Do połowy XVI wieku Wielkie Księstwo Moskiewskie żyło wedle dawnych praw i obyczajów, których początki sięgały czasów pierwszych Rurykowiczów. Kiedy w 1547 roku na tron moskiewski jako car wstępował Iwan IV (znany później jako Iwan Groźny) państwo to było krajem zacofanym, niemal zupełnie pozbawionym przemysłu i opierało się na patriarchalno-feudalnym ustroju społecznym.
Po 37 latach jego panowania Moskwa carów stała się jedną z europejskich potęg, choć mentalność jej mieszkańców nie uległa większym zmianom.
Niepewny tron
W 1533 roku zmarł wielki książę moskiewski Wasyl III. Jego śmierć była naturalna i nikt z poddanych nie przypuszczał, aby kryła w sobie jakąś tajemnicę. O wiele ważniejsza stała się sprawa sukcesji, bowiem syn zmarłego i jednocześnie jego następca Iwan liczył sobie zaledwie 3 lata. Aby uniknąć niebezpiecznych spekulacji i ewentualnej walki o władzę pomiędzy przedstawicielami możnych rodów, wdowa po Wasylu, księżna Helena Glińska, doprowadziła do uznania dziecka za prawowitego następcę tronu i nadania mu oficjalnie tytułu wielkoksiążęcego. Jako, że Iwan był małoletni, władzę przejęła matka, choć nikt nie łudził się, że faktycznie będzie rządzić księstwem.
W 1546 roku sytuacja uległa nagle zmianie. 16-letni wielki książę oznajmił swoją wolę poślubienia którejś z kniaziowskich córek oraz zmiany tytułu wielkoksiążęcego na tytuł cara. Plany Iwana wspierał nowy metropolita moskiewski Makary i niektórzy arystokraci, stojący dotąd na uboczu od dworskich intryg.
16 stycznia 1547 roku odbyła się w Moskwie uroczysta koronacja Iwana IV na cara. W ciągu następnych dni odbyła się prezentacja kandydatek na carycę. Wybór Iwana padł w końcu na Anastazję Romanową-Zacharin-Kokoszkinę (stryjeczną babkę przyszłego cara Michała Romanowa). Ślub odbył się 3 lutego. W hucznym przyjęciu uczestniczyła szlachta oraz nieliczni przedstawiciele korpusu dyplomatycznego. Car bawił się, a tymczasem w wielu regionach kraju narastało wrzenie przeciwko bezwzględnej polityce pańszczyźnianej kniaziów, bojarów i pomniejszej szlachty.
Panowie i poddani
Wielkie Księstwo Moskiewskie uchodziło powszechnie za kraj zacofany. Wprawdzie kupcy zachodni chętnie zapuszczali się na jego terytorium w poszukiwaniu skór, drewna i innych cennych surowców, ale nie wpływało to na wizerunek Moskwy w oczach Europy. Największym posiadaczem ziemskim w księstwie była cerkiew. W jej rękach pozostawało więcej ziemi niż w bezpośrednim władaniu wielkiego księcia.
Obok zamożnych rodów istnieli dworianie, drobni szlachcice tradycyjnie związani z osobą wielkiego księcia. W zamian za służbę wojskową i zbrojne stawianie się na każde wezwanie wielkiego księcia otrzymywali ziemie i pewne przywileje, które chroniły ich przed możnymi. Dworianie byli najbardziej zainteresowaną grupą społeczną we wzmocnieniu władzy centralnej i pozbawieniu bojarstwa przywilejów.
Liczną, ale najmniej znaczącą grupą społeczną była drobna szlachta, nazywana „dziećmi bojarskimi”. Zazwyczaj przedstawiciele tej warstwy służyli kniaziom i bojarom w charakterze dworskich oficjeli i oficerów w prywatnych armiach. Cały stan szlachecki określany był mianem ludności służebnej (służyje ludi), w odróżnieniu od mieszczaństwa i chłopstwa, które tworzyły drugi stan społeczny- ludzi obarczonych ciężarami feudalnymi (tjagłyje ludi).
