Autor: Tadeusz Tołłoczko

Opublikowano: 25 kwiecień 2015

Odsłon: 3689

Przedstawiamy obszerne fragmenty wykładu prof. Tadeusza Tołłoczki -  „Etos służby wartościom a rzeczywistość”, inaugurującego rok akademicki 2014/15 w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Autor porusza w nim istotne sprawy nie tylko dla społeczności akademickiej, ale i dla każdego człowieka.(red.)

 

 

 

Spoglądając wokół siebie dostrzegamy spłaszczanie się świata. Wszyscy w kontaktach stawiają sobie nawzajem bezwzględnie twarde warunki, a dla podkreślenia ich wagi wyrażane są one prostackimi słowami, okraszanymi przekleństwami. Czy w takiej rzeczywistości jest miejsce na uczciwość, moralność, etos i wewnętrzną elegancję?

Wymieniony w tytule „Etos” odnoszę do rzeczywistości.  A co powinno być istotą każdej rzeczywistości? Powinien być sens i dbałość o jego realizację. My wszyscy oczekujemy sensu w słowach i czynach. Sztuka życia polega na nadawaniu sensu swemu życiu. Do tego potrzebna jest mądrość, której istotną cechą jest samodzielne myślenie. A tak mało ludzi rozumie tego wartość i sens. Bez samodzielnego myślenia my nawet nie wyobrażamy sobie co z naszą mentalnością potrafiłaby zrobić telewizja.

W jakimś wywiadzie padło stwierdzenie, że „tylko życie towarzyskie ma sens”. Jest to wyrazem zagubionego sensu życia spowodowanego kultem pieniądza, zysku i komfortu. Natychmiast skojarzyłem sobie osobę tego dyskutanta jako typowego przedstawiciela towarzystwa opisanego przez Mickiewicza w III części „Dziadów” w scenie „Salon warszawski” i „Bal u senatora” ( Nowosilcowa), gdzie „Bohaterstwo, honor, miłość Ojczyzny dla nich to nieznane wyrazy”.

Zreasumuję ten akapit krótko: „Życie bez sensu nie ma sensu”.

Trochę abstrakcji

Czy jest miejsce, w którym nic nie ma sensu? Proszę się zastanowić. Jest.  To jest piekło. Jego istota polega na zupełnym braku sensu, a ogień to drobny dodatek. Znane jest nam pojecie tzw. polskiego piekła, czy „piekła na ziemi”.

A jak my rozumiemy sens naszego zbiorowego życia? Czy życie zbiorowe,  bez poczucia wspólnoty i dobra wspólnego może mieć jakikolwiek sens?

Czy dzielenie wspólnoty na swoich i wrogów  ma jakikolwiek sens? To na tym polega diabelskie działanie, bo w piekle w ramach bezsensu wszyscy są sobie wrogami. Dlaczego Rodacy mają, czy nawet muszą być wobec siebie wrogami?

 

Kłopoty z rzeczywistością

Mówi się o rzeczywistości obiektywnej, subiektywnej i wirtualnej. Dla mnie obiektywna rzeczywistość to jest to, co pozostaje, gdy odpadną marzenia, złudzenia, nadzieja i wiara w obietnice. Ponieważ ja przeżyłem śmierć swoich ideałów to widzę nagą rzeczywistość. A więc się jej przypatruję.

Dla beneficjentów rzeczywistość jest piękna, bo stan ekonomiczny społeczeństwa wyceniają oni na podstawie własnych dochodów i o to tylko dbają. A naga rzeczywistość jest bardzo bogata w skutki narastającego rozwarstwienia społecznego: głodne dzieci, oczekujący w kolejce na leczenie, pomimo postępu choroby, oszczędzający, bo nie kupujący drożejących leków, a których mnoży strukturalne bezrobocie, któremu przecież nie są winni.

Uzyskane osiągnięcia są w pełni uzasadnionym powodem do dumy i radości, ale i tym bardziej do większego zobowiązania wobec obywateli cierpiących biedę, o których nawet w przemówieniach nikt się nie troszczy. Rutynowo zbywani są oni zdawkowymi stwierdzeniami,  że „wprawdzie mamy jeszcze pewne niedostatki, kłopoty……no, ale my mamy się dobrze, bo mamy demokrację”.  Jeśli ktoś w publicznym przemówieniu wspomni o głodnych dzieciach, emigracji i bezrobociu natychmiast napiętnowany jest mianem oszołoma czy populisty.  To czyste kpiny z cudzej troski i biedy.

 

Kiedyś podczas biesiadnej rozmowy z nieżyjącym już moim przyjacielem H.K. – profesorem prawa rzymskiego i antycznego na UW powiedziałem żartobliwie, że chciałbym żyć za czasów rzymskich.  Bo wiesz… słońce, wino, huryski… - No tak, tak, ale pod warunkiem, że byłbyś patrycjuszem – padła odpowiedź. Pod tym względem nic się nie zmieniło, ale ja zrozumiałem, że mnie dziś też wystarczyłoby być tylko patrycjuszem.                       

Naga prawda

A nasze media chronią społeczeństwo przed widokiem nagiej prawdy, choć zgodnie z etosem prawdy powinny przedstawiać realną rzeczywistość, a nie kreować sztuczną, wypolerowaną.  Dlatego więdnie i zamiera etos prawdy w informacji, a my przyzwyczajamy się traktować to jako normalność. A przecież życie społeczne jest bogate w problemy i kłamstwem jest sprowadzanie ich tylko do personalnych rozgrywek politycznych i wypadków komunikacyjnych nawet w Bangladeszu, o czym jesteśmy szczegółowo informowani dla odwrócenia uwagi od trudnych, ale istotnych problemów dla kraju i społeczeństwa.

