Koniec świata (2)
Manipulacja posługuje się iluzją, tworzy sztuczny świat, który wypacza percepcję osoby manipulowanej i to w takim stopniu, że zapomina ona o swym rzeczywistym interesie.
prof. Lech Ostasz (filozof)
Prof. Adam Karpiński (filozof z Uniwersytetu Gdańskiego), konstruując pojęcie demokratologii, (które doskonale opisuje m.in. zagadnienie funkcjonowania demokracji liberalnej w świecie od przełomu wieków, jak również definiuje aktualny stosunek mainstreamu do pojęcia kultury i narzuca określenia funkcjonalne temu pojęciu) zauważył, że „Francis Fukuyama, ogłaszając koniec historii wyraził tylko stanowisko zajmowane przez darwinistów społecznych, które uznaje, iż treści demokracji wypracowane przez społeczeństwo amerykańskie są już ostateczne.
Społeczeństwo amerykańskie rozpoznało już treści demokracji i wystarczająco je urzeczywistniło. Teraz nastał czas wdrażania demokracji przez inne nrody społeczeństwa. Dlatego demokratologia stała się prostacką ideologią przybraną w szaty nowoczesności udekorowanej elementami kultury ponowoczesnej”.
Religioznawca prof. Zbigniew Stachowski zwrócił uwagę na fakt, iż w świetle ataku na USA w dniu 11.09.2001 weryfikacji i falsyfikacji uległy podstawowe wartości oraz schematy przypisywane kulturze Zachodu. Nie sposób jest nadal zachowywać się w sposób hegemonistyczny i optymistyczno-pretensjonalny, przy świadomości multikulturowej istoty naszego świata, w zgodzie z podstawowymi prawdami (dotąd głoszonymi właśnie przez prominentnych reprezentantów formacji cywilizacyjno-kulturowej Zachodu) dotyczącymi wolności, demokracji i swobody człowieka do samorealizacji. „Chyba, że w sposób bezwarunkowy uznamy kulturę zachodnią za najsubtelniejszy i najznakomitszy wytwór człowieka służący głównie do dominacji nad drugim człowiekiem, której obca jest pokora, tolerancja, wolność i równość - a więc te idee, które tę kulturę wytworzyły - zwłaszcza wówczas, gdy wartości te i wzory zechciano by urzeczywistniać w innych realiach kulturowych, lecz bez naszej akceptacji”. Te zastrzeżenia i uwagi najlepiej oddaje głos czeskiego filozofa Vaclava Belohradsky’ego mówiący wprost o erze ubóstwienia własnego głosu.
Zmiany we współczesnym świecie następujące po rozpadzie systemu jałtańsko-poczdamskich porozumień (świata dwubiegunowego) rozpoczęły de facto zupełnie inną erę niż się Zachodowi wydawało. I to na wielu poziomach odniesienia (chodzi o najszerzej rozumianą kulturę) oraz w kilku przestrzeniach funkcjonowania świata. Zwycięstwo nad przeciwnikiem, jeśli nie uchwyci się jego niuansów i nie odniesie się go do politycznej przyszłości, okazuje się zawsze w efekcie zwycięstwem pyrrusowym. Zwłaszcza, kiedy przyszłość definiujemy przez pryzmat doświadczeń i wyzwań z czasów minionych.
Najlepiej sens tych rozważań oddaje stwierdzenie bułgarskiego politologa Iwana Krastewa, który w jednym z esejów politycznych na temat rozszerzania się Unii Europejskiej o kolejne kraje zauważył, że Unii Europejskiej, do której wstępują postsocjalistyczne państwa, wiążące z nią określone nadzieje (tu – mityczne i nie rzeczywiste oczekiwania), już nie ma. A jest rok 2004. Nikt z tego sobie nie zdawał w I dekadzie XXI wieku sprawy. Fantasmagorie, irracjonalizm, wańkowiczowskie „chciejstwo” to najgorsze komponenty polityki. Międzynarodowej przede wszystkim.
Kryzysy – gospodarczy 2008 i migracyjny (w wyniku katastrofalnych decyzji politycznych odnośnie Libii, Syrii, a przedtem Iraku i Afganistanu)- są tylko dramatyczną i namacalną egzemplifikacją tych spostrzeżeń czy uwag.
Europa Zachodnia - w formie tak skonstruowanej i monstrualnie rozdętej pod względem terytorialno–tożsamościowym, (biorąc pod uwagę różnorodność tradycji i historii krajów wchodzących w skład UE), jak i biurokratycznym (co z racji organizacji czyni ją strukturą słabo decyzyjną) - stała się dla świata – mimo wysokiego poziomu i jakości życia, technologii i atrakcyjności kultury – czymś na kształt antycznej Hellady w Imperium Romanum. Statecznym, patriarchalnym, trochę sennym i wzorcowym (pod względem dostępności dóbr i spokojnego bytu), platońskim ideałem megapaństwa. Takim wzorcem metra z Sevres.
