Obywatelstwo jako koncepcja
Termin „obywatelstwo” jest zwykle używany w środowisku akademickim lub w wiadomościach jako synonim narodowości i przynależności narodowej (z perspektywy anglosaskiej, zachodnioeuropejskiej, a następnie Nowego Świata, w istocie jako synonim państwa). Jednakże „obywatelstwo” jako koncepcja jest zasadniczo wytworem filozofii politycznej i prawoznawstwa oraz jest w nich stosowane. W praktyce większość rządów na świecie zajmujących się nadaniem lub nienadaniem komuś obywatelstwa kieruje się albo modelem francuskim opartym na „prawie gleby” (ius soli), albo modelem niemieckim, opartym na zasadzie „prawa krwi” (ius sanguinis).
W rzeczywistości „obywatelstwo” nie jest częścią terminologii ustalonej przez socjologię i antropologię, ponieważ w tych dwóch akademickich obszarach badań pojęcie obywatelstwa pojawiło się dopiero niedawno, w zasadzie wraz z badaniami Rogera Brubakera, Louisa Dumonta czy Immanuela Todda. Pojęcie obywatelstwa jest szczególnie interesujące dla socjologów i antropologów jako zjawisko strukturyzujące zbiorowe reprezentacje i relacje społeczne między jednostkami i grupami (aby mieć określone prawa, ale także pewne obowiązki).
O statusie obywatela decyduje ustawa. W tradycjach związanych z republikańskimi cechami politycznymi, kwalifikacje do posiadania lub nieposiadania obywatelstwa łączono z określonymi prawami i obowiązkami obywateli, a także z zaangażowaniem na rzecz równości obywateli, co jest zgodne ze znaczną wyłącznością w zakresie warunków kwalifikujących (starożytna Grecja, Rzym, a także republiki włoskie wykluczyły kobiety, a następnie niektóre określone klasy robotników z koncepcji obywatelstwa).
W ciągu ostatnich dziesięcioleci, w zasadzie od zakończenia zimnej wojny 1.0 w 1989 r., można wyróżnić trzy istotne przyczyny popularności zajmowania się problematyką obywatelstwa:
1. Przywrócenie państw narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej;
2. Ponowne pojawienie się problemu statusu mniejszości historycznych, etnicznych i terytorialnych;
3. Problem kondycji imigrantów (np. w Europie Zachodniej).
W zasadzie nauki społeczne zajmują się pojęciem obywatelstwa głównie jako „wyimaginowanej konstrukcji”, która ma zastosowanie w życiu społecznym. Według krótkiej definicji i rozumienia obywatelstwa jest to stan prawny, przyznający sumę praw i obowiązków członkom określonego podmiotu politycznego (państwa).
W kwestii praw i obowiązków można posiadać:
1) obywatelstwo (uczestnictwo w wyborach stanowych na prezydenta i do parlamentu);
2) zezwolenie na pobyt stały (udział wyłącznie w wyborach samorządowych do zgromadzeń); oraz
3) zezwolenie na pobyt czasowy (bez praw wyborczych).
Historycznie rzecz biorąc, na przykład w czasach feudalizmu pełne obywatelstwo posiadała jedynie arystokracja posiadająca prawa polityczne, po których następowały określone obowiązki wobec państwa. W czasach nowożytnych obywatelstwo rozumiane jest jako filar nowoczesnego/współczesnego państwa, przypominający w istocie lojalność wobec jedności politycznej, która nadaje obywatelstwo (obejmuje przede wszystkim obowiązkową służbę wojskową/pobór w obronie „ojczyzny” – kraju obywatelstwa).
Niemniej jednak w przeszłości istniało powszechnie akceptowane pojęcie obywatelstwa, które jest bardzo podobne do współczesnego (jak polis w starożytnej Grecji, republikańskim Rzymie, czy we włoskich wspólnotach średniowiecznych).