 

Media zapominają, że nie ma wolności bez prawdy. Tak więc wolność polega na tym, że obywatel nie może być ani zmuszany do kłamstwa, ani też nie może być okłamywany. A metod kłamstwa jest wiele. Tak więc urzędowe czy publicznie wyrażone kłamstwo, jeśli nie zostanie jawnie odwołane, napiętnowane i ukarane dowodzi, że społeczność, do której zostało skierowane jest zniewolona.

 

Umarł etos

 

W III części „Dziadów” A. Mickiewicza jest scena, w której Konrad na ścianie swej celi pisze: Gustavus obiit. Hic natus est Conradus. (Gustaw –zrozpaczony kochanek - umarł. Tu urodził się Konrad - bojownik sprawy narodowej). Cytat ten kojarzy mi się ze zwrotem: „Umarł etos". A co narodziło się w zamian? W postmodernizmie narodził się chaos i anomia. I od tej pory etyka zaliczana jest do nauk teoretycznych niestosowanych.

Etos demokracji

Osoby zdrowe nie dostrzegają chorobowych zagrożeń. Podobnie jest w odniesieniu do demokracji i wolności. A tymczasem demokracja - ten wspaniały grecki wynalazek  - budzi jednak wiele zastrzeżeń. Przecież od początku ta prześwietna idea tolerowała niewolnictwo. A nie ma demokracji bez wolności. Tak więc,  pojęcie „równi i równiejsi” w systemie demokratycznym nie jest naszym rodzimym, czy Orwella, wymysłem. Ponadto pamiętajmy, że demokratyczne prawa obejmowały tylko 10% mieszkańców Aten.

 

Wiemy, że tzw. demokratyczne wybory mogą być metodą zdobywania dyktatorskiej władzy.  A z kolei idąc na wybory bez kajdanek wcale nie oznacza, że wybory są wolne i uczciwe. Znane sprzed lat jest powiedzenie, że „to nie są wybory, tylko głosowanie”. Wszelkie dyktatury partyjne zawsze twierdziły i zmuszały obywateli do wierzenia i głoszenia,  że żyją w ustroju demokratycznym.

Gajus Juliusz Cezar  a potem Oktawian, pomimo, że mieli pełnię władzy wojskowej, cywilnej i religijnej, jawnie podporządkowali sobie nie tylko struktury państwa, ale i naród, to jednak utrzymywali pozory republikańskiego ustroju państwa. A Kaligula wprost zadrwił sobie z Senatu, mianując swego konia senatorem i urządził mu rytualne zaślubiny z jego „końską narzeczoną” Penelopą.  Tak więc pozory są od dawna metodą sprawowania władzy.

 

A dziś my, współcześni rynkowi demokraci, powinniśmy sobie zdawać sprawę, że dla rządzącego nami systemu rynkowego demokracja do niczego nie jest potrzebna i raczej może tylko przeszkadzać, bo więcej osób trzeba w specyficzny sposób „przekonać” do podjęcia „właściwych” decyzji. Rynek nie potrzebuje obywateli z przysługującymi im prawami, tylko klientów.    
 

Ginący etos demokracji
 

Na proces działania demokratyzacji życia znamiennie duży wpływ  wywierają jednak i prawo, i natura ludzka. Oba te czynniki potrafią zniweczyć wszelkie idee, a w tym i demokracji, bowiem odnośnie prawa -  są prawa pisane i zwyczajowe. To samo jest z bezprawiem – w dodatku legalnym.

Ponadto i media, i my zapominamy, że społeczeństwu nie chodzi o prawa, ale o sprawiedliwość. To ona, a nie prawo jest ostoją Rzeczypospolitej. To sprawiedliwość determinuje jakość demokracji.

 

Natomiast ułomność natury ludzkiej wyraża łacińskie powiedzenie: Video meliora proboque deteriora sequor – widzę i pochwalam co lepsze, ale idę za tym co gorsze. Tą łacińską sentencję przetłumaczyłbym na współczesny język polski: „Jestem przeciwnikiem korupcji, albo za zwiększonym w niej udziałem”. Co jest tego przyczyną?  Bezideowa pustka i liberalna nadtolerancja.

Z ułomności natury człowieka zdawali sobie sprawę już starożytni Grecy. To Diogenes w biały dzień chodził po ulicach Aten z zapaloną świecą, wołając: „Szukam człowieka!”.

 

Następny kłopot związany z demokracją  wynika z faktu, że w demokracji decyduje większość, a nie prawda, czy dobro.  A większość głosującą wbrew własnemu sumieniu nawet bez moralnych rozterek nie jest trudno zorganizować. To tylko problem techniczny i finansowy.

Tak więc nie należy mylić prawdy z opinią większości. Wniosek z całego wywodu: „Demokracja bez moralności to potencjalne wielkie zagrożenie”.

 

Inteligencki etos  

 

Podstawowym etosem dawnej inteligencji był etos służby społecznej, etos narodowej i kulturowej tożsamości, intelektualnego, duchowego i patriotycznego zwierzchnictwa, ale i przewodnictwa. Celem było utrzymanie polskości i uzyskanie niepodległości.

Dlatego w  wyniku uwiądu tych ideałów pozostało samo wykształcenie. I tak pojawiły się „wykształciuchy” i „inteligenci  budżetowi",  a inteligencki etos pozbawiony społecznej misji przemienił się w etos profesjonalisty, speca, technokraty, eksperta. Nie borykają się oni z intelektualnym czy moralnym niepokojem. Są bogaci w wiedzę praktyczną. I to ich w pełni satysfakcjonuje i im wystarcza.

 

Kto ma więc dzisiaj przekazywać całemu społeczeństwu myśli i idee prawdy i dobra, obywatelskiego współżycia i odpowiedzialności? Kto ma ukierunkowywać myślenie i działanie społeczeństwa?

Funkcję tą przejął wolny rynek  i skomercjalizowane media oraz politycy. Ustalają oni zgodnie z własnym interesem kryteria moralności, przyzwoitości, uczciwości, sprawiedliwości. Dlatego współcześnie  za człowieka uczciwego uznaje się również takiego, którego dowody przestępstwa zostały utajnione, lub po prostu nie ujawnione.

