Dotknąć słowem
Autor: Małgorzata Milewska-Stawiany 2008-02-09
Słowo staje się bronią nie tylko w sporach. Jego siła rażenia wykorzystywana jest również w sytuacjach dokuczania, obrażania, ubliżania, zniesławiania, piętnowania, a także innych podobnych zachowaniach powodujących najczęściej przykre doznania psychiczne. Liczne związki wyrazowe nazywające akty mowy w polszczyźnie, np. obrzucać kogoś błotem, dogryzać komuś, docinać komuś, ranić kogoś słowami odnoszą się do tych działań słownych, które mają na celu wyrządzenie komuś szkody.
Sprawianie przykrości słowami najczęściej opisywane jest w języku za pomocą słownictwa związanego ze zmysłem dotyku. Można przecież dotknąć słowem albo spotkać się z dotkliwą obelgą. Metaforyzacja opisu takich sytuacji wskazuje na wyraźne powiązanie zmysłowej percepcji z ludzkimi emocjami. Wywoływanie nieprzyjemnych odczuć bywa przyrównywane do fizycznego bólu: Słowo bardziej boli niż rana. Można ranić słowami, a czasem też słowa ranią do żywego.
Wyrazy: obraza, obrazić, uraza, urazić nawiązują do czynności uderzania, rażenia, kaleczenia (zawierają dawny rdzeń *rez- /rüz- /raz- o znaczeniu ‘ciąć, rżnąć’). Obrażać kogoś to przecież chłostać słowami, ciąć słowami.
Raniące słowa cechuje przede wszystkim ostrość. Wskazują na to takie połączenia wyrazowe, jak: ostry język, cięty język, ktoś sobie ostrzy na kimś język. Słowa czy język bywają często zestawiane z różnymi ostrymi przedmiotami, takimi jak szpilka: wsadzać, wbijać komuś szpilę / szpilkę, brzytwa: mieć język jak brzytwę, żyletka: mieć język jak żyletkę, nóż: słowo jak pchnięcie noża, sztylet: słowo przeszywa jak sztylet, a także miecz, np. w przysłowiu: Bardziej boli od języka jak od miecza. Porównanie języka do miecza wielokrotnie występuje w Biblii. Oto przykłady z Psalmów: język ich miecz ostry (Psalm 57), zaostrzyli jako miecz języki swoje (Psalm 64).
Konkretna sytuacja obrażania czy dokuczania może być różnie określana ze względu na narzędzie, sposób zadawania bólu, natężenie czy długość cierpienia. Niewielką złośliwość słowną określa frazeologizm wsadzać, wbijać komuś szpilę / szpilkę, na większe psychiczne tortury wskazują połączenia zawierające człony nóż, sztylet, miecz. Związek wyrazowy chłostać kogoś słowami wskazuje natomiast na długotrwałe nękanie.
W sytuacjach dokuczania, znieważania czy ubliżania mówiący świadomie chce sprawić adresatowi przykrość. Natomiast obrażanie nie zawsze jest działaniem celowym, można przecież obrazić niechcący.
W różny sposób możemy dotknąć słowem. Bywają słowa mocne, silne, groźne, niebezpieczne, jadowite, trujące. Powinniśmy jednak pamiętać, że warto ważyć słowa, a często też panować nad słowem.