Wyboiste drogi ekonomii społecznej

Myślę, że decydenci ciągle jeszcze postrzegają ekonomię społeczną jako formę utopii społecznej, a utopią nie ma się co zajmować.

Z Tomaszem Schimankiem, ekspertem Instytutu Spraw Publicznych rozmawia Krystyna Hanyga.

- Może zacznijmy od tego, czym jest ekonomia społeczna, czym – wbrew oczekiwaniom niektórych - nie jest, a czym być powinna? Na pewno jest dziedziną związaną z sektorem obywatelskim i aktywizacją na poziomie lokalnym ludzi wykluczonych społecznie.

- Rzeczywiście, różni ludzie różnie ją rozumieją, czasami zbyt szeroko. Ekonomia społeczna to wykorzystanie działalności gospodarczej do realizacji nadrzędnych nad nią celów społecznych. Przy czym robią to dobrowolnie ludzie, nie instytucje, choć te ostatnie mogą wspierać ludzi w ich działaniach. To jest najprostsza i najogólniejsza definicja. Czasem słyszę, że na przykład działalność ośrodków pomocy społecznej to ekonomia społeczna, podczas gdy to wsparcie instytucji, a nie działalność obywateli. Albo gdzieniegdzie mówi się, że społeczna odpowiedzialność przedsiębiorców to także ekonomia społeczna, choć przecież celem biznesu jest biznes. Nie jestem za szufladkowaniem, ale nie można przesadzać. Zaczyna się więcej mówić o ekonomii społecznej, więc różne instytucje, firmy czy organizacje chcą się pod pojęcie podłączyć, oczywiście licząc na różne korzyści.

- Na zachodzie ekonomia społeczna rozwinęła się wcześniej, w innej sytuacji gospodarczej. Do Polski dotarła niedawno i rozwija się bardzo nieśmiało.

- W Polsce o ekonomii społecznej zaczęto mówić gdzieś w latach 2003 – 2004, głównie za sprawą Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, programu, z którego mogliśmy korzystać po przystąpieniu do Unii Europejskiej. Jednym z ważnych obszarów tego programu było wspieranie ekonomii społecznej, zmniejszanie nierówności na rynku pracy i aktywizacja zawodowa tych grup, które znalazły się na marginesie społeczeństwa. Unia Europejska w ten sposób chciała upowszechnić ekonomię społeczną, korzystając z doświadczeń takich krajów, jak Włochy, Francja czy Wielka Brytania, bo generalnie ekonomia społeczna nie jest codziennością w krajach europejskich. U nas też nie, choć nie powinniśmy zapominać o tym, że mieliśmy w tym zakresie piękne tradycje. Jej wielkim propagatorem był Stanisław Staszic, żeby poprzestać na tym jednym nazwisku. A ruch spółdzielczy, którego Polska była jednym z liderów w okresie międzywojennym? A ówczesny Lisków koło Kalisza, symbol sukcesu ekonomii społecznej, pokazywany w całej Europie? Niestety, po II wojnie światowej kwitnąca polska przedsiębiorczość społeczna, podobnie jak inne formy dobrowolnej aktywności, została zniszczona i teraz musimy odbudowywać ją od podstaw. EQUAL jest dowodem na to, że Unia upatrywała w ekonomii społecznej sposobu na radzenie sobie z osobami wykluczonymi społecznie, bo okazało się, że niezbyt skuteczne są dotychczasowe działania instytucji publicznych finansowane z Europejskiego Funduszu Społecznego. Stąd wsparcie ekonomii społecznej w ramach EQUAL, dzięki któremu i w Polsce zaczęło się mówić o ekonomii społecznej, a także robić coś konkretnego w tym kierunku.

- Z publikowanych danych wynika, że na Zachodzie przedsiębiorstwa społeczne różnego typu wytwarzają prawie 10% PKB europejskiego i zatrudniają prawie 11 mln osób. Dlaczego w Polsce ta idea nie może zakorzenić się?

- Pierwszym powodem jest to, że przez lata w naszym społeczeństwie były tłumione wszelkie formy swobodnej aktywności i teraz trzeba odbudowywać w ludziach osobistą zaradność i przedsiębiorczość. Po drugie, w społeczeństwie słabo zakorzenione są wartości solidaryzmu społecznego i zasady działania wspólnotowego. Te elementy to grunt dla rozwoju ekonomii społecznej, stąd tak trudno jej się na razie zakorzenić.

