Przemoc w rodzinie

Pojęcie przemocy w rodzinie obejmuje wszelkie odmiany złego traktowania tych członków rodziny, którzy nie są w stanie skutecznie się bronić. Najczęściej ofiarami przemocy padają dzieci, osoby okresowo lub trwale niedołężne ze względu na starość czy chorobę, lecz także kobiety, mimo że ich zależność od innych nie jest tak oczywista jak w przypadku dziecka czy osoby niedołężnej.

Aktywne przeciwdziałanie przemocy w rodzinie jest wspierane także przez państwo i jego agendy od niedawna, choć ten problem był dostrzegany, czego odzwierciedleniem są dotyczące go regulacje prawne.

Ofiary przemocy mogły skorzystać z bezpłatnej konsultacji prawnej i z bezpłatnych konsultacji psychologicznych w Ośrodkach Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem*.

Przemoc jest pojęciem bardzo szerokim i z tego względu trudno go jednoznacznie zdefiniować. Może być definiowana jako zachowanie jednej osoby względem drugiej niezgodne z naturą relacji, w której one pozostają. Pod tym pojęciem kryje się także zachowanie podejmowane z intencją (także postrzegalną) zadania drugiej osobie bólu fizycznego. Przemoc polega na zachowaniach destrukcyjnych a zarazem agresywnych wobec innej osoby. W literaturze kryminologicznej definiuje się przemoc jako rzeczywiste użycie siły fizycznej wobec człowieka lub groźbę jej użycia, jeżeli zamiarem sprawcy było spowodowanie obrażeń w postaci szkód fizycznych w tym śmierci lub uszkodzenia ciała.

Doktryna polskiego prawa karnego nie wypracowała do tej pory zadowalającej definicji przemocy. Zgodnie z analizą orzecznictwa i piśmiennictwa, przemoc polega na szeroko pojętej czynności fizycznej, skierowanej przeciwko samemu pokrzywdzonemu, co zniewala go do poddania się woli sprawcy i określonego zachowania się, bądź przeciwko jego otoczeniu lub posiadanej przezeń rzeczy, w sytuacji, kiedy użycie siły nie stanowi gwałtu na osobie. Takie zachowanie polega na naruszeniu nietykalności cielesnej.

Długo określano przemoc jako zachowanie z użyciem lub groźbą użycia siły fizycznej. Obecnie przemoc podzielono na dwie podstawowe odmiany: przemoc fizyczną i psychiczną. Do przejawów przemocy psychicznej zaliczamy np. wyśmiewanie poglądów, religii, pochodzenia, narzucanie własnych poglądów, stała krytyka, wmawianie choroby psychicznej, kontrolowanie i ograniczanie kontaktów z innymi osobami, domaganie się posłuszeństwa, ograniczanie snu i pożywienia, wyzywanie, poniżanie, upokarzanie, zawstydzanie, stosowanie gróźb. Jest to najbardziej wyrafinowana przemoc, ponieważ pozostawia pozory możliwości wyboru, przez co bywa subtelna, zakamuflowana i trudniejsza do wykrycia.

Innymi formami przemocy jest przemoc seksualna i przemoc ekonomiczna oraz zaniedbanie. Do zachowań przemocy seksualnej zaliczamy: wymuszanie pożycia seksualnego, sadystyczne formy przemocy współżycia seksualnego i krytyka zachowań seksualnych.

Do przemocy ekonomicznej i zaniedbania zaliczamy: odbieranie zarobionych pieniędzy, uniemożliwianie podjęcia pracy zarobkowej, niezaspokojenie materialnych potrzeb rodziny, brak opieki i uniemożliwianie zaspokojenia podstawowych potrzeb fizjologicznych ( związanych głównie ze snem, jedzeniem, higieną).

Różne definicje - problem ten sam

Pod pojęciem przemocy w rodzinie z reguły rozumie się zachowania naganne, podejmowane przez jednego członka rodziny wobec innych.

