Królowe szachów

Utworzono: środa, 26 kwiecień 2017 Leszek Stundis Drukuj E-mail


Szachy sÄ… bardzo starÄ… grÄ… i równie konserwatywnÄ…. Aż do koÅ„ca XIX wieku uchodziÅ‚y wyłącznie za mÄ™skÄ… rozrywkÄ™. Jednak i w tej dziedzinie nastÄ…piÅ‚ przeÅ‚om, choć nie miaÅ‚ natury feministycznego buntu, jak w przypadku walki o prawa wyborcze.

Niewiele wiemy o najdawniejszych szachistkach. O ile w przypadku mężczyzna ta gra, nazywana królewskÄ…, szybko staÅ‚a siÄ™ uciechÄ… gminu, o tyle wÅ›ród paÅ„ przez wiele wieków zachowywaÅ‚a swój elitarny charakter.

Między prawdą a legendą

 

Najstarsze zapiski o udziale kobiet w grze w szachy pochodzÄ… z X wieku. WedÅ‚ug relacji al-Lajlaja, niejaka Diluram księżniczka bliskowschodnia z bliżej nieokreÅ›lonego królestwa, żona wezyra Murwadiego, zostaÅ‚a wystawiona przez małżonka jako nagroda za wygranÄ… partiÄ™.
W pewnym momencie wezyr zaczÄ…Å‚ wyraźnie przegrywać i jedyne co udaÅ‚o siÄ™ uzyskać od przeciwnika to odÅ‚ożenie partii do nastÄ™pnego dnia. Po powrocie do paÅ‚acu wysoki urzÄ™dnik zwierzyÅ‚ siÄ™ swej poÅ‚owicy z trapiÄ…cego go zmartwienia i wizji rychÅ‚ego rozstania, ale ona nie baczÄ…c na przeciwnoÅ›ci losu zaczęła analizować partiÄ™ i … wymyÅ›liÅ‚a rozwiÄ…zanie. Wezyr pokonaÅ‚ rywala i jego małżeÅ„stwo zostaÅ‚o ocalone.

Trudno ocenić owÄ… przypowieść w kategoriach prawdy historycznej. Sam Lajlaj również ginie w mrokach dziejów. Podobno swoje nazwisko zawdziÄ™czaÅ‚ wadzie wymowy i jÄ…kaniu, ale ponoć graczem byÅ‚ wyÅ›mienitym. Można jednak domniemywać, że damy dworu mogÅ‚y posiadać umiejÄ™tność gry w szachy, choćby z racji tego, że pozycja kobiety w islamie byÅ‚a w owym czasie znacznie wyższa, aniżeli w wiekach późniejszych. W koÅ„cu z tej epoki pochodzÄ… BaÅ›nie tysiÄ…ca i jednej nocy, które tak niechÄ™tnie sÄ… widziane dzisiaj przez ortodoksyjnych muzuÅ‚manów.

W Europie umiejÄ™tnoÅ›ciÄ… gry w szachy mogÅ‚a siÄ™ poszczycić królowa Elżbieta I, caryca Katarzyna II, Joanna księżna Flandrii, markiza Izabela d’Este czy Beatrice, żona Pino da Gente z Parmy.

PierwszÄ… udokumentowanÄ… szachistkÄ… byÅ‚a dama dworu Józefiny, żony Napoleona I, pani Clair Elisabeth Jeanne Gravier de Vergennes de Rèmusat, która grywaÅ‚a czÄ™sto z cesarzem Francuzów. IstniejÄ… nawet zapisy ich partii, wskazujÄ…ce iż oboje wyprzedzili swÄ… epokÄ™, stosujÄ…c otwarcia zdefiniowane niemal sto lat później. Czy grali w sÅ‚ynnej kawiarni Cafè de la Régence, w której zbieraÅ‚a siÄ™ ówczesna Å›mietanka szachowa, można powÄ…tpiewać. Ale zachowaÅ‚ siÄ™ obraz nieznanego malarza, który sportretowaÅ‚ cesarza z damÄ… przy szachownicy w prywatnym apartamencie. A że pani na obrazie byÅ‚a naga, to już zupeÅ‚nie inna sprawa. Być może licentia poetica

