Pańszczyzna. Prawdziwa historia polskiego niewolnictwa - to tytuł książki Kamila Janickiego wydanej przez Wydawnictwo Poznańskie w ub. roku (2021). To kolejna – z kilku, jakie się ukazały w ostatnich latach* - książka dotycząca ludowej historii Polski, napisana przez jednego z niedużej grupy polskich badaczy historii ludowej pokolenia 40-latków.
Spór o to, czy polscy chłopi pańszczyźniani byli niewolnikami czy też ich pozycja społeczna i warunki bytu wynikały z ustroju, jaki panował w Polsce i Europie od końca XVI w. do początków wieku XIX pojawił się w najnowszej historii polskiej po 89 roku, odkąd Polacy zauważyli, iż zostali okradzeni z majątku wspólnego. W dyskursie publicznym zaczęły się pojawiać pytania o to, kto tu zawinił, która klasa społeczna jest odpowiedzialna za to, co się stało. Trudno było za to winić tylko obecnych polityków, zatem źródeł powodów naszej sytuacji polityczno-gospodarczej zaczęto szukać - za Braudelem (historia długiego trwania) - w przeszłości, sięgając aż w wiek XVI. Było to po części odkrywanie Ameryki, gdyż wiedza ta istniała w PRL, ale po 89 roku została całkowicie wyrugowana z powszechnej edukacji i dyskusji publicznej, stosownie do wymogów neoliberalnych (skasowano historię społeczno-gospodarczą w programach nauczania).
Oczywiście, każde pokolenie pisze inaczej historię, bo i inne są warunki, w jakich ono żyje i inna perspektywa, nie mówiąc już o pojawianiu się nowych źródeł, nieznanych wcześniejszym badaczom. Problem jednak często leży w interpretacji znanych faktów.
W przypadku opisu położenia polskiego chłopstwa ścierają się do dzisiaj – na szczęście już słabo – dwa poglądy: jeden pokazuje położenie chłopstwa w Polsce niczym nie różniące się (a może i gorsze) od położenia niewolników w Ameryce Północnej. Drugi - wprost przeciwnie, uznaje opisy tragicznego położenia chłopstwa za wyolbrzymione i nieprawdziwe.
Ten ostatni pogląd jest jednak nie do obrony w świetle dokumentów, jakie stanowią opisy stosunków na polskiej wsi poczynione choćby przez cudzoziemców odwiedzających nasz kraj. Pokazują one - niespotykaną w innych krajach - skalę i stopień wyzysku i znęcania się szlachty nad chłopstwem oraz pozbawienie go jakichkolwiek praw (można go było nawet sprzedawać niczym rzecz).
Polscy chłopi byli więc niewolnikami - udowadnia autor książki, licznie przytaczając te opisy, dokumenty, świadectwa literaturowe. Szlachta polska, czerpiąca w miarę rozpadu państwa coraz większe zyski z pracy przymusowej chłopów, wymyśliła nawet teorię o dwóch narodach: pańskim i chłopskim, które nie mają ze sobą nic wspólnego, gdyż są to ponoć różne rasy.
Pisano, że chłopi są bardziej wytrzymali od szlachty, odporni na trudy codziennej pracy, mróz, słotę, urodzeni do tego, żeby harować. Twierdzono nawet, że mają inne układy pokarmowe, gdyż mogą żywic się najgorszym jadłem, spożywają pokarmy grube i nieposilające, gdyż takich wymagały ich chamskie żołądki (tak twierdził Jakub Kazimierz Haur).
Ta ówczesna propaganda pana, wójta i plebana była na tyle silna, że nawet niektórzy przybysze ze świata skłonni byli wierzyć, iż chłopi i szlachta to rzeczywiście odmienne ludy (Hubert Vautrin). Otóż typowy szlachcic z Rzeczpospolitej był „biały, rumiany, zwykle wysokiego wzrostu, o gładkiej skórze, fizjonomii łagodnej na przekór wąsom”.
Chłop był natomiast odmienny pod każdym względem: cechował go „wygląd ponury”, miał „cerę brązową, prawie czarną od słońca, twarz wychudłą, oczy wpadnięte, unikające ludzkiego wzroku, wzrost na ogół zaledwie średni, raczej niski, chód powolny, rozum ociężały, niezdolny do działania”.
Takie postrzeganie najliczniejszej warstwy społecznej Rzeczypospolitej i tak nieludzkie jej traktowanie utrwaliło się przez wieki na tyle, że sami chłopi nie byli w stanie myśleć o sobie w inny sposób, a konsekwencje tego odczuwamy do dzisiaj. Co nie powinno dziwić, skoro pańszczyzna na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej została zniesiona dopiero po jej upadku, dzięki zaborcom. W niektórych zakątkach Polski (Spisz) przetrwała nawet (w szczątkowej formie, żelarstwo) aż do II wojny światowej!
Jak to się stało, że w Polsce, która do XVI wieku niczym nie odróżniała się od innych państw europejskich pod względem ustrojowym i życia społecznego, doszło do takiego uwstecznienia i zbrutalizowania stosunków społecznych autor pokazuje w 10 rozdziałach książki (dobrze udokumentowanych, z bogatą bibliografią), obszernie omawiając w nich wszystkie aspekty upadku państwa polskiego i jego struktury klasowo-warstwowej. Ciekawa to lektura tym bardziej, że budzi wiele refleksji i pokazuje niemało analogii do dnia dzisiejszego.
Anna Leszkowska
Pańszczyzna. Prawdziwa historia polskiego niewolnictwa, Kamil Janicki, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2021, cena 49,90 zł
*Więcej w SN –
Adam Leszczyński – Ludowa historia Polski – SN Nr 12/20
Michał Rauszer – Bękarty pańszczyzny – SN Nr 1/21
Kacper Pobłocki – Chamstwo – SN Nr 6/21
Piotr Korczyński – Śladami Szeli – SN Nr 1/21