w pierwszych latach niepodległości RP jej granice nie były należycie chronione zarówno przed nielegalną emigracją jak również przed przemytem.
Andrzej Wawryniuk Dr Andrzej Wawryniuk z Narodowego Uniwersytetu im. Łesi Ukrainki w Łucku oraz Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie specjalizuje się w badaniach historii regionu nadbużańskiego, stosunkach polsko – radzieckich, a także współpracy polsko – ukraińskiej. *Przedmiotem badań była organizacja służby celnej w odradzającej się Polsce po I wojnie światowej; omówienie najważniejszych aktów prawnych organizacji służby celnej, taryf celnych, a także specyfiki pracy pierwszych w II RP celników.