Nieco wiÄ™cej wiemy o szachistkach z koÅ„ca XIX wieku. I tak Amerykanka Gilbert po zwyciÄ™stwie z paniÄ… Gossip w partii korespondencyjnej po 35 posuniÄ™ciach zostaÅ‚a ogÅ‚oszona królowÄ… szachów, choć gra musiaÅ‚a trwać dość dÅ‚ugo, gdyż odbywaÅ‚a siÄ™ listownie. Natomiast w 1897 roku odbyÅ‚ siÄ™ pierwszy miÄ™dzynarodowy turniej kobiecy, w którym zwyciężyÅ‚a Angielka panna Rudge. Prasa jednak potraktowaÅ‚a damy przy szachownicy dość lekceważąco, gdyż po dziÅ› dzieÅ„ nawet imiona zawodniczek nie sÄ… dokÅ‚adnie znane.

Niepokonana Vera Menchik

W 1927 roku, podczas pierwszych rozgrywek olimpijskich w Londynie, odbyÅ‚y siÄ™ miÄ™dzynarodowe zawody kobiece. ZdecydowanÄ… faworytkÄ… byÅ‚a Vera Menchik, która bez trudu pokonaÅ‚a swoje rywalki. Aż do wybuchu II wojny Å›wiatowej pani Menchik byÅ‚a niekwestionowanÄ… championkÄ…, stajÄ…c na podium w kolejnych rozgrywkach olimpijskich w Hamburgu w 1930, Pradze 1931, Folkestone 1933, Warszawie 1935, Sztokholmie 1937 i Buenos Aires 1939.

Mistrzyni Å›wiata pochodziÅ‚a z mieszanej czesko - angielskiej rodziny, a jej trenerem byÅ‚ wybitny szachista wÄ™gierski Géza Maróczy. W 1929 zostaÅ‚a zaproszona na turniej mÄ™skiej elity do Karlowych Warów, ale tutaj nie poszÅ‚o jej najlepiej i zajęła ostatnie miejsce. ZwyciÄ™zcÄ… okazaÅ‚ siÄ™ utalentowany Aron Nimzowitsch, który pokonaÅ‚ samego José Raúla CapablankÄ™. Ale już w nastÄ™pnych zmaganiach w Ramsgate podzieliÅ‚a drugie miejsce z AkibÄ… Rubinsteinem, a w kolejnych latach odnotowaÅ‚a zwyciÄ™stwa z takimi potÄ™gami szachowymi jak Max Euwe (mistrz Å›wiata w 1935) czy arcymistrzowie Samuel Reshevsky, Frederick Yates oraz Mir Sultan Khan.
Los nie okazał się dla niej jednak łaskawy. Zginęła wraz z matką podczas niemieckiego nalotu na Londyn w 1944 roku.

Hegemonia Rosjanek

Po zakoÅ„czeniu II wojny Å›wiatowej pojawiÅ‚ siÄ™ problem wyÅ‚onienia nowych szachowych mistrzów i mistrzyÅ„ Å›wiata w zwiÄ…zku ze Å›mierciÄ… wspomnianej Very Mechik jak i zgonie Aleksandra Alechina.
UgruntowaÅ‚ siÄ™ wówczas obyczaj, że mistrzostwa Å›wiata paÅ„ i panów bÄ™dÄ… odbywać siÄ™ osobno, co przez wiele lat byÅ‚o krytykowane jako swoista segregacja, ale obowiÄ…zuje ona do dnia dzisiejszego.