 

Zapytano mnie kiedyś: Nad czym pan teraz pracuje? -  Na Światowy Zjazd Polonii Medycznej przygotowuję problem klauzuli sumienia. Co?– nie szkoda panu czasu? Przecież i tak zgodnie z zasadami demokracji przegłosowane zostają takie zasady moralne, jakie przyniosą polityczną korzyść, a nie etyczną prawdę.

 

Etos wartości  słowa - Verbum  nobile

Pozwolę sobie na osobiste wspomnienie. W 1938 roku w Eysymontach Wielkich, w grodzieńskiej nadniemeńskiej ziemi, mój Dziadek zajmował się m. in. hodowlą koni. W dniu targowym było wielu zainteresowanych kupnem. Z jednym umowa słowna została zawarta. Kupujący miał się po kilku dniach zjawić z pieniędzmi i odebrać konie. Wieczorem zgłosił się jeszcze jeden kupiec i zaoferował większą sumę. Dziadek odpowiedział: „Panie dobrodzieju - nie mogę, jestem po słowie”. Taka była normalność.

Na tym polegało pojęcie słowa „umowa”. Dziś jakże często ludzie posługują się słowami nie po to, by się porozumiewać, ale oszukiwać. A ja w życiu wielokrotnie boleśnie odczułem skutki Dziadkowego etosu wartości słowa. Ale w końcu się wyleczyłem.

 

Etos nauki  

Etos nauki to służba człowiekowi. Nie może stanowić zagrożenia.

Współcześnie stajemy przed problemem zgody na niczym niepohamowany, nawet moralnością, autonomiczny rozwój nauki dla samego tylko rozwoju. I to przypomina brak kreacyjnego sensu niepohamowanego rozwoju komórek rakowych, które bez celu się rozmnażają,  by w końcu zniszczyć życie i gospodarza, i swoje. Pojawia się tu pytanie, czy nie lepiej jest czasami postawić znak „Wstęp wzbroniony”, niż potem natknąć się na znak „Wyjścia nie ma”.

 

E. Brunner powiedział: Science knows what it is. It does not know what it ought to be. (Nauka wie, czym jest, ale nie wie, czym być powinna). Przecież to Einstein dopiero po wybuchu bomby atomowej powiedział:  If I knew, I would not participate -   ograniczone są bowiem możliwości rozumu. Ja sam ograniczoność naszego rozumu i nauki uzmysławiam sobie,  stawiając pytanie jak sobie wytłumaczyć, że nasza świadomość i myśl powstają z materii.

 

Stan nauki jest taki, jakim jest stan umysłów. Toteż talent, a nawet geniusz bez mądrości, a więc i bez moralności, może być bardzo niebezpieczny.

Czy nauka posiada ograniczenia?  Spośród wielu znanych ograniczeń nauki do najgroźniejszych zaliczam pozory, finanse, brak wyobraźni, brak ciekawości, ingerencje władzy.
Pozory przynoszą więcej szkód niż kłamstwa i plagiaty. Dlatego mamy dużo więcej wyników niż wartości. Ale pozorowane prace także dają kołacze. To wyjaśnia wiele zjawisk.  

Wyobraźnia natomiast bez wiedzy może tworzyć rzeczy piękne, ale jak powiedział Einstein - „wiedza bez wyobraźni tworzy rzeczy najwyżej doskonałe”.

 

Byłem niezwykle poruszony czytając sentencje Seneki: Postquam docti prodierung boni desunt. („Po przybyciu uczonych zabrakło szlachetnych”). Zaskoczony byłem tak surową oceną wybitnego intelektualisty swego własnego środowiska. Podziwiam jego odwagę. Rozważyłem wiele możliwych przyczyn tak surowej oceny. Za najbardziej prawdopodobne uznałem dwie możliwości. Pierwsza – to intelektualny konformizm. Doszedłem też do wniosku, że ci rzymscy docti zapewne stosowali zasadę: „Ja wcale nie chcę być lepszym od ciebie, ale zrobię wszystko, abyś był gorszy ode mnie”.

 

Etos myśli

Nawiązując do ograniczeń finansowych, wspomnę, że starożytni Rzymianie mawiali  Mens agitat molem („To myśl porusza ogrom świata”). Liza Minnelli śpiewała natomiast:  Money makes the world go round. Ja jestem przekonany, że to nie myśl, nie pieniądze poruszają ogrom świata, ale myśl o pieniądzach.

 

Etos dydaktyki

 

Verba docent exempla trahunt – słowa uczą, przykłady pociągają. Przed 62 laty, podczas egzaminu z neurologii, po jednym z pytań zaciąłem się i szukając w pamięci odpowiedzi, pocierając czoło powtarzałem: Zaraz sobie przypomnę. A na to ówczesna pani docent Irena Hausmanowa powiedziała: Niech pan sobie nie przypomina, niech pan pomyśli. I podała jakiś szczegół, dzięki któremu rozwiązałem cały problem i w sumie dostałem bardzo dobrą ocenę.

W tej krótkiej wypowiedzi zawarta jest niezwykła mądrość i istota uniwersyteckiego kształcenia. Jest to metoda wprowadzająca kształcących się na drogę możliwości uzyskania Nagrody Nobla. Student nie jest dyskietką do nagrywania i odtwarzania informacji. On jest po to, by nauczyć go myśleć.

 

Lekarski etos

Medycyna to nauka, wiedza, sztuka, pielęgnacja i przesądy. Chwilkę zatrzymam się na przesądach. Dlaczego tzw. alternatywna medycyna cieszy się tak wielkim powodzeniem?  Bo po takim leczeniu ludzie zdrowi czują się lepiej  i to tym lepiej, im więcej zapłacą.  - Mistrzu - zapytano Einsteina – to pan wierzy, że podkowa przynosi szczęście? - Ależ skąd,  nigdy w to nie wierzyłem, ale wie Pan, jak się nie wierzy, to też działa.

