Lepsze wrogiem dobrego
Z prof. Stefanem KozÅ‚owskim, byÅ‚ym przewodniczÄ…cym Komitetu "CzÅ‚owiek i Åšrodowisko" przy Prezydium PAN, rozmawia Anna Leszkowska.Panie profesorze, w wyniku planowanej reformy finansów publicznych majÄ… zostać zlikwidowane wojewódzkie fundusze ochrony Å›rodowiska, a narodowy fundusz - utraci osobowość prawnÄ…. Jakie pan widzi skutki takiej reformy?
Likwidacja funduszy jest elementem wiÄ™kszej akcji - rozbijania systemu finansowania ochrony Å›rodowiska, utworzonego po roku 1990. Jego gÅ‚ównymi elementami byÅ‚y fundusze: narodowy, wojewódzkie, gminne i powiatowe, BOÅš i Ekofundusz. Polska stworzyÅ‚a unikalny w Å›wiecie system, którego zaletÄ… byÅ‚o to, że stwarzaÅ‚ możliwość montażu finansowego w przypadku dużych programów, a te sÄ… nam w tej chwili szczególnie potrzebne przy zabezpieczaniu polskiego wkÅ‚adu do pieniÄ™dzy unijnych. Gminy mogÅ‚y korzystać z tych różnych źródeÅ‚ i majÄ…c bardzo maÅ‚e wÅ‚asne Å›rodki, tworzyć wÅ‚asny wkÅ‚ad i Å›ciÄ…gać pieniÄ…dze unijne. Teraz ten system ma być zdemontowany. Zaczęło siÄ™ od ataku na Ekofundusz, którego ostateczne przejecie jest zaplanowane na jesieÅ„ tego roku. KoÅ„czy siÄ™ wówczas kadencja prof. Macieja Nowickiego i ministerstwo finansów zapewne doÅ‚oży wszelkich staraÅ„, aby prof. Nowicki przestaÅ‚ być prezesem Ekofunduszu. Co w konsekwencji może doprowadzić do sytuacji, w której donatorzy, tzn. paÅ„stwa, w których Polska jest zadÅ‚użona, w ogóle wycofajÄ… siÄ™ i caÅ‚a ta idea siÄ™ zawali.Dalej - demontujemy NFOÅš, który ma siÄ™ stać paÅ„stwowym funduszem podlegÅ‚ym ministrowi Å›rodowiska, demontujemy fundusze wojewódzkie, które majÄ… podlegać marszaÅ‚kom i nie tylko zmieniamy strukturÄ™, ale i zasady udzielania pomocy gminom. Te fundusze w dużej mierze udzielaÅ‚y im bardzo korzystnych pożyczek. Gminy, które nie byÅ‚y w stanie same udźwignąć finansowo budowy wodociÄ…gów, kanalizacji czy oczyszczalni Å›cieków, dziÄ™ki nisko oprocentowanym pożyczkom mogÅ‚y te inwestycje prowadzić. WedÅ‚ug pomysÅ‚u min. Zyty Gilowskiej, system pożyczek zostanie zlikwidowany, zamiast niego bÄ™dzie rozdawnictwo i dotacje. Czyli wiadomo, kto bÄ™dzie o nich decydowaÅ‚.
Ale reformatorzy używajÄ… tu argumentu etycznego: skoro fundusz ochrony Å›rodowiska powstaje z opÅ‚at i kar, to te pieniÄ…dze powinny być wykorzystane na rzecz poprawy stanu Å›rodowiska bez czerpania z nich zysków w postaci odsetek.
Tyle, że w naszych realiach jedynym kryterium przyznawania dotacji bÄ™dÄ… wzglÄ™dy polityczne. Czyli caÅ‚kowicie upolitycznimy system rozdawania pieniÄ™dzy. Tak jak dzisiaj Samoobrona zawÅ‚aszczyÅ‚a sobie KRUS, tak inna partia bÄ™dzie zawÅ‚aszczaÅ‚a Å›rodki z ochrony Å›rodowiska. Ale najgorsza jest utrata mechanizmu montażu finansowego, bo skoro nie bÄ™dzie Ekofunduszu i WFOÅš, pożyczek, to gminy bÄ™dÄ… skazane tylko na maÅ‚e dotacje. One bÄ™dÄ… maÅ‚e, gdyż bÄ™dziemy chcieli zadowolić jak najwiÄ™cej wyborców i pieniÄ…dze rozpÅ‚ynÄ… siÄ™ na bardzo skromne inwestycje.