Podstawą gospodarczą Wielkiego Księstwa było rolnictwo. 98% ludności zamieszkiwało wsie, a niespełna 2% miasta.
Niewielki odsetek stanowiło duchowieństwo i kozacy, których liczba wydaje się niemożliwa do oszacowania ze względu na ich trudną do ustalenia przynależność państwową (część bowiem uznawała zwierzchność Rzeczypospolitej, część natomiast Chanatu Krymskiego).
Iwan IV rozumiał, że struktura społeczna jego państwa jest anachroniczna. Nie zamierzał jednak uczynić niczego, co burzyłoby feudalny porządek. W chłopach widział jedynie groźny żywioł. Z drugiej strony mu się jednak przywileje bojarskie, które postanowił za wszelką cenę ograniczyć.
W czerwcu 1547 roku w Moskwie wybuchł wielki pożar. Nie wiadomo kto go wzniecił. Wydarzenie to stało się jednak sygnałem do wybuchu długo tłumionej nienawiści wobec bojarów. Wielu z nich zostało zamordowanych przez okolicznych chłopów i mieszczan. Sytuacja była tak groźna, że Iwan wraz z rodziną schronił się na wsi. Wkrótce rozruchy ogarnęły także inne miasta. Car, nie namyślając się długo, postanowił wykorzystać okoliczności i usunąć z urzędów co poniektórych przedstawicieli dawnej szlachty.
Czystka okazała się skuteczna. Dworianie uznali, że nadszedł moment, aby przedłożyć carowi projekty pewnych reform. Tym, który podjął się tego zadania był rekrutujący się z ich środowiska Jermołaj Erazm, autor poczytnej w owym czasie powieści O kniazie Piotrie i Fiewronii Muromskich. Książka ta wyrażała tęsknoty całej drobnej szlachty, a jej kanwą była walka nieznanego księcia z bojarstwem, uwieńczona sukcesem.
Drugim ideologiem tego obozu był Iwan Siemionowicz Pierieswietow, który w latach 1547-50 przesłał na ręce cara szereg suplik w sprawie reform państwowych. Iwan jednakże zwlekał z podjęciem decyzji, choć podobały mu się zawarte w suplikach postulaty nieograniczonej władzy cara. Mniej więcej w tym samym czasie metropolita Makary roztoczył przed carem wizję Moskwy jako spadkobiercy Bizancjum - „trzeciego Rzymu”. Co ciekawe, prawosławny dwór Iwana utrzymywał dość bliskie stosunki z papieżem Grzegorzem XIII, który naiwnie sądził, że ponownie doprowadzi do unii Kościoła Wschodniego z papiestwem.
Czas reform
W 1549 roku został zwołany Sobór Ziemski złożony z Dumy Bojarskiej (rady feudałów przy carze) i przedstawicieli wyższego duchowieństwa, szlachty i kupiectwa. Jednocześnie car powołał organ doradczy zwany Radą Wybraną. Prym w niej wiedli dworianin Aleksiej Fiodorowicz Adaszew, książę Andriej Michajłowicz Kurbski i protopop Sylwester. Adaszew uzyskał kontrolę nad skarbem państwa i sprawami zagranicznymi, zaś Sylwester skupił w swoich rękach sprawy wewnętrzne i kościelne. Oni również nadzorowali prace Soboru Ziemskiego.
Sobór dokonał znacznych zmian w systemie zarządzania państwem, które znalazły się w wydanym w 1550 roku Sudiebniku. Przede wszystkim wprowadził nowy podział administracyjny kraju. Zamiast dotychczasowych prowincji zarządzanych przez namiestników (mianowanych przez wielkiego księcia) ustanowione zostały guby. Na ich czele mieli teraz stanąć starości gubni wybierani spośród dworian i dzieci bojarskich. Do pomocy mieli mieć diaka gubnego i 4-6 ciełowalnikow (przysięgłych), którzy mieli sprawować w gubach wraz ze starostą władzę sądowniczą. Reforma gubna odebrała więc wpływ bojarom na lokalny samorząd.