Przez wieki misja i etyka lekarska oparte były na etosie „ewangelicznego samarytanina”. Samarytanin, oprócz miłosierdzia, miał pieniądze. Był więc skuteczny. To tylko jeden z dowodów, że nie ma etosu bez pieniędzy.

Mój związek ze służbą zdrowia datuje się od czasu Powstania Warszawskiego 1944 r., jako sanitariusza. To wtedy postanowiłem zostać chirurgiem. Ale te 70 lat od chwili zakończenia wojny to jednak dla służby zdrowia  były niezmiennie ciężkie czasy. Wprawdzie mówiono nam, że cierpimy niedostatek, bo pracujemy na dobrobyt naszych dzieci, ale dziś okazuje się, że to my żyjemy na ich koszt.

Wiele korzyści wniosła gospodarka rynkowa. W krańcowym jednak przypadku to rynek rzuca choremu wyzwanie: „pieniądze, albo życie!”. Wbrew pozorom,  biedny chory nie ma problemu jak odpowiedzieć na takie wezwanie, bo nie ma wyboru – nie ma pieniędzy.

Wobec niskich standardów – również moralnych - oraz niskiego poczucia wspólnoty, zniszczonego solidarnościowego poczucia więzi, zniknęło pojecie „ solidarności w zdrowiu”. A co pojawiło się w zamian? Zdrowie stało się „wartością klasową”.

Ale nie ma też etosu zdrowia bez sprawiedliwości. Ani społeczeństwo, ani chorzy wcale nie chcą, żeby politycy i kapitaliści byli biedni i akceptują nierówności,  jeśli są sprawiedliwe. Ale czy pojęcie sprawiedliwych nierówności było kiedykolwiek przedmiotem społecznych rozważań?  

 

A czego oczekują chorzy? Sprawiedliwości, co najmniej w odniesieniu do najcenniejszej wartości dla każdego człowieka - zdrowia. Toteż przyszłość naszej ochrony zdrowia zależy i od naszej ekonomii, i od jej etycznego oblicza. Obecnie to, kto ma żyć i kto ma umrzeć w coraz mniejszym stopniu zależy od lekarzy, a w coraz większym od polityków i ekonomistów.

 

Etos sztuki w zrozumieniu profana 

 

Powołam się na Jana Parandowskiego:  „Wynaleziono pług, aby zaspokoić głód chleba, / Wynaleziono sztuki piękne, aby zaspokoić głód piękna".  Toteż czy sztuki piękne mogą nie wyrażać piękna? Sama nazwa uczelni daje odpowiedź na to pytanie. Piękno powinno przekraczać granice sztuki jako element estetyzacji życia.

 

Ale dla mnie jako profana sztuka łączy się nieodłącznie z triadą platońskich wartości, a więc z prawdą, pięknem i dobrem. A zauważmy, że to są przecież równocześnie wartości etyczne. Piękno jest natomiast jedną z zasadniczych wartości życia ludzkiego.

Tak więc medytacja nad sztuką może inicjować moralną refleksję. Brak którejkolwiek z tych trzech idei Platona oznaczać może, że i życie, i sztuka stracą sens.

 

Oczywiście nie wolno mieszać prawdy i fałszu. Prowadzi to bowiem nieuchronnie do metody: „małe prawdy, duże kłamstwa”. Współcześnie sztuka staje się dziedziną wysokich, stale rosnących, kompetencji, toteż pomimo, że nie znam tajemnic ani sztuki, ani artystycznego warsztatu, to uważam, że sztuka powinna szukać zagubionego prawdziwego sensu życia, a nie sztucznych emocji i ekscytacji na płaszczyźnie zbyt liberalnej i permisywnej moralności. Bowiem przekazywane kłamstwo, brutalność, przemoc, stają się dla bezrefleksyjnego odbiorcy normalnością.

 

Na zakończenie 

Pomimo wymienionych uwag jestem optymistą, a więc zapewne człowiekiem niedoinformowanym, choć wiem też, że optymizm zamiast rozumu nie jest dobrą alternatywą. Sądzę jednak, że zaczyna działać mechanizm wahadła, który widoczny już jest w gospodarce. Po maksymalnym wychyleniu w kierunku prymitywnej bezwartościowości zaczynamy cenić wartości nieprzemijające.

 

Dziś młodzież zaczyna szukać innego, kreatywnego, a nie konsumpcyjnego wymiaru życia. Pojawia się fascynacja wartościami wewnętrznymi. Chcą się pozytywnie wyróżnić z anonimowego, rozkrzyczanego tłumu. Nie krzykiem, nie prymitywną demonstracją bogactwa, czy nagością swojego ciała.

 

Współczesna młodzież zaczyna chcieć być sobą. Odmawia chodzenia na skróty. Zaczyna wyczuwać fałsz koniunkturalizmu, oportunizmu i niszczycielską skuteczność pozorów.

Jest to postawa, która wymaga wyrzeczeń.  I tu, Droga Młodzieży, chcę Wam dać radę. Zróbcie sobie taki etyczny kosztorys czy biznesplan. W wyniku Waszego myślenia i działania koszt bycia człowiekiem uczciwym, człowiekiem z klasą, w miarę upływu czasu będzie maleć, a rosnąć zaczną niewidoczne na początku zyski. Prawda, sens i dobro zaczną się opłacać! Trzeba jednak pozbyć się mentalności szlachetnego kibica, czy nawet tylko gapia. Trzeba działać jak człowiek samodzielnie myślący, a myśleć jak człowiek czynu.
Tadeusz Tołłoczko

 

Od redakcji: całość wykładu dostępna jest w broszurze „Wykłady inaugurujące rok akademicki 2014/2015” Instytutu Problemów Współczesnej Cywilizacji im. Marka Dietricha.

 

 

 

Autor: Wiesław Sztumski

Opublikowano: 28 październik 2014

Odsłon: 6466

Etos rozumiem tak, jak Max Weber, tzn. jako sposób życia – postępowania i zachowywania się grup społecznych, które działają w godziwych celach. 