W okresie powojennym zdecydowanie najwiÄ™kszÄ… potÄ™gÄ… szachowÄ… stali siÄ™ Rosjanie. W 1948 roku w gronie mężczyzn na czoÅ‚o wysunÄ…Å‚ siÄ™ MichaiÅ‚ Botwinnik, natomiast podczas mistrzostw Å›wiata kobiet rozegranych w Moskwie na przeÅ‚omie 1949/50 zwyciÄ™stwo odniosÅ‚a LudmiÅ‚a Rudenko, która zapoczÄ…tkowaÅ‚a hegemoniÄ™ Rosjanek na okres trzynastu lat. Dość wczeÅ›nie zainteresowaÅ‚a siÄ™ szachami dziÄ™ki ojcu nauczycielowi i debiutowaÅ‚a w 1925, jednak na sukces musiaÅ‚a jeszcze dÅ‚ugo poczekać i swój triumf Å›wiÄ™ciÅ‚a w 46. roku życia!
W 1950 roku w uznaniu zasÅ‚ug w szachowych zmaganiach zostaÅ‚a przez MiÄ™dzynarodowÄ… FederacjÄ™ SzachowÄ… (FIDE), jako pierwsza w historii, uhonorowana tytuÅ‚em mÄ™skiego arcymistrza, gdyż dla kobiet takich tytuÅ‚ów jej konserwatywni dziaÅ‚acze nie przewidzieli!
Dopiero w 1976, kiedy panie w najlepsze brylowały na szachowych salonach, zaczęto je nagradzać tytułami arcymistrzyń, ale nadal dużym uznaniem cieszy się przyznawanie im tytułu w kategorii mężczyzn.

W 1953 Rudenko ulegÅ‚a Jelizawecie Bykowej, mistrzyni ZSRR z 1927 roku. Nowa królowa szachownicy, wywodzÄ…ca siÄ™ z ubogiej chÅ‚opskiej rodziny, również nie byÅ‚a mÅ‚oda. KoÅ„czyÅ‚a 40 lat, a jej życie byÅ‚o naznaczone ciężkimi doÅ›wiadczeniami.
W 1956 roku zostaÅ‚a zdetronizowana przez OlgÄ™ RubcowÄ…, córkÄ™ moskiewskiego entuzjasty szachów i utalentowanego amatora, zawodnika znanego z lokalnych turniejów. MiaÅ‚a wówczas 47 lat. UtrzymaÅ‚a siÄ™ „na tronie” dwa lata, gdyż w 1958 na najwyższym podium ponownie stanęła Bykowa. Rubcowa jednak nadal pozostaÅ‚a aktywna i w 1972 zaskoczyÅ‚a Å›wiat, zdobywajÄ…c pierwsze miejsce w korespondencyjnych mistrzostwach Å›wiata w wieku 63 lat!
Co ciekawe, rywalizacja pomiÄ™dzy Rosjankami odbywaÅ‚a siÄ™ zawsze w Moskwie, z wyjÄ…tkiem rozgrywek w 1953 roku przeniesionych do Leningradu… W Moskwie utraciÅ‚y zresztÄ… bezpowrotnie koronÄ™. Oto na horyzoncie pojawiÅ‚a siÄ™ bowiem pierwsza z genialnych Gruzinek Nona Gaprindaszwili…

Genialne Gruzinki

Nowa mistrzyni, choć nie była Rosjanką, była jednak obywatelką ZSRR, toteż jej zwycięstwo nie zachwiało mocarstwową pozycją Kraju Rad na światowej szachowej scenie. Co ciekawe, począwszy od pierwszego gruzińskiego zwycięstwa, mistrzostwa świata kobiet odbywały się najczęściej na terenie Gruzji w Tbilisi, Picundzie, Borżomi czy Telawi.