W przyjętej w grudniu 1995 r. (na II Ogólnopolskiej Konferencji „Przeciwdziałania przemocy w rodzinie", zwołanej z inicjatywy parlamentarnego Koła Kobiet), „Polskiej

Deklaracji w sprawie przemocy w rodzinie", określono przemoc w rodzinie jako ,,każde działanie lub zaniechanie podjęte w ramach rodziny przez jednego z jej członków przeciwko pozostałym z wykorzystaniem istniejącej lub stworzonej przez okoliczności przewagi sił lub władzy, która godzi w ich prawa i dobra osobiste, a w szczególności w życie, zdrowie, powodując szkodę lub cierpienie".

W literaturze amerykańskiej przez przemoc w rodzinie rozumie się wszelkiego rodzaju czyny o charakterze kryminalnym, skutkującym fizycznymi uszkodzeniami lub śmiercią członka rodziny.

W Wielkiej Brytanii za przemoc w rodzinie uważa się przemoc pomiędzy dorosłymi, których łączą więzy rodzinne lub innego rodzaju zażyłość, często natury seksualnej.

W Australii pod definicją przemocy w rodzinie uważa się przemoc fizyczną, szykany czy wykorzystywanie pomiędzy ludźmi, którzy pozostają lub pozostawali ze sobą w związku małżeńskim lub faktycznym pożyciu.

W literaturze niemieckiej znajdujemy określenie przemocy w rodzinie jako fizyczne lub seksualne wyrządzenie krzywdy, którego dopuszcza się jeden członek rodziny względem drugiego.

Zacznijmy od jajka...

Przyczyn przemocy w rodzinie upatruje się w trzech obszarach, zdefiniowanych w teoriach nastawionych indywidualnie, analizujących strukturę rodziny oraz krytycznych, ujmujących prawne, religijne i ekonomiczne podstawy przemocy tkwiące w społeczeństwie.

W teorii intraindywidualnej, np. biologicznej, upatruje się źródła przemocy w procesach biochemicznych lub uwarunkowaniach genetycznych.

Zgodnie z teorią analizującą strukturę rodziny, (tzw. ekologicznego modelu przemocy w rodzinie), przyczynę agresji wyjaśnia się mechanizmami społecznego uczenia się. Przemoc jest tu wyuczonym w dzieciństwie i młodości wzorcem, naśladowaniem zachowań rodziców, sprzecznych z normami społecznymi i prawnymi.

I trzecia teoria - przemoc w rodzinie tkwiącą w samym społeczeństwie. Przemoc bywa tutaj rozumiana jako odpowiedź na konkretne czynniki społeczne powodujące powstawanie stresujących sytuacji (np. niska stopa życiowa, bezrobocie, niechciana ciąża).

Przemoc wobec kobiet - zjawisko globalne

Co roku, 25 listopada, obchodzony jest Międzynarodowy Dzień przeciwko Przemocy wobec Kobiet, ustanowiony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1999 r. W wielu krajach kobiety są bowiem ciągle postrzegane jako osoby drugiej kategorii i właśnie tak traktowane. Agresja wobec nich przybiera różne formy. Kofi Annan, były sekretarz generalny ONZ, powiedział: ,,Przemoc wobec kobiet to zjawisko o zasięgu globalnym, występujące we wszystkich środowiskach i kulturach. Kobiety padają jej ofiarą niezależnie od tego, do jakiej należą rasy, narodowości, czy warstwy społecznej i jaką zajmują pozycję w społeczeństwie.

W Kolumbii prawie co czwarta kobieta doświadcza przemocy w rodzinie. Według danych Rady Europy, na naszym kontynencie co czwarta kobieta w jakimś okresie życia staje się ofiarą przemocy we własnym domu. W Anglii i Walii przeciętnie dwie kobiety tygodniowo giną z rąk swoich partnerów. Z kolei w Indiach kobiety żyją w ciągłym strachu przed zgwałceniem, zagrażającym im niemal na każdym kroku. Według opinii organizacji Amnesty International, przemoc wobec kobiet i dziewcząt należy do najczęściej spotykanych naruszeń praw człowieka.