Refleksję nad etosem ograniczam do wybranych grup zawodowych, powszechnie cieszących się najwyższym szacunkiem i zaufaniem. W szczególności należą do nich kapłani, naukowcy, nauczyciele, lekarze i dziennikarze.

Niestety, w ostatnich dekadach postępują zmiany na niekorzyść, ponieważ coraz bardziej słabnie zaufanie społeczne do tych grup zawodowych, obniża się ich autorytet (chociaż wciąż jeszcze cieszą się stosunkowo dużym prestiżem) i zanika ich etos.
Przyczyn deflacji etosu tych grup można dopatrywać się w obiektywnych warunkach funkcjonowania we współczesnym społeczeństwie, ale także - w nie mniejszym stopniu - w czynnikach subiektywnych, osobowościowych.

Wśród pierwszych największą rolę odgrywa system ekonomiczny i polityczny, a w drugich – cechy osobowościowe, jakkolwiek kształtują się one pod wpływem uwarunkowań zewnętrznych.

Nie ulega wątpliwości, że system społeczny liberalno-demokratyczny  - w złym rozumieniu demokracji – wraz z ideologią konsumpcjonizmu stanowi dobrą pożywkę dla rozwijania się różnych patologii społecznych, a nawet wymusza je w jakimś stopniu. Tam, gdzie pieniądz i władzę czci się jak bogów, trudno opierać się pokusie  zdobywania ich za wszelką cenę – również za cenę szmacenia się lub prostytuowania i - w konsekwencji - utraty godności i zaufania ze strony społeczeństwa.
Czy to usprawiedliwia i czy należy zwalać winę za to na tzw. czynniki obiektywne? Chyba nie do końca, chociaż dla wielu ludzi jest to wygodne. To uwalnia ich od odpowiedzialności i nie budzi wyrzutów sumienia.

A swoją drogą, w społeczeństwie – w odróżnieniu od przyrody – nie ma niczego obiektywnego w sensie „niezależnego od czynnika ludzkiego”; tu wszystko jest subiektywne, albo intersubiektywne, bo staje się i dzieje za sprawą ludzi – jednostek lub grup. Jeśli ktoś ma dobrze ukształtowany kręgosłup moralny i kieruje się odpowiednim systemem wartości, to jest odporny na ingerencję quasi-obiektywnych zewnętrznych czynników społecznych i na wpływy demoralizatorów.

Niestety, takich ludzi jest coraz mniej. Ani rodzina (obojętnie czy normalna, rozbita, patologiczna czy partnerska), ani szkoła, ani mass media, ani społeczeństwo nie realizują funkcji wychowawczej w zakresie wpajania trwałych i pozytywnych postaw moralnych. Głównie dlatego, że żyjemy w czasach relatywizmu etycznego i szybko zmieniających się hierarchii wartości etycznych oraz rosnącego zobojętnienia obyczajowego. A także dlatego, że młode pokolenia wychowywane bezstresowo – czytaj: „bezkarnie” – są coraz bardziej odporne na nauki i uwagi starszych – rodziców, nauczycieli i pozostałych edukatorów. Mając przewagę nad starszymi w zakresie posługiwania się najnowszymi technologiami  informatycznymi są przekonani o tym, że są na tyle mądrzy, iż nie muszą słuchać starszych – na ogół wystarcza im wiedza  czerpana z Internetu, portali społecznościowych i od kolegów równie mądrych, jak oni.
Otwarte jest pytanie, czy to wina systemu społecznego, czy tych, którzy dopuścili do takiego stanu rzeczy.

Tak czy inaczej, ludzie, zwłaszcza rozpoczynający karierę, wykazują coraz słabsze morale i są coraz bardziej podatni na złe wpływy środowiska społecznego. A w nim rolę przywódczą pełnią nieroby, alfonsi, recydywiści, dealerzy, przestępcy itp., którzy bez wysiłku szybko się bogacą i z tej racji są „godnymi” przykładami do naśladowania.
I znowu nasuwa się pytanie, czy w tym systemie społecznym muszą oni uchodzić za idoli, albo bohaterów, czy mogą i powinni być traktowani jak wyrzutki, które piętnuje się i którymi się gardzi.

Jeśli w tym systemie nie jest się w stanie  odpowiednio i zdecydowanie odnosić do bohaterów negatywnych, ani zepchnąć ich na margines, (zamiast nadawać im rangę celebrytów), jeśli nie da się wyraźnie oddzielić dobra od zła, to taki system trzeba czym prędzej zmienić. W przeciwnym razie pojęcie etosu trzeba będzie umieścić na śmietniku historii, a morale kształtować na podstawie antywartości etycznych.

Mam świadomość, że spotka mnie zarzut natury metodologicznej: przesadnego uogólniania przypadków jednostkowych lub szczegółowych. Nie wszyscy są źli i postępują niegodnie. To prawda, wszędzie trafiają się wyjątki. Niemniej jednak, obserwacja i doświadczenie pokazują, że erozja etosu jest na tyle widoczna i odczuwana, że stała się już zjawiskiem społecznym, nad którym nie wolno przechodzić do porządku dziennego i które musi wywołać oburzenie mas oraz reakcję ludzi reprezentujących zawody cieszące się od wieków zaufaniem społeczeństwa.

Etos nauczyciela i naukowca

 

Teraz można sobie tylko powspominać „stare, dobre czasy”, kiedy nauczyciele wszystkich szczebli - od szkolnych po akademickie - cieszyli się ogromnym, niepodważalnym i w pełni zasłużonym autorytetem, i tęsknić za nimi. Był on rzeczywiście autentyczny, ponieważ wyrastał z etosu, jaki w zdecydowanej większości prezentowała ta grupa zawodowa. Etos nauczycieli wyrażał się w wielkiej prawości i – jak by powiedział Tadeusz Kotarbiński – w ich spolegliwości. Wyrastał z głębokiego i niepodważalnego przekonania tych ludzi o wielkiej roli i misji edukacyjnej, jaką spełniają w społeczeństwie.