Nona Gaprindaszwili utrzymaÅ‚a siÄ™ na pozycji mistrzyni Å›wiata, bagatelka, przez 16 lat. Dwa lata przed znakomitym meczem, w którym uzyskaÅ‚a tytuÅ‚, zaczęła uczestniczyć w mÄ™skich rozgrywkach, zaskakujÄ…c wysokim miejscem. W Sandomierzu zajęła drugie miejsce, a rok później w kalifornijskim mieÅ›cie Lone Pine pierwszÄ… lokatÄ™ podzieliÅ‚a z arcymistrzami: ArgentyÅ„czykiem Óscarem Panno, Rosjaninem Jurijem BaÅ‚aszowem i Dragutinem Šahovićem, reprezentantem JugosÅ‚awii. A trzeba pamiÄ™tać, że ten turniej rozgrywany w latach 1971-81 cieszyÅ‚ siÄ™ wielkÄ… estymÄ… wÅ›ród szachistów z caÅ‚ego Å›wiata i byÅ‚ uważany za przedpole do rozgrywek pretendentów.
Szachistka pozostaje aktywna do dnia dzisiejszego. Dwukrotnie zwyciężaÅ‚a w mistrzostwach Å›wiata weteranek. W 1995 wÅ›ród zawodniczek powyżej 50. roku życia, a w 2009 powyżej 65.r.ż.!

Kilkakrotnie próbowaÅ‚a powrócić na najwyższe podium, ale w latach 1988, 1990 i 1992 czyniÅ‚a to bez powodzenia. OstatniÄ… próbÄ™ podjęła w 2001, ale zostaÅ‚a wyeliminowana przez polskÄ… arcymistrzyniÄ™ MartÄ™ ZieliÅ„skÄ…, która obecnie reprezentuje ligÄ™ niemieckÄ….
W 1978 ulegÅ‚a swojej rodaczce Mai Cziburdanidze, która przedÅ‚użyÅ‚a panowanie Gruzinek o kolejne 13 lat. Nowa championka uchodziÅ‚a za cudowne dziecko. OpanowaÅ‚a grÄ™ w szachy w wieku 8 lat, a wieku 17 siÄ™gnęła po najwyższy laur.

W tym okresie zaszÅ‚y znaczÄ…ce zamiany w klasyfikacji zawodników i zawodniczek. ZaczÄ…Å‚ obowiÄ…zywać bowiem ujednolicony system punktacji, zwany od nazwiska jego twórcy systemem ELO. W 1970 roku amerykaÅ„ski matematyk i statystyk wÄ™gierskiego pochodzenia Arpad Elo opracowaÅ‚ sposób wyliczania rankingu na podstawie zmiennej losowej o rozkÅ‚adzie normalnym. System jednak po dziÅ› dzieÅ„ jest interpretowany rozmaicie przez narodowe federacje szachowe i tak w USA do uzyskaniu tytuÅ‚u arcymistrzowskiego wystarczy 2400 pkt, w Polsce, jak zresztÄ… w caÅ‚ej FIDE, - 2500.
Swoje rankingi stosowaÅ‚o również Stowarzyszenie Zawodowych Szachistów (PCA), zaÅ‚ożone w latach 90. XX w. przez mistrza Å›wiata Garri Kasparowa i jego rywala Nigela Shorta na znak protestu przeciwko … zbyt niskim stawkom za zdobycie najwyższego tytuÅ‚u przez zwyciÄ™zcÄ™.

PojawiÅ‚ siÄ™ także problem z klasyfikacjÄ… paÅ„. Do dnia dzisiejszego kobiety sÄ… klasyfikowane niżej, choć trudno ocenić je obiektywnie, gdyż tylko niektóre arcymistrzynie decydujÄ… siÄ™ na rywalizacje z panami. Chlubnym wyjÄ…tkiem jest Judit Polgár, która nie unika żadnych wyzwaÅ„ i przez dÅ‚ugi czas w zasadzie grywaÅ‚a tylko w turniejach mÄ™skich, osiÄ…gajÄ…c najwyższÄ… notÄ™ wÅ›ród paÅ„ - powyżej 2700 pkt. Dopiero późniejsze regulacje FIDE sprawiÅ‚y, że spadÅ‚a nieco poniżej tego poziomu, ale i tak zajmuje bardzo wysokÄ… pozycjÄ™ rankingowÄ… wÅ›ród kobiet.