W tym samym roku Iwan zreorganizował wojsko. Obok pospolitego ruszenia dworian i bojarów ustanowił pierwszą jednostkę zawodową - 3-tysięczny korpus strzelców. Każdy żołnierz korpusu przechodził teraz na wikt państwowy i miał otrzymywać 4 ruble żołdu rocznie. Drugą decyzją cara była rozbudowa artylerii. Wkrótce armia rosyjska miała na wyposażeniu ok. 2 tys. dział. Kolejną reformą było wprowadzenie gwardii carskiej. Początkowo w jej skład wchodziło 1071 dobranych bojarów, dworian i bojarskich dzieci. Gwardziści mieli obowiązek strzec cara, jego rodzinę, oraz na każde skinienie władcy wykonywać rozmaite zadania. W zamian otrzymywali rozległe włości wokół Moskwy. W późniejszym okresie stali się zalążkiem szlachty moskiewskiej, odgrywającej największą rolę w polityce państwa.
W 1555 car zlikwidował dotychczasowe kancelarie, kromlenija, które załatwiały określone kategorie spraw i w ich miejsce powołał prikazy. Nowe urzędy przypominały nieco późniejsze ministerstwa, jednak nie miały tak wyraźnie określonych kompetencji. Bardzo często, bez względu na ustawowy zakres ich działania, car, lub ktoś z jego otoczenia, powierzał im załatwienie konkretnej sprawy do końca. Najważniejsze prikazy: posolskij i rozbojnyj miały w swej gestii sprawy zagraniczne i wewnętrzne.
Obok nich istniał urząd cywilny (prikaz pomiestnyj) oraz szereg prikazów, mających pieczę nad różnymi sprawami wojska. Tak więc odrębne kompetencje miał prikaz strieleckij (korpus strzelców), puszecznyj (sprawy artyletrii), orużiennyj (sprawy uzbrojenia), bronnyj (pancerny - zbroje), razriadnyj (pospolite ruszenie dworian i bojarów) oraz współdziałający z nimi jamnyj (transport). Z czasem prikaz razriadnyj stał się centralnym urzędem wojskowym w okresie wojny.
Rozrost biurokracji powodował, że na dwór wpływało coraz więcej skarg. Dlatego jeszcze w latach 50. XVI stulecia powołano specjalny urząd do ich rozpatrywania - czełobitnyj prikaz.
W 1565 roku Iwan Groźny wprowadził najważniejszą reformę w państwie. Było nią ustanowienie opriczniny, czyli obszaru wyłączonego z państwa i przejętego pod bezpośredni zarząd dworu. Jej obszar został oddany członkom tzw. korpusu opriczników, którzy rekrutowali się z dworian i dzieci bojarskich, a więc drobnej i średniej szlachty.
Opricznicy spełniali funkcje zbliżone do policji politycznej, bowiem w ich gestii leżało tropienie spisków oraz wypełnianie carskich poleceń bez względu na środki. Opricznina istniała obok podstawowej własności ziemskiej w księstwie, ziemszczyny, należącej głównie do szlachty. Ziemszczyna utraciła jednak charakter dawnych dzielnic państwa.
Bojarzy - uszczupleni w swojej własności przez opriczników -rozpoczęli masowo rugować i przesiedlać chłopów. Podobnie postępowali opricznicy, którzy kosztem chłopstwa zwiększali stan swojego posiadania. W rezultacie chłopi, nawet pozostający dotąd pod opieką państwa, stawali się ludnością na poły niewolną, czemu zresztą sprzyjał ukaz carski z 1581 roku, zakazujący chłopom opuszczania wsi.
Opricznina nie utrzymała się długo. Można powiedzieć, że Iwan Groźny zdecydował się na jej likwidację, po tym jak spełniła swoje zadanie w walce z bojarami. Pretekstem do tego posunięcia było spalenie Moskwy przez Tatarów w 1571 roku.