Na ten etos składały się odwieczne cnoty etyczne, takie jak: prawdomówność, uczciwość, bezinteresowność, stałość poglądów i przekonań, empatia, gotowość niesienia pomocy innym i służenia im radą, nieprzekupność, nienaganne maniery i zachowanie oraz ponadprzeciętna wiedza fachowa i chęć dzielenia się nią z innymi.  Jednym słowem: nauczyciel to był „ktoś”, kogo szanowano i podziwiano.

Niestety, w naszych czasach etos ten został zniszczony, a autorytet nauczyciela zdeptany. Można wskazać kilka przyczyn, które do tego doprowadziły. Jedną z nich jest masowa edukacja oraz powszechny dostęp do wiedzy, w wyniku czego nauczyciel przestał być jedynym jej źródłem. Im więcej jest dostępnych zasobów wiedzy, czasami większej od tej, jaką posiadają nauczyciele, tym mniejszą rolę edukacyjną odgrywają oni i z tego względu stają się coraz mniej potrzebni.
Pożytek z nauczycieli jest coraz mniejszy również z tego powodu, że  wciąż bardziej zawodzą oni jako wychowawcy. W czasach panowania pajdokracji zostali bowiem pozbawieni wszelkich radykalnych środków dyscyplinujących uczniów i wychowanków i z trudem radzą sobie z ich nagannym zachowaniem.

Praca nauczycieli stała się przysłowiowym dopustem bożym, odbywa się w środowisku szkodliwym dla zdrowia (hałas, napięcie nerwowe itp.), nie satysfakcjonuje ich, nie zadowala uczniów ani rodziców. Trudno dziwić się, że pracują z musu, z konieczność utrzymania rodziny, a nie dla przyjemności. Toteż nie wykonują jej z entuzjazmem wynikającym z powołania, lecz odnoszą się do niej z niechęcią i unikają jak zarazy.
W przyszłości szkoły w ich dotychczasowym sposobie funkcjonowania okażą się chyba niepotrzebne, ponieważ nie spełniają swych podstawowych ról i oczekiwań społecznych jako placówki edukacyjne i wychowawcze; z powodzeniem będzie można zastąpić je instytucjami zdalnie kształcącymi w trybie online.

Drugą przyczyną jest wciąż utrzymująca się pauperyzacja nauczycieli, których zarobki - nawet w bogatych krajach - kształtują się poniżej przeciętnych i o wiele niżej w porównaniu z zarobkami innych grup zawodowych. To, a także powszechna chęć bogacenia się - efekt ideologii konsumpcjonizmu - sprawia, że są oni podatni na oferty korupcyjne wbrew swemu etosowi.

W czasach kultu pieniądza bez żenady traci się cnoty nauczycielskie i tym samym deprecjonuje się etos nauczyciela. Czynniki ekonomiczne jak i stosunkowo łatwe studia pedagogiczne sprawiają, że w większości do zawodu nauczycielskiego trafiają ludzie z pewnością wcale nie z powołania, a uczelnie nie przygotowują  należycie do praktykowania tego zawodu.

 

Podobnie ma się sprawa z naukowcami lub nauczycielami akademickimi. Tu też dość szybko postępuje deflacja ich etosu. W odróżnieniu od nauczycieli szkół niższych szczebli, ich zarobki – wprawdzie też nie adekwatne do ich pracy i wysiłku intelektualnego – nie powinny przyczyniać się do nierespektowania wartości  etycznych. Niemniej jednak wzrasta liczba naukowców, którzy ulegają maksymom konsumpcjonizmu i wszechobecnej korupcji. Dlatego rośnie liczba nieprawdziwych ekspertyz, nierzetelnych recenzji, ocen, plagiatów itp., co skutkuje spadkiem autorytetu i ucieczką od etosu.

Ludzie często przekonują się, że opinie i wypowiedzi ludzi nauki są nieprawdziwe, albo tendencyjne. Obniża się również jakość nauczania, ponieważ do zajęć dydaktycznych nie przykłada się dużej wagi. Zawyżane pensum oraz liczebność grup wykładowych, ćwiczeniowych i seminaryjnych z przyczyn ekonomicznych - redukcji wydatków w ramach skromnych budżetów uczelni państwowych i oszczędzania na czym się da w uczelniach prywatnych - powodują niechęć do zajęć ze studentami, co dobrze odzwierciedla powiedzenie „na uczelni dobrze by się pracowało, gdyby w ogóle nie było studentów”. Lepiej opłaci się robić badania i ekspertyzy zamawiane przez różne firmy (zwłaszcza reklamowe), czy polityków i przy sposobności szmacić się.

 

Etos lekarza
 

Od niedawna obniża się etos lekarzy w miarę komercjalizacji służby zdrowia i traktowania pacjentów przedmiotowo, zwłaszcza w publicznych zakładach opieki zdrowotnej. Do takiego podejścia do pacjentów zmusza przekształcanie szpitali w organizacje usługowe, które mają przede wszystkim być rentowne, tzn. co najmniej zarabiać na siebie, ale lepiej żeby przynosiły zysk.
Ten cel można osiągnąć przez obniżanie kosztów utrzymania tych organizacji na różne sposoby, m.in. przez wzrost liczby leczonych (raczej obsługiwanych) pacjentów (raczej petentów).

Obniżanie kosztów utrzymania wiąże się też ze stosowaniem przestarzałej aparatury, tanich leków i zaniżaniem standardów leczenia, a także z byle jakim żywieniem pacjentów. Wzrost przepustowości placówek zdrowia dokonuje się przez skracanie czasu badania pacjenta - średnio czas wizyty u lekarza w przychodniach wynosi około 10-15 minut i wykazuje tendencję malejącą. (Z tego 80% zajmuje wypełnianie dokumentów, co mogliby robić pracownicy administracji i wypisanie recepty).