- Trudno liczyć na taką inicjatywę i zaradność tam, gdzie nie ma od dawna pracy, a ludzie żyją w izolacji, z dala od miast i szlaków komunikacyjnych, są zasklepieni w swej biedzie i beznadziei.

- To jest podstawowa bariera, choć mamy przykłady, że można dużo zrobić i w takich środowiskach, zwłaszcza przy współpracy obywateli i państwa. Choć to są na razie pojedyncze przykłady, właśnie dlatego, że nie ma gruntu społecznego. A stworzenie takiego gruntu, zmiana postaw i sposobów myślenia i działania wymaga czasu. Dlatego, aby go nie tracić, trzeba przede wszystkim przekonywać i edukować ludzi. Tego zadania nie udźwigną organizacje społeczne, potrzebna jest powszechna edukacja w polskich szkołach..

- Są znakomite przykłady autentycznego działania, jak choćby poznańska Barka, która rozwinęła się w duże przedsiębiorstwo. Jest jeszcze parę innych, ale nie funkcjonują one w tych bezradnych, zamkniętych środowiskach poza aglomeracjami. Również dlatego, że nie bardzo wiadomo, czym miałyby się zajmować. Produkcja wymaga nakładów, poza tym byłaby niekonkurencyjna i bez rynku zbytu. Usługi komunalne, sprzątanie? To się sprawdza, ale w innych warunkach.

- Z obserwacji przedsiębiorstw, które sobie dobrze radzą w Polsce, wynika, że najczęściej zagospodarowały tzw. nisze rynkowe, czyli obszary usług lub produkcji, które nie są specjalnie atrakcyjne z punktu widzenia rynkowego przedsiębiorcy, np. usługi porządkowe, pielęgnacja zieleni czy niektóre usługi komunalne. Ten typ usług jest silnie reprezentowany w polskiej przedsiębiorczości społecznej, przy czym sprawdza się w małych i średnich miastach. Dobrym przykładem może być Biłgorajskie Przedsiębiorstwo Społeczne świadczące właśnie usługi porządkowe. Na wsi jest za małe zapotrzebowanie na takie usługi, z kolei w dużych miastach za duże, więc tego typu usługi stają się już interesujące dla normalnych przedsiębiorców. Dlatego na przykład, choć może to zaskakiwać, w Warszawie miasto nie zamawia tego typu usług w przedsiębiorstwach społecznych.

Obok usług komunalnych, drugim rodzajem usług popularnym wśród przedsiębiorstw społecznych w Polsce jest catering czy szerzej mówiąc usługi gastronomiczne. Wynika to z jednej strony z zapotrzebowania ze strony obywateli, a także firm czy instytucji, z drugiej z tego, że świadczenie tego typu usług nie wymaga specjalnych kwalifikacji ani dużych nakładów. Przykładem dobrze rozwijającego się przedsiębiorstwa w tej branży może być Gospoda Jaskółeczka z Radomia, prowadząca stacjonarną gospodę, ale także mobilny catering czy też żywienie klientów ośrodka pomocy społecznej.

Trzecim popularnym obszarem działania przedsiębiorstw społecznych są roboty remontowo-budowlane. Zapotrzebowanie na nie jest ogromne, duże nakłady nie są wymagane, a wśród osób tworzących przedsiębiorstwa społeczne jest sporo takich, które mają w tym zakresie doświadczenie.

• W 2008 roku zakończony został projekt Budujemy Nowy Lisków, któremu patronowały m. in. Instytut Spraw Publicznych i Akademia Rozwoju Filantropii. Miał to być eksperyment społeczny, próba stworzenia polskiego modelu gospodarki społecznej. Zostało zrealizowanych kilka przedsięwzięć. Czy można Nowy Lisków uznać za sukces?

- To zależy, z jakiego punktu widzenia się na to spojrzy. Ten projekt był wielowymiarowy, chodziło przede wszystkim o sprawdzenie metody tworzenia przedsiębiorstw społecznych poprzez – jak to nazwaliśmy – interwencję partnerską, a więc wspólny wysiłek różnych instytucji publicznych, prywatnych, pozarządowych. Razem, w partnerstwie próbują zmobilizować społeczności lokalne do tworzenia przedsiębiorstw społecznych. Myślę, że z perspektywy czasu ta metoda się sprawdziła, więc jest to sukces Liskowa. Niewątpliwie drugim, istotnym efektem projektu są przedsiębiorstwa społeczne. Powstało ich siedem, wedle mojej wiedzy, jedno już nie istnieje, trzy działają, ale mają problemy, a pozostałe trzy radzą są całkiem nieźle. W dużej mierze o sukcesie wydaje się decydować lider, tam gdzie w tworzenie, a przede wszystkim działalność przedsiębiorstwa taki lider się mocno zaangażował, rzeczywiście idzie nie najgorzej. Moim zdaniem, warunkiem powodzenia przedsiębiorstw społecznych jest dobry lider, indywidualny, jak i instytucjonalny.