Jakie duże programy powinniśmy realizować?
Podam jeden przykÅ‚ad. Polska musi przejść na system zlewniowy. W zlewniach trzeba zrobić duże programy doprowadzenia polskich rzek do takiej klasy czystoÅ›ci, aby można siÄ™ byÅ‚o w nich kÄ…pać. To sÄ… bardzo duże wydatki, możliwe do udźwigniÄ™cia tylko przez zwiÄ…zki gmin czy powiatów; pojedyncza gmina nie ma szans na stworzenie dobrego programu. Ale zwiÄ…zki gmin mogÅ‚y funkcjonować dlatego, że byÅ‚y mechanizmy zbiórki pieniÄ™dzy na duże programy. Jeżeli tego mechanizmu nie bÄ™dzie, to zwiÄ…zki gmin nie bÄ™dÄ… w stanie takich programów stworzyć.
Z wypowiedzi przedstawicieli ministerstwa finansów wynika jednak, że nic takiego siÄ™ nie stanie, gdyż pieniÄ…dze, jakie sÄ… dostÄ™pne dzisiaj, pozostanÄ… w systemie finansowania Å›rodowiska, bÄ™dÄ… tylko w gestii innych podmiotów prawnych.
Tylko bÄ™dÄ… dzielone wedÅ‚ug innych zasad. Poza tym jest jeszcze jedna sprawa; inwestycje ekologiczne należą do dÅ‚ugofalowych. WtÅ‚oczenie wszystkich pieniÄ™dzy z funduszy do budżetów samorzÄ…dowych oznacza, że przechodzimy na budżety jednoroczne, a najwyżej - do koÅ„ca kadencji wÅ‚adzy lokalnej czy sejmiku. Czyli tracimy znów z oczu mozliwoÅ›c realizacji dużych wieloletnich programów niezbÄ™dnych dla kraju.
Jakie to są zatem programy, skoro powiedział pan, że jeśli już fundusze celowe muszą być zlikwidowane, to powinno się to stać dopiero po 2016 r. Co to za granica?
W roku 2016 koÅ„czy siÄ™ 8 tzw. okresów przejÅ›ciowych, wynegocjowanych w traktacie akcesyjnym. Polska zobowiÄ…zaÅ‚a siÄ™, że do tego roku zrealizuje inwestycje, potrzebne do sprostania dyrektywom unijnym: Å›ciekowej i odpadowej. Po kilku latach kontrole wykazaÅ‚y, że zobowiÄ…zania te realizujemy bardzo wolno, np. w gospodarce Å›ciekowej ilość Å›cieków istotnie maleje, ale ta statystyka nie jest prawdziwa, bowiem wieÅ› polska przeznaczyÅ‚a ogromne pieniÄ…dze na wodociÄ…gi, ale prawie zupeÅ‚nie zapomniaÅ‚a o kanalizacji. Mamy gminy, w których sÄ… wodociÄ…gi, ale nie ma w ogóle kanalizacji. W zwiÄ…zku z tym jakość wody w rzekach zaczyna siÄ™ pogarszać, bo wieÅ› zrzuca do nich coraz wiÄ™cej Å›cieków. Ostatnio IMGW opublikowaÅ‚ dane, że Narew - pÅ‚ynÄ…ca przez najczystszy obszar Polski - niesie coraz bardziej zanieczyszczonÄ… wodÄ™. Czyli, mimo że poÅ‚owÄ™ pieniÄ™dzy przeznaczonych na ochronÄ™ Å›rodowiska idzie na gospodarkÄ™ wodnÄ…, to nie daje to efektów w poprawie czystoÅ›ci wód powierzchniowych. A zatem nie mamy żadnych szans na osiÄ…gniÄ™cie celów, jakie obiecaliÅ›my speÅ‚nić.
Ale to może być argument do likwidacji systemu finansowania ochrony Å›rodowiska: skoro przez tyle lat nie osiÄ…gnÄ™liÅ›my lepszych rezultatów, to może trzeba to robić inaczej?