Obecnie istnieją pojęcia nawet o obywatelstwie ponadnarodowym/transnarodowym, jak miało to miejsce na przykład w byłej Socjalistycznej Federalnej Republice Jugosławii (podwójne obywatelstwo: republiki i federacji jugosłowiańskiej, ale jeden paszport) czy UE (podwójne obywatelstwo: państwo narodowe i UE z jednym paszportem). Niemniej jednak istniały/są problemy związane z tożsamością ponadnarodową i obywatelstwem ponadnarodowym, jak w socjalistycznej Jugosławii, ZSRR czy obecnie w UE, gdzie przeważająca mniejszość mieszkańców popiera tożsamość ponadnarodową (jugosłowiańską, sowiecką lub europejską), ale posiada obywatelstwo transnarodowe ( Jugosławia, ZSRR czy UE).
Co bardzo ważne, pojęcie (nowoczesnego) obywatelstwa różni się od pojęcia (feudalnego) podporządkowania. Innymi słowy, posiadanie obywatelstwa oznacza bycie członkiem podmiotu politycznego mającego określone prawa, natomiast bycie podmiotem oznacza poddanie się suwerenności (władcy) bez praw, mając jedynie ciężkie obowiązki.
Pojęcie obywatelstwa zakłada relację wzajemnej lojalności pomiędzy bezosobową instytucją (państwem) a jej członkami (ale nie podmiotami). Pojęcie podporządkowania w rzeczywistości implikuje osobistą relację posłuszeństwa i podporządkowania poddanych suwerenowi. Jednakże od czasów nowożytnych (antyfeudalnych) różne rodzaje praw (obywatelskie, społeczne, polityczne, mniejszościowe, itd.) odróżniają obywatelstwo od podporządkowania, które historycznie opierało się na przywilejach (dla arystokracji) i obowiązkach (dla podatników).
Weberowcy (zwolennicy Maksymiliana Karla Emila Webera, 1864-1920) powiedzieliby, że obywatelstwo jest zjawiskiem typowym dla prawno-biurokratycznych systemów politycznych. Według nich podporządkowanie należy do tradycyjnych (feudalnych) i charyzmatycznych systemów politycznych i stosunków społecznych. Ponadto koncepcja obywatelstwa pasuje do „państwa zinstytucjonalizowanego”, natomiast podporządkowanie pasuje do „państwa spersonalizowanego”.
Prawa obywatelskie
Pod pojęciem obywatelstwa rozumie się cztery prawa przysługujące posiadaczom obywatelstwa:
1. Prawa obywatelskie, dotyczące wolności jednostki (wolności osobistej, wolności myśli i wolności wyznania) oraz prawa do sprawiedliwego i równego dla wszystkich wymiaru sprawiedliwości. Wywodziły się one z dominacji klasy średniej w XVIII w.;
2. W XIX w. ustanowiono prawa polityczne, dotyczące sprawowania i kontrolowania władzy politycznej, głosowania i tworzenia partii politycznych;
3. Prawa socjalne (prawa zapewniające pewien poziom dobrobytu i bezpieczeństwa poprzez opiekę społeczną i edukację) zostały zagwarantowane w XX w.;
4. Prawa kulturalne (prawo do zachowania i przekazania potomkowi tożsamości kulturowej, przynależności etnicznej i pochodzenia religijnego) zostały wprowadzone w latach siedemdziesiątych XX wieku.
Niezbędne jest zajęcie się koncepcją obywatelstwa, relacjami pomiędzy obywatelstwem, polityką uznania i wielokulturowością. Obywatelstwo jest procesem społecznym zachodzącym w określonych warunkach historycznych. Musimy pamiętać, że koncepcja obywatelstwa obejmuje zarówno prawa, jak i obowiązki.
Obywatelstwo jako koncepcja jest w świecie zachodnim w dużym stopniu oparta na zasadzie staatsnation (ein sprache, ein nation, ein staat - jeden język, jeden naród, jedno państwo), niemieckim określeniu pochodzenia francuskiego. Zasada ta charakteryzowała historię dawnych treści od XIX wieku. Zgodnie z zasadą staatsnation - każdy naród (grupa etnokulturowo-językowa) musi mieć swoje państwo ze swoim terytorium, a każde państwo musi składać się z jednego narodu. Zgodnie ze zdrowym rozsądkiem i większością wyobrażeń teoretycznych, państwo jest w rzeczywistości narodem kulturowym, czyli społecznością, której członkowie mają te same cechy kulturowe.