Nie sposób w tak krótkim czasie dociec przyczyny schorzenia, ani postawić właściwej diagnozy. Dlatego lekarze coraz częściej popełniają błędy w tym zakresie i faktycznie nie  ponoszą za to odpowiedzialności, choć formalnie powinni. (W ich środowisku panuje fałszywa solidarność: w przypadku popełnienia błędu jeden drugiego kryje przed odpowiedzialnością prawną i etyczną co też świadczy o erozji ich etosu).
Oczywiście jest tak, ponieważ lekarze obsługują (świadomie używam tego słowa, bo ich praca przypomina pracę ekspedienta) w ciągu tygodnia ileś przychodni i szpitali, pracując na kilku etatach i pełniąc wiele dobrze płatnych dyżurów, by powiększyć swoje zarobki. I stale im mało! Bo przecież oni muszą godziwie (!) zarabiać. Natomiast pacjenci nie muszą być godziwie przyjmowani i leczeni, ani mieć godziwej opieki.

A swoją drogą, dlaczego tylko lekarze i nieliczne inne uprzywilejowane grupy zawodowe (politycy, parlamentarzyści itp.) muszą zarabiać godziwie, tzn. tak, jak w bogatych krajach UE, a inni nie.  Inni też za swoją rzetelną i ciężką pracę chcieliby i powinni być godziwie wynagradzani.  Etos lekarzy upadł nagle pod wpływem ich pazerności. Dlatego, nie licząc się z niczym i kierując się wyjątkowym egoizmem, organizują strajki z odejściem od łóżek chorych, albo wymuszają kolejne nieuzasadnione podwyżki, szantażując masowymi zwolnieniami się z pracy.

Kto i na gruncie jakiej moralności zezwala na tego typu akcje protestacyjne tych, od których zależy zdrowie i życie wielu ludzi? Dlaczego nie wolno strajkować strażakom czy policjantom, którzy pozostają - tak jak lekarze - w nieustannej służbie społeczeństwu? Słusznie stwierdził w wywiadzie dla „Dziennika” kardynał Stanisław Dziwisz, że nie wszyscy mogą strajkować, że są grupy zawodowe, które nigdy nie powinny w ten sposób protestować. Należą do nich: służba zdrowia, nauczyciele i ci, którzy odpowiadają za bezpieczeństwo i podstawowe funkcjonowanie państwa, ponieważ szkody, jakie przynosi strajk tych grup są zawsze większe od spodziewanych efektów. Ale lekarze strajkują i nie wahają się czynić zakładnikami ludzi ciężko chorych. To chyba dostatecznie świadczy nie tylko u upadku ich etosu, ale o braku wszelkich skrupułów moralnych.
 

Jeśli dodać do tego korzystanie lekarzy z tzw. sponsoringu (czytaj: z różnego rodzaju łapówek) koncernów farmaceutycznych, które oferują niby lepsze, a z pewnością coraz droższe lekarstwa oraz afiszowanie się w jawnie oszukańczych, ale dobrze płatnych reklamach, to ma się pełny obraz etosu lekarzy dzisiaj. Również tych, którzy bardziej na pokaz niż faktycznie kierują się „klauzulą sumienia” i normami etyki chrześcijańskiej.
 

Etos kapłana
 

W ciągu wieków kapłani różnych wyznań cieszyli się ogromnym zaufaniem społecznym - byli powiernikami tajemnic, doradcami w różnych sprawach życiowych, pomocnikami, nauczycielami i wychowawcami. A to dlatego, że na ogół wykonywali wzorowo swoje obowiązki duszpasterskie i posiadali odpowiednie zalety charakteru oraz zasady moralne, a kapłaństwo wiązało się z prawdziwym powołaniem oraz nienaruszalnym etosem.
 

Jednak i tu postępuje niszczenie etosu, chyba bardziej w kościele katolickim, aniżeli w innych. Dzieje się tak, odkąd kościół katolicki jako instytucja społeczna, a także polityczna i państwowa (państwo Watykan), więcej uwagi zaczął przywiązywać do osiągania korzyści materialnych niż duchowych, szczególnie w czasach panowania ideologii konsumpcjonizmu i powszechnej komodyfikacji.

Wcześniej to też miało miejsce, np. w epoce imperialistycznych podbojów kolonii, kiedy na rozkaz Watykanu misjonarze pod płaszczykiem działalności misyjnej, czyli nawracania na siłę tzw. pogan, których traktowali jak podludzi (tylko dlatego, że wierzyli w innych bogów) łupili ich dobra w celu wzbogacenia siebie i Kościoła.
 

W ślad za instytucją poszli jej funkcjonariusze – księża. Im wyżej usytuowani w hierarchii kościelnej, tym bardziej łasi są na bogactwo i życie w luksusie. Powie ktoś: cóż, ksiądz to też człowiek, który ulega pokusom. To prawda. Ale mimo wszystko, w odróżnieniu od innych, on ma być maksymalnie odporny na pokusy z racji powinności (pobudek wewnętrznych, sumienia) oraz obowiązku wynikającego ze sprawowania funkcji kapłana. Tę odporność ma czerpać z etosu kapłana, a z drugiej strony ma dbać o ten etos, żeby mógł być jeszcze bardziej odpornym.

Tymczasem tworzy się błędne koło: ulega się pokusom, co intencjonalnie lub niecelowo osłabia etos, a zniszczony etos pomaga ulegać pokusom.
 

Faktem jest postępujące niszczenie etosu księży kościoła katolickiego i to głównie przez nich samych. Bo to oni nagminnie i z własnej nieprzymuszonej woli, uważając się za nietykalnych, bo namaszczonych olejem świętym, grzeszą ciężko przeciwko przykazaniom bożym, kościelnym, nakazom etyki świeckiej i normom obyczajowym  w dziedzinie współżycia społecznego. Nie na wiele zdadzą się apele papieża Franciszka, gdyż opór materii, tj. ogółu kleru, a zwłaszcza hierarchów, okazuje się większy od siły ducha papieskiego - nec Hercules contra plures.
 