Ale inaczej to znaczy wiÄ™cej. Wydajemy obecnie na ochronÄ™ Å›rodowiska 7 mld zÅ‚. Rocznie (budowa wodociÄ…gów, na co poszÅ‚o najwiÄ™cej pieniÄ™dzy, nie jest ochronÄ… Å›rodowiska). Å»eby sprostać dyrektywie Å›ciekowej, odpadowej i kilku innym, Polska powinna wydawać 2-3 razy wiÄ™cej, czyli trzeba myÅ›leć, jak uruchomić nowe strumienie Å›rodków finansowych. Nie psuć tego co dziaÅ‚a, ale pomyÅ›leć o zielonej reformie podatkowej, o co od dawna wszystkie organizacje ekologiczne postulujÄ…. Jeżeli premier Gilowska robi reformÄ™ finansów, to chcielibyÅ›my widzieć tam zielonÄ… reformÄ™ podatkowÄ…, ale usÅ‚yszeliÅ›my, że to należy do ministra Å›rodowiska. Tymczasem minister Å›rodowiska w sposób bardzo umiejÄ™tny wyzbyÅ‚ siÄ™ tzw. programów operacyjnych tak, że pieniÄ…dze na ochronÄ™ Å›rodowiska sÄ… dzisiaj w gestii min. Grażyny GÄ™sickiej, w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego. Ale tam jest tylko jeden priorytet - system transportowy, na który poszÅ‚o z tego programu prawie 70% Å›rodków. Nie ma wiÄ™c poza obecnym żadnego innego systemu i źródÅ‚a, z którego moglibyÅ›my zwiÄ™kszyć Å›rodki na ochronÄ™ Å›rodowiska. W programie operacyjnym „Infrastruktura i Å›rodowisko” na ochronÄ™ przyrody jest tylko 0,4%, a na system transportowy - 70%. Czyli zakÅ‚adamy. że nie zbudujemy NATURY 2000 i bÄ™dziemy kontynuować konflikty z KomisjÄ… EuropejskÄ….
Kto w Polsce odpowiada za ochronę środowiska i kto powinien odpowiadać? Rząd, regiony, a może samorządy?
Powinien minister Å›rodowiska, jako odpowiedzialny za politykÄ™ ekologicznÄ… paÅ„stwa i on powinien mieć program operacyjny „Åšrodowisko”. I fakt, że ministerstwo do tej pory nie umiaÅ‚o skonstruować takiego programu teraz siÄ™ mÅ›ci. Dlatego, że gestia przeszÅ‚a do innych resortów, gdzie sÄ… inne cele, inne priorytety. I dzisiaj wÅ‚aÅ›ciwie nie ma odpowiedzialnego za politykÄ™ ekologicznÄ… paÅ„stwa. PaÅ„stwo nie powoÅ‚aÅ‚o rzÄ…dowej komisji zrównoważonego rozwoju, choć we wszystkich krajach europejskich takie sÄ… i próbujÄ… koordynować poszczególne programy, aby sprostać europejskiej strategii w tym obszarze. My takiej struktury nie mamy, wiÄ™c powstajÄ… teraz inne strategie resortowe, niezgodne z zaÅ‚ożeniami zrównoważonego rozwoju. Klasycznym przykÅ‚adem sÄ… konflikty z politykÄ… transportowÄ…, która wylansowaÅ‚a poglÄ…d, iż korytarze transportowe sÄ… priorytetem i można tam robić co siÄ™ chce. WzglÄ™dy przyrodnicze i kulturowe nie liczÄ… siÄ™. Europa dawno już odeszÅ‚a od takiego podejÅ›cia, np. Hiszpania chroni 20% powierzchni kraju, ale to jej nie przeszkodziÅ‚o zbudować sieć autostrad.
Ale skoro wszystkie pieniądze teraz będą w gestii ministra środowiska oraz struktur rządowych to ministrowi będzie łatwiej rządzić...