Pojęcie kulturnacji odpowiada zarówno: Herderowskiej idei „volk”/ludzi (której główną cechą jest wspólny język dla wszystkich jej członków), jak i oryginalnej francuskiej koncepcji narodu, w której kryteria językowe również odgrywają ważną rolę.
Oryginalna francuska koncepcja narodu została zdefiniowana w 1694 roku przez Académie Française. W istocie niemiecki model romantyzmu opiera się na formule język-naród-państwo, natomiast nowoczesny model francuski po rewolucji 1789-1794 opiera się na odwrotnej formule państwo-naród-język (ta formuła jednak w praktyce w wielu przypadkach skutkuje asymilacją, a nawet czystkami etnicznymi mniejszości).
Zasada staatsnation postuluje utworzenie politycznie suwerennych monokulturowych i/lub monoetnicznych przestrzeni terytorialnych. Zasada ta opiera się na czystości kulturowej i/lub etnicznej. Od XIX w., czyli od chwili wprowadzenia w Europie zasady staatsnation, wielokrotnie podejmowano wysiłki mające na celu ujednolicenie poszczególnych terytoriów narodowych zarówno pod względem etnicznym, jak i kulturowym.
Polityka rekompozycji etnokulturowej w imię zasady staatsnation wpłynęła w niektórych przypadkach zarówno na:
1) czystki etniczne, 2) rewizję granic, 3) przymusową asymilację, 4) wygnania, 5) planowaną imigrację, 6) deportacje itp.
Zajmując się kwestią obywatelstwa, dziś mamy do czynienia z prawami mniejszości i ich ochroną (w wielu przypadkach odnoszącą się do państwa obywatelskiego i społeczeństwa). W skali globalnej prawa człowieka zostały zaakceptowane po 1945 r., a prawa mniejszości po 1989 r. Faktem jest, że państwo narodowe zbyt często było rozumiane wyłącznie jako wyraz geograficzny. Ponadto państwo narodowe jest politycznym stowarzyszeniem obywateli, którzy przynależą do niego choćby ze względu na swoje cechy kulturowe, które często są lekceważone.
My i reszta
Nie każdy może bezkrytycznie należeć do określonego państwa narodowego. Według Maxa Webera państwo narodowe jest stowarzyszeniem częściowo otwartym na zewnątrz. Historycznie rzecz biorąc, w wielu przypadkach istniały przykłady ograniczonego otwarcia na „innych” lub obcokrajowców (jak Japonia do 1867 r.). Pogląd taki pociąga za sobą stworzenie instytucjonalnych mechanizmów selekcji społecznej, które regulują afiliację i wykluczenie. Należy podkreślić, że zarówno obywatelstwo, jak i narodowość stanowią podstawowe narzędzia określające, kto ma pełne prawo do przynależności do państwa narodowego, a kto jest z niego wykluczony.
Drastyczny przykład polityki obywatelstwa opartego na etyce można wymienić w przypadku Estonii i Łotwy (w celu wyeliminowania wpływu lokalnej mniejszości rosyjskiej na politykę wewnętrzną) bezpośrednio po rozpadzie ZSRR, ale w przeciwieństwie do przypadku Litwy (gdzie mniejszość rosyjska nie była tak liczna). Innymi słowy, w 1991 r. Estonia i Łotwa wprowadziły model obywatelstwa zgodnie z doktryną staatsnacji, która ma tendencję do tłumienia wszelkich form różnic kulturowych na swoim terytorium. Jednak sąsiednia Litwa po czasach sowieckich, czy Malezja po zakończeniu brytyjskiej dominacji kolonialnej w 1956 r., nadały sobie model obywatelstwa wielokulturowego, opierającego się na różnicach pomiędzy różnymi składnikami etnicznymi kraju.
W celu wspierania ścisłej logiki włączania lub wyłączania z państwa narodowego tworzone są określone instytucje, zgodnie z zasadą staatsnation. Na przykład, zgodnie z poradziecką konstytucją Litwy, w rzeczywistości na prezydenta kraju może zostać wybrany tylko etniczny Litwin (78 akapit: „Respublikos prezidentu gali būti renkamas Lietuvos pilietis pagal kilmę…” [W imieniu Prezydenta Litwy Rzeczpospolitą może zostać wybrany jedynie obywatel Litwy, zgodnie z pochodzeniem…]).