Niesie to bardzo poważne zagrożenia dla bieżącej polityki, tak w wymiarze strategii, jak i taktyki, o geopolitycznej roli UE nie wspominając. Jak popatrzeć na meandry polityki unijnej w ostatnich latach i ich efekty, można dojść do wniosku, że nawet kierujący (czy raczej – starający się kierować) tym molochem nie bardzo wiedzą co mają robić. Po prostu trwają na stanowiskach w Brukseli, Strasburgu, Hadze itd.
Kryzys demokracji liberalnej widoczny gołym okiem przy wyborczych urnach w krajach Zachodu wywołany jest rozwierającymi się nożycami w poziomie życia i dostępności do dóbr traktowanych dotychczas jako codzienność (coraz większe bogactwo nielicznych oraz coraz ściślejsze powiązanie megakapitału z polityką), ale nade wszystko poprzez wzrastające poczucie chaosu, brak przewidywalności i rudymentarnych elementów bezpieczeństwa.
Prawicowy populizm, ocierający się często o ksenofobię, rasizm czy nawet faszyzm, zdobywa coraz szersze grono zwolenników, a tym samym i poparcie wśród zdeklasowanych przedstawicieli tzw. klasy średniej, tej podstawowej grupy społeczeństw zachodnich będącej trzonem liberalnych porządków demokratycznych. O milionach ludzi wykluczonych i zepchniętych na margines życia społecznego (zwanych dawniej „niebieskimi kołnierzykami”) w wyniku neoliberalnej polityki ostatnich dekad, delokalizacji przemysłu i procesów globalizacji nie wspominając.
Wystarczy odwiedzić tylko miasteczka i osiedla w północnej Anglii, portugalski interior, albo region Pojezierza Drawskiego w Polsce. To pierwsze z brzegu przykłady tego zjawiska w ponad 500 milionowej Unii Europejskiej.
Problem ten doskonale pokazał Thomas Frank w książce „Co z tym Kansas?” na przykładzie jednego tylko ze stanów USA – środkowego - regionu najbardziej może dotkniętego taką polityką.
Możemy się dziwić, ale właśnie z takich powodów tzw. demokracja sterowana cieszy się poparciem coraz szerszej rzeszy zwolenników nie tylko jak miało to miejsce w krajach spoza kręgu atlantycko-łacińskiej kultury. Także tendencje autorytarne i nacjonalistyczne zdobywają coraz szerszy poklask w społeczeństwach do tej pory „klasycznie demokratycznych”, otwartych i przyjaznych Innemu.
Pojęcie demokracji sterowanej, sformułowane niegdyś przez Władimira Putina, jest coraz bardziej nośne, stając się niejako znakiem firmowym śmierci świata do tej pory nam znanego. Bo już nie tylko w Rosji - zazwyczaj odległej od tradycji zachodnio-atlantyckiej w tej mierze (choć będącej krajem jak najbardziej europejskim, gdyż autorytaryzm i rządy silnej ręki są tradycją Europy, a ostatnie dekady mogą być jedynie miłym antraktem w jej dziejach) - ale i w Polsce, Turcji, na Węgrzech czy Chorwacji, by nie wspominać o Holandii, Francji, Anglii, Finlandii czy Austrii (gdzie takie siły polityczne mają rosnące poparcie społeczne) - forma rządów autorytarnych i ograniczenia w jakimś sensie demokracji znanej do tej pory zdobywa sobie poklask znacznej liczby wyborców.*
Jak więc widać, nie tylko Chiny, (które nigdy nie zapewniały o swym demokratycznym porządku wewnątrzpaństwowym w stylu zachodnim) czy Rosja są „złymi dziećmi” znamionującymi „koniec świata”, jaki znaliśmy, w jakim błogo żyliśmy przez ostatnie dekady i jaki wydawał się nam trwały po wsze czasy.
Koniec świata wywołany przez nas - ludzi Zachodu, świata, jaki staraliśmy się narzucić reszcie globu, wynika też z kilku mniej istotnych elementów. Francis Fukuyama w książce „Wielki wstrząs” zalicza do nich kryzys demograficzny, wzrost przestępczości (czyli spadek poczucia bezpieczeństwa), kryzys rodziny, ekologię, indywidualizację życia (egoizm i narcyzm), a tym samym utracenie poczucia wspólnotowości i kurczenie się tzw. kapitału społecznego. Totalne rozproszenie współczesnej rzeczywistości – wpływ nowoczesnych środków komunikacji interpersonalnych i rola globalnych mass mediów – to dodatkowe czynniki dezintegracji znanego nam wcześniej świata.