- Odwoływaliście się do tradycji Liskowa z dwudziestolecia międzywojennego. Tamten Lisków był bardziej autentyczny, ten współczesny został przytłoczony unijną biurokracją, są rozbudowane, nie zawsze przydatne szkolenia zamiast wyposażania warsztatów pracy i zabezpieczenia początków działalności. Ten projekt rozwinął się w małej skali przy dużych nakładach, które pewnie można było lepiej spożytkować. I to jest także problem innych przedsięwzięć powstających przy wsparciu unijnych środków.

- To prawda. W EQUAL, bo stąd był finansowany Nowy Lisków, rzeczywiście było ograniczenie tzw. nakładów twardych, a chcieliśmy, żeby jak najwięcej pieniędzy zainwestować lokalnie. Zresztą, w skali polskiego EQUAL, w projekcie liskowskim udało się w końcu wytargować najwięcej środków na zakup sprzętu, remonty itd. Natomiast ograniczenia i specyfika rozliczania tych środków na pewno były istotną barierą. Robiliśmy, co było można, jednak bez unijnych pieniędzy, tylko z budżetu państwa, żadne z takich przedsięwzięć nie miało szans realizacji. Zresztą okazało się, że duża część przedsiębiorstw, które udało się dokapitalizować w ramach EQUAL działa nadal i są to zdecydowani liderzy na rynku ekonomii społecznej, na przykład wspomniany Biłgoraj, Gospoda Jaskółeczka czy też Garncarska Wioska z Kamionki pod Nidzicą.

- Przedsiębiorstwa z obszaru ekonomii społecznej, rozmaite stowarzyszenia, fundacje prowadzące działalność gospodarczą powstają, natomiast jest problem z ich dalszym funkcjonowaniem. Z jednej strony, brakuje im doświadczeń, czasem jest nietrafiony wybór profilu. Z drugiej - nie ma instrumentów, które by je wspierały na dalszych etapach działalności, zanim okrzepną, zakorzenią się na rynku.

- To prawda, że tym, którzy tworzą przedsiębiorstwa, brakuje odpowiedniego przygotowania, ale nie mają też środków na zatrudnienie menadżerów. Poza tym, to kwestia przepisów, które utrudniają wykorzystanie środków unijnych, ale także krajowych, publicznych – przedsiębiorstwa społeczne są traktowane jak normalny przedsiębiorca, bez uwzględnienia ich specyfiki. Chodzi tu o tzw. pomoc publiczną, czyli najkrócej mówiąc ograniczenia wsparcia publicznego dla przedsiębiorstw, w tym także społecznych. Powodują one istotne ograniczenie rozwoju działalności wielu firm społecznych, pomimo chęci i możliwości przekazania wsparcia np. ze strony samorządów terytorialnych. Są inne możliwości wsparcia, np. ze środków strukturalnych UE dla przedsiębiorców chcących rozwijać swoją działalność, ale tu najczęściej wymagany jest wkład własny, którego nie mają przedsiębiorstwa społeczne. Nikt im także – a tak sobie radzą z wymaganym wkładem rynkowe firmy – nie da pożyczki, kredytu czy poręczenia, bo po pierwsze nie mają czym go zabezpieczyć, a po drugie idea przedsiębiorczości społecznej nie jest znana i rozumiana, także przez instytucje finansowe.

Tak więc ten system wsparcia, adresowany do normalnych przedsiębiorców, wyklucza przedsiębiorstwa społeczne.

- Przedsiębiorstwa społeczne są jednak dla rynku dość dziwnym tworem. Prowadzą działalność w oparciu o instrumenty ekonomiczne, ale są nastawione na cele społeczne. Ponoszą ryzyko, ale mogą też korzystać ze wsparcia finansowego. Łączą pomoc socjalną z kreowaniem przedsiębiorczości. Ważniejsza jest solidarność niż konkurencja. Czy nie powinny mieć specjalnych uregulowań prawnych?

