Ojczyzna, kraj, macierz, czyli słów kilka z historii wyrazów
Autor: Małgorzata Milewska-Stawiany 2008-04-05
Jan Szczepański w „Sprawach ludzkich” twierdził, że wartość człowieka nie wynika z przynależności do całego gatunku ludzkiego, ale wywodzi się z poczucia solidarności z węższą zbiorowością, w której i dla której człowiek żyje. Ukształtowanie takich pojęć, jak ojczyzna, kraj, macierz musiało mieć niewątpliwie związek z takim postrzeganiem wartości.
Wyrazy bliskoznaczne: ojczyzna, kraj, macierz pojawiają się obecnie często wymiennie. Występowanie ich w dzisiejszym znaczeniu jest jednak wynikiem pewnej ewolucji, której warto się przyjrzeć.
Struktura słowa ojczyzna wyraźnie nawiązuje do rzeczownika ojciec. Pierwotnie wyraz ten oznaczał spuściznę po ojcu, dziedzictwo po przodkach, czyli ojcowiznę. Dzisiejsze znaczenie tego wyrazu ‘kraj, w którym się ktoś urodził, którego jest obywatelem, z którym jest związany poczuciem przynależności narodowej i emocjonalnie’ ustalało się dopiero koło połowy XVI w. Łukasz Górnicki zalecał wówczas używanie zamiast ojczyzna łacińskiego słowa patria, pisał: (…) moim zdaniem lepiej uczyni, kto mówiąc o Polszcze, rzecze Patria moja, niżli ojczyzna moja, bo ojczyzna częściej się rozumie to, co gruntu komu ociec jego zostawił. Mimo zaleceń Górnickiego, łacińskie patria zastępowano coraz częściej ojczyzną, np. u J. Kochanowskiego czy J. Wujka. Dopiero w XVII w. ojczyzna ma już główne znaczenie ‘patria’ m.in. w pismach G. Knapskiego, J. Ch. Paska czy W. Potockiego. Ojczyzna ‘ojcowizna’ występuje w języku polskim jednak do do końca XIX w. jako drugie lub dalsze znaczenie tego wyrazu. Mickiewicz używa tego słowa w znanej wszystkim apostrofie: Litwo! Ojczyzno moja! w odniesieniu do stron rodzinnych, regionu, z którego się pochodzi, ojczyzny domowej.
Natomiast wyraz macierz ‘dziś podniośle o ojczyźnie, ziemi ojczystej’ znaczył dawniej ‘matka’. Zdrobniała forma matka zastąpiła już od XIV w. pierwotne słowo mać (skrócone z maci), mające w dalszych przypadkach postać macierze, od której powstały nowe mianowniki: macierz i maciora. W Bogurodzicy pojawia się matka, ale w psałterzach i Biblii przeważa mać, macierze. Jeszcze w XV w. wyraz maciora odnosił się do każdej matki, zarówno zwierzęcej, jak i ludzkiej. Wyrazy macierz, macierzysty przypominają o tym dawnym znaczeniu, które z obecnym słowem maciora nie mają nic wspólnego.
Kraj funkcjonuje również jako synonim ojczyzny, ale jest to przede wszystkim ‘obszar wyznaczony przez granice etniczne lub polityczne’, także ‘kraina, okolice, strony, np. kraj lat dziecinnych’ oraz ‘brzeg, skraj, krawędź czegoś’. To ostatnie znaczenie dziś jest szczególnie żywe w dialektach, w języku literackim częściej występuje skraj, już od XIV w. W najstarszym znaczeniu kraj to przede wszystkim ‘granica terytorium, kraniec, koniec, krawędź, brzeg czegokolwiek’. Znaczenie pierwotne przeszło na ‘okolicę’, później ‘ziemię’, a także metaforycznie zaczęło określać ojczyznę.
Historia pojęć: ojczyzna, macierz, kraj jest ściśle związane ze świadomością narodową, rozwojem narodu i jego kultury. Ewolucja znaczeniowa tych wyrazów polega na rozszerzeniu znaczenia w kierunku od znaczenia węższego, bardziej konkretnego, do szerszego, bardziej abstrakcyjnego. Nasilenie takich zmian znaczeniowych przypada w polszczyźnie na wiek XVI, kiedy to na podłożu nazw konkretnych powstają zasoby słownictwa abstrakcyjnego o charakterze społecznym, filozoficznym, religijnym, a także naukowym.