Wojny i podboje
W chwili, gdy Iwan IV Groźny zasiadał na carskim tronie, jego państwo nie należało do zbyt rozległych. Obejmowało północno-zachodnią część dzisiejszej Rosji, przy czym rzeczywista władza carska kontrolowała obszar ok. kilkuset tysięcy km2, głównie dawnych księstw: moskiewskiego, twerskiego i suzdalskiego oraz tereny wokół założonego wówczas na północy portu Archangielska. Rosja nie miała ponadto żadnych sprzymierzeńców wśród sąsiadów. Raz po raz atakowali ją Tatarzy skupieni na wschodzie w chanatach kazańskim, astrachanskim i syberyjskim, a na południu w krymskim. Niepokojące stawały się posunięcia Ordy Nogajskiej, która trzymała w swoich rękach szlaki wiodące na Daleki Wschód. Ponadto chanowie krymscy chętnie przyjmowali opiekę turecką. Od zachodu natomiast groźna wydawała się Polska, z którą poprzednicy Iwana IV niejednokrotnie musieli toczyć wojny oraz Szwecja.
Iwan Groźny rozumiał, że dla rosyjskiej gospodarki najważniejszą rzeczą jest przejęcie kontroli nad szlakami handlowymi prowadzącymi z Europy do Chin oraz uzyskanie dostępu do Morza Bałtyckiego.
W 1551 w Kazaniu został obalony promoskiewski chan Szach Ali, a na tron został wprowadzony Jediger z Ordy Nogajskiej. Wspierał go chan krymski Dewlet Girej i Wysoka Porta, którzy przysłali nawet swoje posiłki. Iwan wysłał jednak również potężną armię, która dość szybko obległa Kazań. W październiku 1552 miasto poddało się, a Jediger dostał się do niewoli. Kontynuując zwycięski pochód na wschodzie, Iwan w ciągu kilku lat rozprawił się z Mordwinami, Czuwaszami i Udmurtami, a w 1556 pobił chanat astrachański. W międzyczasie zwierzchnictwo Iwana uznali władcy chanatu syberyjskiego, a także Ordy Nogajskiej co otworzyło kupcom rosyjskim drogę do bogatych Chin.
W 1557 roku król polski Zygmunt II August wmieszał się w spór pomiędzy wielkim mistrzem zakonu kawalerów Mieczowych Johannem Wilhelmem Fürstenbergiem, a arcybiskupem ryskim, największym feudałem na Inflantach. Zygmunt August ograniczył się wprawdzie do demonstracji siły, ale skłonił wielkiego mistrza do zawarcia antyrosyjskiego przymierza. Car uznał o za dogodny pretekst do wojny. W 1558 jego 70-tysięczna armia wkroczyła na tereny Inflant i w ciągu 2 lat zajęła główne miasta inflanckie - Dorpat, Narwę i Marienburg. Nowy mistrz zakonu Gothard Kettler, obawiając się o los swego kraju, uznał się w 1561 wasalem Polski jako lenny, świecki książę, podobnie jak uczynił to 36 lat wcześniej wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego.
Ostatecznie wojnę północną zakończył rozejm podpisany 15 stycznia 1581 roku w Jamie Zapolskim. Na mocy jego postanowień Polska uzyskiwała Inflanty oraz Połock i Wieliż, Szwecja natomiast zatrzymywała Estonię. Moskwa musiała jeszcze na wiele lat wyrzec się marzeń o dostępie do Bałtyku.
Kiedy w 1584 roku Iwan Groźny konał trawiony gorączką, jego państwo nadal uchodziło za mocarstwo. Jednak po likwidacji opriczniny w kraju znów pojawiły się tendencje odśrodkowe, zwłaszcza, że tron miał przypaść słabemu i schorowanemu synowi Iwana - Fiodorowi. Iwan IV Groźny po dziś dzień wzbudza kontrowersje. Jedni uważają go za twórcę późniejszej rosyjskiej potęgi i samodzierżawia, inni za władcę o wyraźnych cechach psychopatycznych, który nie cofnął się nawet przed zabójstwem jednego z synów.
Leszek Stundis