Niemniej jednak te restrykcyjne instytucje to:
1. Naturalizacja;
2. Asymilacja;
3. Uprawniony naród;
4. Mniejszości.
W praktyce cudzoziemiec może uzyskać obywatelstwo w drodze naturalizacji i asymilacji. Musimy jednak pamiętać, że w wielu krajach świata podwójne obywatelstwo jest niedozwolone (jak w Niemczech czy Austrii).
Proces akulturacji skutkuje zmianą przynależności kulturowej. Jest to proces mniej lub bardziej dobrowolny. Zwykle cudzoziemiec musi zrzec się dotychczasowego obywatelstwa. Jednak obecnie podwójne obywatelstwo staje się coraz bardziej rozpowszechnione z prawnego punktu widzenia jako opcja bardziej demokratyczna. Nadal jednak w większości przypadków uważana jest za niebezpieczną dla zachowania tożsamości narodowej (np. kontrowersyjna debata w Niemczech).
Praktycznie w większości państw istnieje problem obywatelstwa mniejszości polegający na różnicy pomiędzy uprawnionym narodem a resztą populacji (mniejszościami) (przypadek Słowenii i Chorwacji). Taka postawa implikuje asymetrię strukturalną, kryje się za nią częściowe wykluczenie i rozgraniczenie obywatelstwa pierwszej i drugiej kategorii z przysługującymi mu prawami mniejszości (przykład socjalistycznej Jugosławii). W wielu przypadkach obywatelstwo ma charakter etnocentryczny, co rodzi pytanie o obywatelstwo i pluralizm kulturowy.
Kolejną powiązaną kwestią jest związek pomiędzy obywatelstwem a prawem do inności.
Głównymi pytaniami dotyczącymi obywatelstwa są:
1. Czy obywatelstwo pełni funkcję jednoczącą i włączającą?
2. Czy obywatelstwo jest wyrazem harmonijnej wspólnoty politycznej?
Z socjologicznego punktu widzenia obywatelstwo należy postrzegać jako proces agonistyczny wobec konkurencji, napięć, konfliktów, ciągłych negocjacji i kompromisów pomiędzy grupami zaangażowanymi w walkę o uznanie swoich praw.
Na zakończenie
Pojęcie obywatelstwa jest w większości przypadków rozumiane jako zagadnienie badawcze w ramach nauk politycznych. Dlatego też zwykła definicja obywatelstwa jest przedstawiana w kategoriach politycznych jako odnosząca się do warunków członkostwa w państwie narodowym, które zapewniają pewne prawa i przywileje tym, którzy spełniają określone obowiązki.
Obywatelstwo jest koncepcją polityczną, ale nie jest rozwiniętą i uznaną akademicko teorią. Formalizuje jednak warunki pełnego uczestnictwa w określonej wspólnocie (w istocie państwie narodowym).
Oryginalnie polityczna definicja obywatelstwa podkreśla inkluzywny charakter tego terminu (pojęcia), ponieważ oznacza, że każda osoba na terytorium państwa narodowego, która spełnia określone obowiązki, może zostać uznana za obywatela, z odpowiednimi prawami i przywilejami.
Kwalifikacje obywatelskie w rzeczywistości odzwierciedlają koncepcję celów wspólnoty politycznej i pogląd na temat tego, jakie osoby mogą korzystać z dobrodziejstw praw (i obowiązków) jedności politycznej (państwa). Koncepcja obywatelstwa nakłada pewne prawa i obowiązki moralne i prawne na tych, którzy je posiadają. Trzeba cały czas pamiętać, że obywatelstwo z jednej strony daje pewne prawa, ale z drugiej strony wymaga i pewnych obowiązków.
Vladislav B. Sotirović
Dr Vladislav B. Sotirović jest byłym profesorem uniwersytetu w Wilnie na Litwie. Jest pracownikiem naukowym w Centrum Studiów Geostrategicznych i stałym współpracownikiem Global Research.
Za: https://www.globalresearch.ca/citizenship-concept-consequences/5855088
Wyróżnienia w tekście - red. SN