Trzeba pamiÄ™tać, że UE rozlicza z wykonywania swoich dyrektyw nie samorzÄ…dy, ale rzÄ…d. Polska przyjęła koncepcjÄ™, że wszystkie pieniÄ…dze rzÄ…d oddaje samorzÄ…dom i one majÄ… siÄ™ gospodarować. Czyli rzÄ…d wyzbyÅ‚ siÄ™ instrumentu kontroli nad realizacjÄ… dyrektyw unijnych. RzÄ…d też wyzbyÅ‚ siÄ™ wszelkich struktur na szczeblu krajowym, rozwiÄ…zaÅ‚ RzÄ…dowe Centrum Studiów Strategicznych. Relacja z UE w zakresie podstawowych celów i dyrektyw powinna być na szczeblu takiego rzÄ…dowego centrum – wtedy można przyjąć jakÄ…Å› politykÄ™. W tej chwili nie ma w Polsce żadnego oÅ›rodka, który by myÅ›laÅ‚ takimi kategoriami, a samorzÄ…dy robiÄ… co chcÄ…. WiÄ™kszość strategii samorzÄ…dowych jest bardzo uÅ‚omna, jeÅ›li chodzi o sprawy zrównoważonego rozwoju. SÄ… nawet strategie sprzeczne z dyrektywami unijnymi, jak strategia woj. Podkarpackiego (obejmujÄ…ca melioracjÄ™ górskich rzek) i nikt na to nie ma żadnego wpÅ‚ywu. A za to odpowiadać bÄ™dzie w Brukseli minister. Ta polityka bÄ™dzie nas wpÄ™dzać w konflikty z uniÄ…. Poszczególne regiony bÄ™dÄ… prowadzić swoje różne polityki, inspirowane przez różne siÅ‚y polityczne przeciwko UE. Czy jest sens montować fronty samorzÄ…dowe przeciwko unii? Liczymy na to, że Bruksela ugnie siÄ™, bo nasz naród tak chce? Wchodzimy w bardzo niebezpieczny system dziaÅ‚aÅ„.
Likwidacja funduszy wydaje się przesądzona, co będzie się działo z obecnie finansowanymi przez fundusze programami?
MyÅ›lÄ™, że istniejÄ…ce programy bÄ™dÄ… kontynuowane, z tym że stracimy mechanizm pożyczkowy i wejdziemy w ukÅ‚ad rocznych budżetów, czyli ilość pieniÄ™dzy na ochronÄ™ Å›rodowiska zmaleje. A to bÄ™dzie powodować gorsze wykonywanie dyrektyw unijnych, co może nie jest zmartwieniem tego rzÄ…du, bo Polska bÄ™dzie brutalnie rozliczona dopiero w 2016 r. A kary mogÄ… być ogromne. Dr Jerzy JÄ™droÅ›ka z Centrum Prawa Ekonomicznego oszacowaÅ‚, że w przypadku niezrealizowania dyrektywy odpadowej kary mogÄ… wynieść dziennie nawet 250 tys. euro dziennie. Tak brutalnie karana byÅ‚a już Grecja. My możemy być Å›cigani za 4 dyrektywy: odpadowÄ…, wodnÄ…, siedliskowÄ… i ptasiÄ…. I o tym siÄ™ w ogóle nie mówi. W programie „Infrastruktura i Å›rodowisko” nie ma żadnego rachunku, co trzeba robić, żeby uniknąć tego zagrożenia. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego w ogóle nie bierze pod uwagÄ™ naszych zobowiÄ…zaÅ„ akcesyjnych. Grozi nam odebranie przydzielonych pieniÄ™dzy i wstrzymanie dotacji. Poza tym ministerstwo Å›rodowiska wykazaÅ‚o niesÅ‚ychanÄ… lekkomyÅ›lność w nieprecyzyjnym i zÅ‚ym wyznaczeniu obszarów NATURA 2000. Nie przewidziaÅ‚o konfliktów, jakie mogÄ… nastÄ…pić. Wyznaczenie „NATURY 2000” w Å›rodku Warszawy skutkuje tym, że nie możemy zbudować mostu, wyznaczenie obszaru Portu PóÅ‚nocnego - problemami z jego funkcjonowaniem, podobnie jak budowa drugiej nitki rurociÄ…gu jamalskiego. Polska walczy o ten rurociÄ…g, a jednoczeÅ›nie funduje sobie na wÅ‚asne życzenie 5 konfliktów na jego trasie. Z tego powodu, że nie ma zespoÅ‚u odpowiedzialnego za NATURĘ, a sprawy oddaje siÄ™ w rÄ™ce niekompetentnych urzÄ™dników. A obszary NATURA 2000 raz zgÅ‚oszone do UE i przyjÄ™te sÄ… Å›wiÄ™te. Możemy je najwyżej poszerzać, ale nie możemy usunąć. Tymczasem Polska od dÅ‚uższego czasu usiÅ‚uje przekonać UE, żeby siÄ™ w ogóle wycofać z tego programu. Polski minister wysÅ‚aÅ‚ list do wszystkich ministrów europejskich kwestionujÄ…c zasadność NATURY 2000. DostaliÅ›my brutalnÄ… odpowiedź z Brukseli, że nie bÄ™dzie żadnych rewizji. Widać wyraźnie, że Polska nie ma szans wojowania i nie wywiÄ…zywania siÄ™ z tworzenia europejskiej sieci ekologicznej.