Jednym z najcenniejszych źródeł informacji o życiu muzycznym minionych epok jest ikonografia. Sceny muzyczne, przedstawione w rzeźbie czy malarstwie, roztaczają przed współczesnym odbiorcą nie tylko obraz funkcjonowania muzyki w dawnej kulturze, ale dostarczają także konkretnych wiadomości dotyczących wyglądu instrumentów, techniki gry czy składu zespołów muzycznych. Z drugiej zaś strony ikonografia jest nieoceniona przy badaniu teoretycznego, ideologicznego czy symbolicznego wymiaru muzyki.
Odtwarzanie muzyki dawnej jest nierozerwalnie związane z rekonstrukcją walorów brzmieniowych instrumentów, które od długiego czasu są nieobecne w praktyce muzycznej. Niewiele z nich zachowało się do czasów współczesnych, wiele uległo zaś przeróbkom, które całkowicie zmieniły ich pierwotne cechy. O ile na temat instrumentów barokowych oraz renesansowych wiadomo stosunkowo dużo, to badanie instrumentarium średniowiecznego nierzadko przypomina pracę paleontologa rekonstruującego szkielet na podstawie jednej kości.
Na czym grał Dawid? Średniowiecze wprowadziło do europejskiej sztuki kilka żywotnych motywów ikonograficznych związanych z muzyką. Ze względu na charakter sztuki średniowiecznej, były to w większości sceny dewocyjne lub związane z wydarzeniami i postaciami biblijnymi. Wśród nich na pierwszym miejscu należy wymienić przedstawienia Dawida, izraelskiego króla-proroka, autora Psalmów, którego głównym atrybutem był strunowy instrument muzyczny. W średniowiecznym malarstwie i rzeźbie Dawid wyposażany był praktycznie we wszystkie rodzaje ówczesnych chordofonów.
Na zachodzie Europy, od czasów karolińskich aż po XII w. powszechne byłyby wyobrażenia Psalmisty z rotą, czyli trójkątną cytrą o strunach po obu stronach pudła rezonansowego. W sztuce będącej pod wpływem germańskim Dawid najczęściej grał na lirze, instrumencie znanym ze znalezisk archeologicznych w grobach książąt i możnych. Ukoronowaniem tej tradycji ikonograficznej jest tympanon z kościoła w Trzebnicy, na którym ukazano Dawida grającego na lirze przed Betsabee. Przełom XII i XIII w. przyniósł ustalenie się harfy jako stałego atrybutu Dawida i to właśnie z tym instrumentem pojawia się on najczęściej w późniejszych przedstawieniach.
Należy podkreślić, że instrument Dawida posiadał w średniowieczu rozbudowaną symbolikę. Ze względu na cudowną moc muzyki Psalmisty, która odegnała złego ducha od Saula oraz wyprowadzanie genealogii Jezusa od Dawida, instrument ten był uznawany przez średniowiecznych egzegetów jako symbol Chrystusowego Krzyża. Skojarzenie to opierało się również na budowie instrumentu ? struny z baranich jelit, rozpięte na drewnianym korpusie miały symbolizować Baranka Bożego przybitego do Drzewa Krzyża.
Średniowieczna kapela Częstymi motywami w sztuce są grupy instrumentalistów. Najczęściej są to grający aniołowie, pojawiający się w scenach maryjnych oraz zainspirowana Apokalipsą wizja 24 Starców, trzymających instrumenty muzyczne. O ile przedstawienia aniołów mogą odzwierciedlać realne, znane artyście składy grup instrumentalnych, to Starcy Apokalipsy prezentowali zwykle przegląd wszystkich instrumentów znanych twórcy dzieła. Poza scenami ściśle związanymi z sacrum, średniowiecze dostarcza szeregu przedstawień związanych z kulturą świecką.
W ikonografii pojawiają się więc przedstawienia dworskich muzyków i plebejskich zabaw, a także motywy parodystyczne, jak choćby często spotykana figura grającego osła czy liczne postacie zwierzęcych i hybrydycznych muzykantów. Część średniowiecznych przedstawień instrumentów muzycznych skupia się na szczegółach w stopniu, który umożliwia odtworzenie instrumentu na podstawie kilku zabytków ikonograficznych. Nierzadko jednak należy sięgnąć po źródła suplementarne.
Dużą rolę odgrywają tu instrumenty tradycyjne, których niektóre szczegóły budowy mogły nie zmienić się od kilkuset lat. Poza wymienionymi przykładami średniowiecznej ikonografii muzycznej, ściśle związanymi z sacrum i profanum, bardzo istotną grupę stanowiły ilustracje do pism teoretyków. Traktaty muzyczne, oparte w dużym stopniu na dziedzictwie wiedzy antycznej, wprowadzały postacie mitycznych muzyków, takich jak Apollo, Amfion czy Orfeusz, tym samym wcielając je do europejskiej ikonografii jeszcze przed nadejściem renesansu.
Ikonografia muzyczna dostarcza więc wiedzy nie tylko na temat instrumentarium i technik gry, które są niezbędne przy wszelkich próbach rekonstrukcji średniowiecznego repertuaru. Pozwala także odtworzyć miejsce muzyki w dawnej kulturze, zarówno w jej wymiarze praktycznym, teoretycznym czy symbolicznym.
Łukasz Kozak