W 1978 Arpad Elo opublikowaÅ‚ książkÄ™ The Rating of Chees. Past and Present (w wolnym tÅ‚umaczeniu: Ranking szachowy. PrzeszÅ‚ość i teraźniejszość), w której usiÅ‚owaÅ‚ wyjaÅ›nić, na czym polegajÄ… jego wyliczenia. I choć dziaÅ‚acze szachowi odnieÅ›li siÄ™ do niej różnie, punkty ELO obowiÄ…zujÄ… na caÅ‚ym Å›wiecie.
W 1984 roku Maja Cziburdanidze jako druga w historii Gruzinka otrzymaÅ‚a tytuÅ‚ arcymistrza (arcymistrzyniÄ… byÅ‚a już w roku 1977). W 1991 roku, podczas meczu o mistrzostwo Å›wiata w stolicy Filipin Manili, zostaÅ‚a pokonana - niewielkÄ… przewagÄ… punktów 8,5: 6,5 - przez reprezentantkÄ™ ChRL Xie Yun. Od tego momentu Chinki twardo stanęły na szachowym najwyższym podium, od czasu do czasu ustÄ™pujÄ…c miejsca Ukrainkom, Rosjance i BuÅ‚garce.

Przypadek sióstr Polgár

Warto na chwilÄ™ odejść od pasjonujÄ…cych mistrzostw Å›wiata i turniejów paÅ„. Przypadek sióstr Polgár ukazuje blaski i cienie szachowej kariery w peÅ‚nym Å›wietle. László Polgár byÅ‚ wyjÄ…tkowym miÅ‚oÅ›nikiem szachów. Sam graÅ‚ dość przeciÄ™tnie, ale zebraÅ‚ ogromnÄ… literaturÄ™ przedmiotu, liczÄ…cÄ… 10 000 pozycji! Od najmÅ‚odszych lat hoÅ‚dowaÅ‚ przeÅ›wiadczeniu, że „geniuszy siÄ™ tworzy, nie rodzi”, co wyraziÅ‚ w swojej kontrowersyjnej książce Wychować geniusza. Co wiÄ™cej, aby zrealizować swojÄ… ideÄ™, wyszukaÅ‚ sobie żonÄ™ na Ukrainie o wdziÄ™cznym imieniu Klara, która powiÅ‚a mu trzy córki. I wszystkie trzy zaczÄ…Å‚ niemal dosÅ‚ownie od najmÅ‚odszych lat tresować przy szachownicy. DoszÅ‚o do tego, że żadna z sióstr nie chodziÅ‚a do normalnej szkoÅ‚y, gdyż rodzice edukowali je w domu. ByÅ‚o to jednak dość ograniczone nauczanie, gdyż podstawowym obowiÄ…zkiem sióstr byÅ‚a gra w szachy po… 10 godzin dziennie.

Judit okazaÅ‚a siÄ™ najbardziej utalentowana i wieku 15 lat i 4 miesiÄ™cy otrzymaÅ‚a tytuÅ‚ arcymistrzowski. PobiÅ‚a tym samym mÄ™ski rekord w tej materii, a mianowicie byÅ‚a w tym momencie o parÄ™ miesiÄ™cy mÅ‚odsza od swego mÄ™skiego odpowiednika, Roberta Fischera. W 1988 jako 12-latka wywalczyÅ‚a w Salonikach zÅ‚oty medal dla drużyny wÄ™gierskiej. W późniejszym okresie postanowiÅ‚a rywalizować wyłącznie z panami i choć nigdy nie stanęła na najwyższym podium, to w klasyfikacji punktowej przez wiele lat byÅ‚a na pierwszym miejscu.
Zsuzsa nie byÅ‚a tak uparta i w 1996 zdetronizowaÅ‚a ChinkÄ™ Xie Yun i zajęła jej miejsce na trzy lata. W 1999 zrezygnowaÅ‚a z obrony tytuÅ‚u mistrzyni Å›wiata i Chinka na krótko powróciÅ‚a na szachowy tron. Natomiast w 2005 roku niezÅ‚omnej WÄ™gierce udaÅ‚o siÄ™ pobić w Palm Beach na Florydzie rekord Å›wiata w grze symultanicznej (a wiÄ™c rozgrywce wielu partii jednoczeÅ›nie). W ciÄ…gu 16 godzin i 30 minut rozegraÅ‚a 326 partii. ZwyciężyÅ‚a w 309, zremisowaÅ‚a w 14 i tylko 3 przegraÅ‚a! Obliczono, że w tym czasie przebyÅ‚a dystans 15 km posuwajÄ…c siÄ™ od szachownicy do szachownicy. Jej wynik zostaÅ‚ zapisany w KsiÄ™dze Guinnessa.
Dopiero w 2009 BuÅ‚gar KiryÅ‚ Georgijew pobiÅ‚ go, rozgrywajÄ…c w ciÄ…gu 14 godzin 360 partii, ale ze znacznie sÅ‚abszym wynikiem- 284 wygrane, 70 remisów i 6 porażek.