Także Alvin Toffler w związku ze wzrostem roli high-tech w codziennym życiu (m.in. media społecznościowe) przewidywał lawinowe zmiany w świecie XXI wieku, za którymi wiele osób nie będzie w stanie nadążać (teoria tzw. trzeciej fali). Do tego należy też zaliczyć skutki globalizacji.
Zmiany, jakie zachodzą we współczesnym świecie (i to nie w kierunku przewidywanym przez demo-liberalne elity rządzące i nie po wsze czasy, jak im się wydawało) są wynikiem procesów wielopłaszczyznowych, często ze sobą sprzecznych, zderzających się i antynomicznych.
Można zauważyć, iż po części śmierć znanemu nam do tej pory światu zadają zwykli ludzie, obywatele, wyborcy, pomijani czy zepchnięci przez mainstream do przysłowiowego kąta. Bo poczuli się lekceważeni i wyobcowani z procesów, w których nie mogą brać udziału, bo przebiegają one ponad ich głowami.
Fiodor Łukjanow, doradca Prezydenta Rosji Władimira Putina, tak mówi na ten temat: „społeczeństwa najważniejszych państw świata pokazały, że też nie rozumieją tego porządku i go odrzucają. Bo czym jest Trump, Brexit, Le Pen? To jest głośne powiedzenie elitom: a po co nam to wszystko?
Polityczne elity świata zachodniego zglobalizowały się, mogły brylować, układać swój świat wielkich finansów, ale przyszedł moment, że prości ludzie powiedzieli: nie, my się nie chcemy tak globalizować i zagłosowali inaczej, niż elity oczekiwały”.
Ale jest jeszcze jeden, może najważniejszy, element w tej obserwowanej śmierci świata powstałego (i jak się zdawało trwałego) po upadku muru berlińskiego. To wzrost znaczenia „strefy pacyficznej” w gospodarce światowej, a tym samym przesuniecie centrum geopolityki w ten rejon globu. Bo to już nie tylko Japonia czy Korea Południowa, ale przede wszystkim Chiny, Tajwan, Wietnam, Indonezja czy Malezja. To także Azja Środkowa: Kazachstan, ale również kolejny „tygrys” wzrostu, jakim są Indie.
Zresztą i w samych Stanach Zjednoczonych AP obserwowana jest od dekady zmiana balansu w geopolityce i wewnętrznych uwarunkowaniach: rośnie znaczenie regionów nad Pacyfikiem kosztem Wschodniego Wybrzeża, do tej pory będącego „sercem” USA z racji historii, kultury, gospodarki, finansów itd. Nazwa „serce” Ameryki wiąże się też z sentymentalnymi związkami Nowego i Starego Świata: tu przybywali pierwsi osadnicy z Europy, tu powstały pierwsze kolonie, tu wreszcie powstał związek dawnych kolonii angielskich dający początek dzisiejszym Stanom Zjednoczonym tak pod względem formalnym, politycznym jak i duchowym. Dziś owo „serce” bić poczyna coraz silniej w Kalifornii, Oregonie czy rejonie Seattle, a także na południu z racji szerokiej latynoamerykanizacji tych rejonów i coraz ściślejszych związków z Ameryką Łacińską.
Także w Rosji widać przesuwanie się zainteresowania na wschód, nad Pacyfik. Mówi o tym w rozmowie z Maciejem Wiśniowskim wspominany już Łukjanow. I to są nie tylko rosnące wielopłaszczyznowe związki Chin i Rosji (jak np. Dalekowschodni Uniwersytet we Władywostoku, gdzie studiuje wielu Chińczyków i studentów z Azji Środkowej) w wielu dziedzinach życia, ale przede wszystkim związki w ramach Szanghajskiej Organizacji Współpracy czy BRICS. Znamienną jest tu także inicjatywa powołująca wspólny bank tych państwa. To jest krok, próba przeciwstawienia się dominacji Zachodu w międzynarodowym świecie finansów.
Tak by pokrótce przedstawiała się wizja powolnej „śmierci świata”, jaki znamy my, ludzie Zachodu. W podsumowaniu warto zacytować Horacego: „Choćbyś naturę wypędzał widłami, ona zawsze powróci i zwycięska pokona naszą głupią wzgardę” (Listy – 1/10, 24-25).
Radosław S. Czarnecki
Pierwsza część tego eseju pt. Koniec świata ukazała się w Nr. 6-7/17 pod tytułem "Wizje przyszłości" - http://www.sprawynauki.edu.pl/archiwum/dzialy-wyd-elektron/305-politologia-el/3635-wizje-przyszlosci
*O immanencji autorytaryzmu, a nawet totalitaryzmu, w europejskiej tradycji pisałem w Sprawach Nauki nr 1, 2 i 3 tego roku - "Protofaszyzm a kultura Zachodu".