Takie małe, że aż wielkie

Z prof. Andrzejem Górskim, wiceprezesem PAN, członkiem Europejskiej Grupy ds. Etyki w Nauce i Nowych Technologiach (European Group on Ethics in Science and New Technologies - EGE) rozmawia Anna Leszkowska.

• Panie profesorze, co się takiego stało, że w 2008 roku europejskie środowisko naukowe, a za nim Europejski Parlament oraz Komisja Europejska, postanowiły sporządzić kodeks etyczny dla jednej dziedziny nauk – nanonauki, choć nie robiło się czegoś takiego w przypadku rewolucji biotechnologicznej czy informatycznej?
  
  

• Nie robiło się, ale np. w przypadku ICT (Information and Communication Technology) już się to dzieje – w tej chwili pracujemy nad aspektami etycznymi badań w tej dziedzinie. Co się tyczy nanonauki i nanotechnologii – to dziedzina, która stwarza bardzo obiecujące perspektywy i możliwości zastosowań. Okazuje się, że poprzez realizowanie pewnych procesów na poziomie nano, czyli wymiarów 10^-9 m, można stworzyć nowe warunki np. wizualizacji tkanek, dostrzec przerzuty nowotworowe, dotrzeć do komórek nowotworowych i zabić je, można wytwarzać implanty bardziej kompatybilne z tkankami, itd. Innymi słowy, powstają zupełnie nowe możliwości diagnostyczne i terapeutyczne. Już zarejestrowano kilka leków stworzonych dzięki nanotechnologiom. W związku z tym, a także i w związku z faktem, iż nie wiemy obecnie, jakie są niebezpieczeństwa podawania człowiekowi produktów opartych o nanotechnologie, powstała konieczność stworzenia odpowiedniego kodeksu. I taki kodeks – bardzo ogólny zresztą - opracowała KE.
  
  

• Czy każda nowa dziedzina nauki winna mieć swój kodeks?
  
  

• Trudno odpowiedzieć na to pytanie, ale byłbym bliższy odpowiedzi, że nie, bo w przeciwnym razie mielibyśmy multiplikacje kodeksów, co szybko doprowadziłoby do ich inflacji, produkcji ton dokumentów, z których niewiele wynika. Trudno odpowiedzieć jednak na pytanie, gdzie jest ta granica, poza którą jest to konieczne. Ja myślę, że akurat kodeks dotyczący nanonauk jest potrzebny i uzasadniony. Mówię to jako lekarz i badacz. Świat w tej chwili dosłownie zachłystuje się możliwościami nanonauki, a tam, gdzie panuje euforia, łatwo o zagrożenia i pomyłki.
  
  

• Kod etyki jest dobrowolny, czy obliguje to państwa do jego przestrzegania?
  
  

• Kody nie są prawem, a tylko zaleceniem. Obecnie różne kraje w różnym stopniu implementowały ten kod. Ponad połowa państw członkowskich UE poczyniła pewne starania, żeby wydać odpowiednie rozporządzenia zgodne z tym kodem. Na przykład Dania zdecydowała, że przy badaniach naukowych dotyczących obszaru nano trzeba przestrzegać właśnie tego kodu etycznego.

• Kodeks dotyczy sfery etycznej, czy potrzebne jest też prawo?
  
  

• Tak, i są pewne próby w tym kierunku. Na przykład. we Francji ministerstwo nauki wydało już zarządzenie nakazujące respektowanie tego kodeksu w badaniach dotyczących nanotechnologii.
  
  

• Kodeks etyki w dziedzinie nanonauki powinien obejmować wszystkich zainteresowanych, a jak do niego podchodzą koncerny?
  
  

• Niektóre firmy farmaceutyczne mają takie kodeksy, np. firma BASF. Inne uważają, że skoro mają kodeksy dotyczące np. chemikaliów, to dodatkowe kodeksy są im już niepotrzebne (to przekonanie zresztą spotkało się z ostrą repliką prof. Kinderlerera, przewodniczącego EGE). Zgadzam się całkowicie z jego opinią. Kodeks etyki lekarskiej np. niekoniecznie musi się przecież zgadzać z kodeksami firmy farmaceutycznej, podobnie w przypadku kodeksu pracownika nauki, którego celem jest przecież poszukiwanie prawdy, a nie zysku.
  