- Moim zdaniem, trzeba im zapewnić możliwość wsparcia w działaniu ze strony państwa. Te przedsiębiorstwa zatrudniają przecież osoby długotrwale bezrobotne, wykluczone społecznie i zagrożone wykluczeniem społecznym, mające problemy zawodowe i życiowe, często bez kwalifikacji. Trzeba ich uczyć nie tylko nowych umiejętności zawodowych, ale często także podstawowych nawyków związanych z pracą. Są również przedsiębiorstwa zatrudniające ludzi z rozmaitymi defektami fizycznymi i psychicznymi, mamy przedsiębiorstwa, które zatrudniają autystyków, a to jest trudna i szczególna grupa. To przede wszystkim powoduje, że przedsiębiorstwa społeczne nigdy nie będą konkurencyjne na otwartym rynku, trudno je więc traktować tak, jak te firmy, które zatrudniają zdrowych i mających doświadczenie zawodowe ludzi. Stąd wsparcie państwa jest potrzebne, tym bardziej, że przedsiębiorstwa realizują istotne cele społeczne, przede wszystkim integrują społecznie i zawodowo osoby wypchnięte na margines życia, z czym często nie może sobie poradzić państwo. Oczywiście, żeby wsparcie państwa szło tam, gdzie jest potrzebne, trzeba jasno określić, z czym mamy do czynienia, czyli uregulować prawnie status przedsiębiorczości społecznej i przedsiębiorstwa społecznego. A także formy i rodzaje wsparcia, przy czym nie chodzi tylko o wsparcie finansowe, ale także ulgi i zwolnienia podatkowe, wsparcie rzeczowe, doradcze czy szkoleniowe. Obecny brak takiej regulacji utrudnia korzystanie z pomocy państwa, a także np. z Europejskiego Funduszu Społecznego. Jedynie spółdzielnie socjalne, których status jest prawnie określony, mają w tym zakresie nieco łatwiejszą sytuację.

- Teraz, wobec groźby kryzysu, ważnym źródłem finansowania są zamówienia publiczne, ale w przetargach przedsiębiorstwa społecznie właściwie przegrywają na starcie. Co prawda, od 2009 roku można stosować tzw. klauzule społeczne, które mają wyrównywać ich szanse na rynku, ale praktycznie nie są one wykorzystywane. Wynika to z obaw o posądzenie o korupcję czy po prostu stronniczość. Taki strach powoduje blokowanie wszelkich inicjatyw, działa paraliżująco na administrację.

- Zamówienia publiczne są pod szczególnym nadzorem i opinii publicznej, i mediów, i różnych instytucji, bo tu szczególnie łatwo może dojść do nadużyć. Stąd obawa przed stosowaniem klauzul społecznych. Obecnie obowiązują w prawie zamówień publicznych dwa zapisy: jeden umożliwia zamknięcie przetargu do firm, które zatrudniają powyżej 50% osób niepełnosprawnych, drugi umożliwia preferowanie przedsiębiorstw, które zatrudniają różne grupy wykluczonych społecznie. Oba są jednak dość ogólne, brakuje również ich praktycznej interpretacji i wskazówek, jak je ująć w dokumentacji przetargowej. Z tego powodu na przykład samorządy terytorialne boją się je stosować, aby z jednej strony nie narazić się Urzędowi Zamówień Publicznych, z drugiej strony nie spowodować lawiny protestów i odwołań. Dlatego należałoby trochę doprecyzować obie klauzule, na przykład poprzez odpowiednie interpretacje i wytyczne w zakresie ich stosowania.

- Są jednak pewne zastrzeżenia do przedsiębiorczości społecznej. Głównie chodzi o to, czy zyski społeczne są dostatecznie duże, by uzasadniały tak wysokie koszty ekonomiczne reintegracji zawodowej? Czy próbowano to zbadać, ocenić?

- Intuicyjnie odpowiadam: – zyski społeczne są ogromne. Duża część przedsiębiorstw społecznych naprawdę dociera do osób, wobec których służby zatrudnienia, instytucje pomocy społecznej okazały się bezradne, na których społeczeństwo i państwo postawiło, mówiąc kolokwialnie, krzyżyk. To jest wartość sama w sobie. Jeżeli natomiast miałbym się odnieść do wyników badań potwierdzających moją intuicję, to nie ukrywam, miałbym kłopot. Próby badania korzyści społecznych, uczenie nazywa się to społeczną wartością dodaną, przedsiębiorstw społecznych, podejmowane są w Europie, ale na razie nie znaleziono skutecznej, powszechnej i użytecznej metody pomiaru. W Polsce trwają właśnie przymiarki do stworzenia i wdrożenia instrumentów, które by udowodniły, jak duże są wymierne zyski społeczne.

