Dzieje łódzkiego getta doczekały się bogatej literatury. Poszerzyło ją ostatnio Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego książką Fenomen getta łódzkiego 1940-1944 pod red. Pawła Samusia i Wiesława Pusia.*
Nagrodzona publikacja to zbiorowa monografia naukowa. Jej recenzent, prof. Andrzej Chwalba z Uniwersytetu Jagiellońskiego podaje, iż „Fenomen getta łódzkiego 1940–1944” stanowi kontynuację cyklu studiów żydowskich podjętych przez środowisko łódzkich historyków.(...) Ze wszystkich dotychczasowych prac temat losu Żydów w czasie II wojny światowej, getta i Zagłady z pewnością był najtrudniejszy do opracowania i napisania (…) Spośród bardzo licznych publikacji dotyczących losów społeczności żydowskich w okresie II wojny światowej, ta wyróżnia się rozległością podjętych wątków badawczych, dużą różnorodnością punktów widzenia, bogactwem dokumentacji i sumiennością opracowania”
Wśród blisko 30 autorów książki, reprezentujących polskie i zagraniczne ośrodki naukowe, znaleźli się m.in.: prof. Feliks Tych, prof. Anna Kuligowska-Korzeniewska; Abraham Cykiert (Australia); prof. Michal Unger, prof. Shmuel Krakowski i rabin Avraham Krieger (Izrael); prof. Florian Freund i prof. Karl Stuhlpfarrer (Austria); Symcha Keller, przewodniczący Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi.
Redaktorzy i autorzy książki podjęli próbę zmierzenia się z pytaniem: na czym polegał fenomen getta łódzkiego? Poszukując na nie odpowiedzi, starali się przedstawić dzieje getta na szerszym tle historycznym – historii miasta i jego mieszkańców, dziejów Żydów polskich i europejskich, historii społeczeństwa polskiego podczas okupacji niemieckiej, a także przybliżyć czytelnikom wiedzę o losie ludności żydowskiej uwięzionej przez Niemców w łódzkim getcie. Podjęli również próbę opisu postaw i motywów różnej działalności osadzonych w tym getcie.
Publikacja zawiera unikatowy materiał ilustracyjny ze zbiorów archiwalnych (250 fotografii): czarno-białe zdjęcia autorstwa zamkniętych w getcie (Mendela Grosmana, Lajba Maliniaka i Henryka Rossa) oraz kolorowe – kierownika działu finansów niemieckiego Zarządu Getta w Łodzi Waltera Geneweina. Fotografie te, po raz pierwszy publikowane w tak szerokim wyborze, ukazują przede wszystkim niewolniczą pracę i warunki egzystencji w getcie, sylwetki funkcjonariuszy władz niemieckich oraz pomocniczej administracji żydowskiej, jak również portrety zwykłych mieszkańców getta, dorosłych i dzieci, pozory normalnego życia tej zamkniętej społeczności, wreszcie jej eksterminację i przebieg deportacji.
x x x
Dzieje łódzkiego getta doczekały się już bogatej literatury. Pierwsze publikacje na ten temat w języku polskim zaczęły pojawiać się niebawem po zakończeniu II wojny światowej. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje trzytomowe wydawnictwo źródłowe, opublikowane w roku 1946, a poświęcone dziejom okupacji niemieckiej w Polsce. Jeden z jego woluminów, w opracowaniu Artura Eisenbacha,
dotyczy problematyki łódzkiego getta.
Badaniami tego getta przez lata zajmowała się Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Łodzi – Instytut Pamięci Narodowej, w której powstał z czasem specjalny zespół naukowo-badawczy ds. eksterminacji Żydów. W jego skład weszli historycy i prawnicy z łódzkich szkół wyższych oraz innych instytucji, nie tylko zresztą z Łodzi, ale również z całego kraju.
Wzrost zainteresowania dziejami łódzkiego getta wśród polskich historyków i publicystów nastąpił w połowie lat osiemdziesiątych. Na początku naszego stulecia owo zainteresowanie jeszcze się zwiększyło, co niewątpliwie miało związek z 60. rocznicą likwidacji getta w Łodzi. Powstało też na jego temat wiele opracowań w językach: angielskim, niemieckim, hebrajskim, jidisz i innych.
Inspiracją do powstania książki była międzynarodowa konferencja naukowa poświęcona historii łódzkiego getta w październiku 2004 r. Zorganizował ją Uniwersytet Łódzki przy współpracy Archiwum Państwowego w Łodzi, Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Łodzi i Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie. W konferencji wzięli udział historycy, filolodzy oraz przedstawiciele innych dyscyplin naukowych z wyższych uczelni oraz ośrodków naukowych Austrii, Australii, Izraela, Niemiec, Polski i USA. Wygłoszonych zostało ponad 20 referatów dotyczących różnych aspektów historii getta w Łodzi i tragicznego losu jego mieszkańców.
Książka ukazuje w pierwszych rozdziałach rolę społeczności żydowskiej w życiu miasta do roku 1939, a także prezentuje politykę niemieckich władz w okupowanej Łodzi. Następnie poddano w niej analizie istotę fenomenu getta łódzkiego, w aspekcie typologii gett utworzonych przez Niemców na ziemiach polskich w latach 1939-1944. W kolejnych rozdziałach podęto próbę rekonstrukcji organizacji getta, aparatu represji i mechanizmów jego funkcjonowania, a także analizy warunków egzystencji ludności żydowskiej – miejscowej i wysiedlonej z zachodniej Europy oraz Cyganów.
W dalszych rozdziałach ukazano gdzie i jak dokonano zagłady mieszkańców getta. Zamieszczono też opracowania zawierające omówienia literatury poświęconej jego dziejom (wraz z bibliografią), jak również źródeł archiwalnych dotyczących historii getta. Końcowe rozdziały opisują dzieje społeczności żydowskiej w Łodzi po II wojnie światowej.
Stanisław Bąkowicz
*Wydawnictwo UŁ za omawianą książkę otrzymało nagrodę główną
– Puchar Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w konkursie na „najtrafniejszą szatę edytorską książki naukowej” na XIII Wrocławskich Targach Książki Naukowej.