Bezbronne dzieci

W Polsce znęcanie się nad dziećmi najczęściej obserwuje się w rodzinach alkoholików, o takich samych tradycjach rodzinnych, którzy jako dzieci doświadczali przemocy, nadużyć i zaniedbania. W dodatku bicie dziecka stanowi u nas powszechnie akceptowaną metodę wychowawczą, stąd wieloletnie usiłowania, by skorygować pogląd, że kary fizyczne są skuteczną metodą socjalizacji, wydają się mało efektywne.

Zachowanie maltretowanego dziecka jest jednak na tyle charakterystyczne, że łatwo można zauważyć, czy ktoś się nad nim znęca. Lękliwość w stosunku do dorosłych, objawiająca się np. gwałtownym uchylaniem się w odpowiedzi na gest, oczekiwanie kary za błahe przewinienia, brak reakcji na ból, powinny skłaniać osobę postronną do zastanowienia, czy nie jest to efektem znęcania się nad dzieckiem. Według niektórych statystyk, 5% do 10% dzieci, nad którymi znęcają się rodzice, umiera na skutek obrażeń.
Drugą poważną konsekwencją bicia dzieci są uszkodzenia mózgu. Około jedna czwarta dzieci, nad którymi znęcają się rodzice, doznaje urazów, których trwałą konsekwencją są różnego rodzaju defekty odpowiadające obrazowi zespołu psychoorganicznego: obniżenie poziomu intelektualnego, zaburzenia pamięci, zachowania związane z trudnością w kontrolowaniu emocji i rozpoznawania znaczenia sytuacji społecznych. U dzieci, które są maltretowane przez swoich rodziców, obserwuje się złamania, blizny, siniaki, ślady po oparzeniach. Choć najciężej pobite dzieci bywają do czwartego roku życia i w tej grupie wiekowej najczęściej dochodzi do zgonów i trwałych ubytków zdrowia, to każde maltretowane dziecko doświadcza bólu, lęku, dochodzi u niego do licznych niekorzystnych zmian w zakresie emocji i zachowania. Jego poczucie własnej wartości i godności zostaje poważnie naruszone, zburzone zostaje także jego poczucie bezpieczeństwa.

Prawna ochrona rodziny

Do zasadniczych przestępstw w kodeksie karnym zaliczamy: bigamię, przestępstwo znęcania się, rozpijanie małoletniego, uchylanie od alimentacji i porzucenie lub uprowadzenie dziecka lub osoby bezradnej.

Znęcanie się (fizyczne lub psychiczne) nad osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim, czy osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, jest więc karalne.

Ustawodawca podał definicję znęcania się jako działania (lub zaniechania obrony) polegającego na umyślnym zadawaniu bólu fizycznego lub dolegliwych cierpień moralnych - podejmowanego sporadycznie lub powtarzanego, np. bicia, straszenia, głodzenia i znieważania. Zazwyczaj adresatem takich zachowań jest osoba najbliższa dla sprawcy, która nie jest zdolna z własnej woli przeciwstawić się znęcaniu i znosi je z obawy przed pogorszeniem swej sytuacji, np. przez utratę pracy, środków utrzymania. Sprawcy przestępstwa umyślnego, jakim jest znęcanie się grozi kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Za znęcanie się ze szczególnym okrucieństwem kara jest wyższa - od roku do lat 10.

Znęcanie się, którego następstwem jest targnięcie się pokrzywdzonego na swoje życie, po ustaleniu związku przyczynowego, zagrożone jest karą pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

Ewelina Stańczyk-Malicka

*Od 21-26 lutego 2011 r. trwał tydzień pomocy ofiarom przestępstw.