Obok pożytków w sferze integracji społecznej i zawodowej nie należy zapominać o tym, że przedsiębiorstwa społeczne dostarczają również innych korzyści społecznych. Świadczą na przykład, o czym mówiliśmy już wcześniej, usługi ważne z punktu widzenia społeczności lokalnej czy też usługi zaspokajające potrzeby tych członków społeczności, którzy nie są w stanie sami swoich potrzeb zaspokajać. W Polsce przede wszystkim mamy do czynienia z usługami komunalnymi, ale we Włoszech czy w innych krajach zachodnich to są również usługi opiekuńcze nad osobami chorymi i starszymi oraz dziećmi. U nas ten nurt jeszcze się nie rozwija dynamicznie, choć jest duże zapotrzebowanie na tego typu usługi. Na razie są pojedyncze jaskółki, jak na przykład spółdzielnia socjalna ze Słupna na Mazowszu. Założyło ją kilka pań po pięćdziesiątce, usługi opiekuńcze nad osobami starszymi zakontraktował u nich miejscowy ośrodek pomocy społecznej, a opieka nad dziećmi jest wynikiem indywidualnych zamówień. To zresztą jest przykład przedsiębiorstwa społecznego, które było tworzone przez społeczność lokalną i teraz jej oddaje swoje usługi. Taki model, moim zdaniem, powinien się rozpowszechnić w małych gminach wiejskich.

- Czy kryzys może być okresem sprzyjającym przedsiębiorczości społecznej? Czy nie powinna ona być wpisana w system polityki społecznej, zwłaszcza w obecnej sytuacji?

- Na międzynarodowej konferencji Active Europe, która odbyła się we wrześniu w Krakowie, wszyscy przekonywali, że przedsiębiorczość społeczna jest odpowiedzią na kryzys…

- Jako inna droga rozwoju? Odpowiedź na problemy wynikające z globalizacji?

- Tak, natomiast trudno przewidzieć, jaka będzie reakcja podmiotów publicznych na kryzys. Obawiam się, że nastąpi usztywnienie w wielu sprawach, mniejsza będzie chęć np. przekazywania wsparcia dla przedsiębiorstw społecznych. We Włoszech już to widać, po wprowadzeniu dodatkowych procedur zaostrzających wydatkowanie środków publicznych.

Sądzę, że przedsiębiorczość społeczna może być odpowiedzią na kryzys, ale tam, gdzie jest liczna i silna. W Polsce jest jeszcze na to za słaba. Ale można – niezależnie od kryzysu – wspierać jej rozwój poprzez edukację, a jest tu wiele do zrobienia. Na przykład z badań przedsiębiorstw społecznych prowadzonych obecnie przez Instytut Spraw Publicznych wynika, że jednym z głównych problemów spółdzielni socjalnych jest to, że ci, którzy je stworzyli, nie rozumieją idei spółdzielczości i nie chcą się obarczać odpowiedzialnością za wspólne zarządzanie firmą. To powoduje, że w takich przypadkach formuła spółdzielni staje się de facto barierą, a nie czynnikiem sprzyjającym rozwojowi przedsiębiorstwa społecznego.

Myślę, że jest spora grupa osób, przede wszystkim w środowiskach związanych z ekonomią społeczną, ale także (choć już nie tak duża) w administracji publicznej, która wierzy w rozwój przedsiębiorstw społecznych w Polsce, także jako alternatywy dla normalnego rynku. Dzięki nim cały czas trwają prace nad projektem ustawy o przedsiębiorczości społecznej, nad próbą zdefiniowania, czym ona jest. Opracowywany jest także projekt długofalowej polityki rozwoju ekonomii społecznej, budowany jest system wsparcia tego obszaru ze strony państwa. To szansa dla polskiej ekonomii społecznej, ale niestety być może nie do wykorzystania, gdyż nie dostrzegam woli politycznej po stronie elit rządzących, żeby wypracowywane rozwiązania doprowadzić do końca. Myślę, że decydenci ciągle jeszcze postrzegają ekonomię społeczną jako formę utopii społecznej, a utopią nie ma się co zajmować.

- Dziękuję za rozmowę.