Trzecia z sióstr, Zsófia, nie miaÅ‚a tak wielkiego samozaparcia i zakoÅ„czyÅ‚a swojÄ… karierÄ™ szachowÄ… z tytuÅ‚em mistrzyni miÄ™dzynarodowej. Jej pasjÄ… byÅ‚a sztuka. UkoÅ„czyÅ‚a w Tel-Awiwie Avni Institute of Arts and Design, a nastÄ™pnie Ort College w Rehovot. WyszÅ‚a zresztÄ… za mąż za Izraelczyka gruziÅ„skiego pochodzenia, Iona Kosaszwilego i jej przygoda z szachami definitywnie zostaÅ‚a zakoÅ„czona.

Dominacja Chinek

Xie Jun zapoczÄ…tkowaÅ‚a okres dominacji Chinek. Co ciekawe, wczeÅ›niej byÅ‚a lokalnÄ… mistrzyniÄ… xiangqi - chiÅ„skiej odmiany szachów, których reguÅ‚y znacznie różniÄ… siÄ™ od szachów klasycznych. OdniosÅ‚a zatem wielki sukces i w pewnym sensie utorowaÅ‚a drogÄ™ swoim koleżankom. Poza tym splendor najlepszej szachistki Å›wiata spÅ‚ynÄ…Å‚ na niÄ… już w rok po miÄ™dzynarodowym debiucie w Kuala Lumpur. Podobnie jak wiele wybitnych szachistek, poÅ›lubiÅ‚a szachowego arcymistrza Wu Shaobina.

W 2001 ulegÅ‚a swojej rodaczce Zhu Chen. Po czterech latach tytuÅ‚ odebraÅ‚a jej BuÅ‚garka Antoaneta Stefanowa, ale w 2006 tytuÅ‚ znów powróciÅ‚ do Chinek i na szachowym tronie zasiadÅ‚a Xu Yuhua. Natomiast byÅ‚a mistrzyni przeniosÅ‚a siÄ™ do Kataru, gdzie poÅ›lubiÅ‚a pierwszego arcymistrza tego kraju - Mohamada Al-Modiahkiego.
W 2008 na scenie pojawiÅ‚a siÄ™ ponownie Rosjanka, Aleksandra Kostieniuk obeznana z szachami już od piÄ…tego roku życia. Jednak tylko dwa lata cieszyÅ‚a siÄ™ tytuÅ‚em, gdyż w 2010 na tron szachowy wstÄ…piÅ‚a kolejna Chinka i aktualna mistrzyni Å›wiata, Hou Yifan. Wprawdzie dwukrotnie ustÄ…piÅ‚a miejsca dwóm Ukrainkom: Annie Uszeninej i Mariji Muzyczuk, ale od 2016 roku ugruntowaÅ‚a panowanie Chinek na szachowej arenie.

Jak potoczÄ… siÄ™ dalej losy szachistek, trudno odpowiedzieć. Wydaje siÄ™, że wszystko zmierza do tego, by ujednolicić rozgrywki i skoÅ„czyć z podziaÅ‚em na mistrzostwa paÅ„ i panów, w myÅ›l sztandarowego hasÅ‚a FIDE: JesteÅ›my jednÄ… rodzinÄ….
Leszek Stundis

Odsłony: 3543
DMC Firewall is a Joomla Security extension!