  

• Dziękuję za rozmowę.

Kodeks postępowania

dotyczącego odpowiedzialnego prowadzenia badań

w dziedzinie nanonauk i nanotechnologii

przyjęty przez Komisję Wspólnot Europejskich na posiedzeniu w dn. 7 lutego 2008 r., z zaleceniem dla państw członkowskich stosowania go jako instrumentu służącego za podstawę dalszych inicjatyw mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa oraz etycznego i zrównoważonego charakteru badań w dziedzinie nanonauk i nanotechnologii w Unii Europejskiej.

Kodeks stanowi 7 poniższych, ogólnych zasad, które – zgodnie z oczekiwaniami Komisji Europejskiej, powinny być stosowane przez uniwersytety, instytuty badawcze i firmy w Unii Europejskiej z jednoczesną deklaracją i gwarancją bezpiecznego rozwoju i wykorzystania nanotechnologii dla podniesienia jakości życia ludzkości.

1. Znaczenie

Cel i znaczenie badań w zakresie nanonauk i nanotechnologii powinny być zrozumiałe dla ogółu społeczeństwa. Działalność badawcza powinna być zgodna z podstawowymi zasadami, zaś ich opracowywanie, realizacja i rozpowszechnianie ich wyników powinny być prowadzone w interesie dobrobytu jednostek i społeczeństwa.

2. Zrównoważony charakter

Badania w dziedzinie nanonauk i nanotechnologii powinny być bezpieczne, etyczne i przyczyniać się do zrównoważonego rozwoju. Nie powinny szkodzić i zagrażać ludziom, zwierzętom, roślinom i środowisku, teraz oraz w przyszłości ani stwarzać zagrożenia biologicznego, fizycznego lub moralnego.

3. Środki ostrożności (bezpieczeństwo)

Badania w zakresie nanonauk i nanotechnologii należy prowadzić zgodnie z zasadą ostrożności, przewidując potencjalne ich skutki dla środowiska, zdrowia i bezpieczeństwa oraz podejmując należyte środki ostrożności proporcjonalne do wymaganego poziomu ochrony, jednocześnie wspierając postęp przynoszący korzyści dla społeczeństwa i środowiska.

4. Integracja

Podstawą w zarządzaniu badaniami w dziedzinie nanonauk i nanotechnologii powinno być zastosowanie trzech zasad: otwartości dla wszystkich zainteresowanych podmiotów, jawności i poszanowania uzasadnionego prawa dostępu do informacji. Udział w procesie decyzyjnym należy umożliwić wszystkim zainteresowanym podmiotom prowadzącym badania w zakresie nanonauk i nanotechnologii oraz podmiotom, których te badania dotyczą.

5. Doskonałość ( wartość naukowa)

Badania w dziedzinie nanonauk i nanotechnologii powinny spełniać najwyższe standardy naukowe, także pod względem ich rzetelności oraz normy związane z dobrymi praktykami laboratoryjnymi.

6. Innowacyjność

W ramach zarządzania badaniami w dziedzinie nanonauk i nanotechnologii należy wspierać maksymalną kreatywność, elastyczność i umiejętność planowania na rzecz innowacyjności i rozwoju.

7. Odpowiedzialność

Naukowcy i organizacje badawcze powinny ponosić odpowiedzialność za skutki społeczne oraz konsekwencje dla zdrowia ludzi i środowiska, jakie prowadzone przez nich badania w dziedzinie nanonauk i nanotechnologii mogą wywrzeć na obecne i przyszłe pokolenia.

Powyższe zasady mają przyczynić się także do właściwej koordynacji działań członkowskich UE w celu zoptymalizowania synergii pomiędzy podmiotami badawczymi w dziedzinie nanonauk i nanotechnologii na poziomie europejskim i międzynarodowym.

Kodeks, zgodnie z założeniami, jest regularnie monitorowany i co dwa lata podlega aktualizacji w celu uwzględnienia w nim zmian związanych z rozwojem nanonauk i nanotechnologii na świecie oraz postępów w procesie ich integracji w społeczeństwie europejskim.