O osłabieniu etosu księży można wnioskować z opinii parafian. Otóż na podstawie sondażu Grupy IQS dla „Newsweeka”, większość respondentów (53%) wyraża przekonanie, że kapłani są równie grzeszni co reszta Polaków, tylko 18%  uważa, że księża grzeszą mniej niż inni ludzie, a 16% sądzi wręcz, że duchowni grzeszą więcej niż ogół społeczeństwa.

A wierni oczekują, żeby ich przywódcy duchowi  byli wzorami do naśladowania przez całe społeczeństwo, a w szczególności  przez młodzież. Ale nie mogą oni spełnić tego oczekiwania, ponieważ zachowują się i postępują na przekór etosowi kapłana.

Jak zauważa prof. Józef Baniak, socjolog religii z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, księża „/…/ gorszą, zwłaszcza młodzież i dzieci, własnymi ekscesami, uwodzeniem dziewcząt i kobiet, zachłannością i pędem do luksusu, lekceważeniem ludzi, wtrącaniem się w politykę świecką i w życie seksualne czy nietolerancją wobec inaczej myślących”. Jego badania pokazały, że 60%  księży jest w związkach z kobietami, a 12 - 15%  ma z nimi dzieci.
 

Listę grzechów popełnianych przez księży trzeba uzupełnić grzechami pijaństwa, molestowania seksualnego, pedofilii, pornografii dziecięcej no i pychy, która jest proporcjonalna do stanowiska zajmowanego w hierarchii kościelnej.

Oni uważają się za ekspertów i niepodważalne autorytety w każdej dziedzinie – od kosmologii i polityki, aż do ginekologii i życia seksualnego. Swój autorytet w kwestiach wiary i moralności bezpodstawnie rozciągnęli na sfery nauki, kultury i życie ludzi. Nie uświadamiają sobie szkodliwości tego, bo jak ktoś zna się na wszystkim, to znaczy, że nie zna się na niczym.

Ale jak nie mają być pyszałkowaci, jeśli ich największy pan - bóg Jahwe - ukazał wyjątkową pychę, nakazując wszystkim okazywać chwałę wyłącznie sobie i tylko siebie uznawać za boga: „Nie będziesz miał cudzych bogów obok mnie”. Taki sługa, jaki jego pan.
A niby dlaczego nie wolno czcić innych bogów, czyżby byli gorsi? A może dlatego, że stanowią konkurencję i zagrożenie w walce o panowanie nad światem? Chyba nie są gorsi, jeśli wierzy w nich i czci ich o wiele więcej ludzi niż jest katolików.
Kwestia sprowadza się więc do walki konkurencyjnej nie tyle między bogami, co między ich wyznawcami. O co? O dobra doczesne: władzę i bogactwo.
 

Etos księży ulega niszczeniu wraz z postępującą komodyfikacją we współczesnej gospodarce i - w konsekwencji - w kościele. Tutaj przejawia się ona w zamianie na towary wszelkich przedmiotów kultu religijnego, wartości duchowych i sakramentów oraz kupczenie nimi, czyli w symonii uznawanej za grzech przez Kościół. Miejsca kultu religijnego przekształciły się w istne targowiska, a księża - w sprzedawców. W związku z tym etos kapłanów zamienia się w etos sprzedawców nastawionych na zysk.

 

Etos dziennikarza

 

Etos dziennikarzy jest na wiele sposobów skodyfikowany za pomocą kodeksów etycznych, kart i zasad. Wymaga się od nich przede wszystkim uczciwego dostarczania informacji prawdziwych i obiektywnych. W „Karcie Etycznej Mediów Polskich” podano zasady, jakich powinien przestrzegać dziennikarz: prawda, obiektywizm, oddzielanie informacji od komentarzy, uczciwość, szacunek i tolerancja, prymat dobra odbiorcy oraz wolności i odpowiedzialności.

Pewne wątpliwości nasuwają się odnośnie stosowania się do zasad prawdy i obiektywizmu. W pierwszym przypadku chodzi o to, że w rzeczywistości kreowanej przez mass media funkcjonuje tzw. prawda medialna. Nie jest, a przynajmniej nie musi być ona związana z faktami. Może nią być informacja wyssana z palca, fikcyjna.

W istocie, na rzeczywistość medialną składa się coraz więcej takich „prawd”.  Prawda medialna w odróżnieniu od materialnej budzi większe zainteresowanie odbiorców, szokuje, denerwuje, pobudza do reakcji i dlatego zawiera większy potencjał oddziaływania na nich a tym samym wpływa na większą poczytność lub oglądalność. A o to przecież chodzi dziennikarzom.

W drugim przypadku chodzi o to, że informacje przekazywane przez dziennikarzy z natury rzeczy nie mogą być obiektywne, ponieważ są oni uwikłani w różne „układy” lub grupy nacisku (muszą służyć temu, kto płaci). Poza tym, dziennikarz to nie bezduszny i indyferentny robot - postrzega dany fakt przez pryzmat swojego światopoglądu, swojej ideologii i własnych przekonań politycznych. Dlatego zawsze przekazuje informacje z dużą domieszką subiektywizmu i komentuje je na swój sposób.

To usprawiedliwia w pewnym stopniu nierespektowanie nakazów zamieszczonych we wspomnianej „Karcie”. Ale nie do końca, ponieważ coraz częściej dziennikarze z różnych pobudek – komercyjnych, politycznych, wyznaniowych, itd. -  łamią te zasady nawet wtedy, gdy nie muszą. W ten sposób świadomie, choć może nie celowo, niszczą swój etos.
Trudno mówić o obiektywizmie dziennikarzy w przypadku, gdy mass media są własnością różnych partii politycznych lub organizacji wyznaniowych i mimo braku oficjalnej cenzury są skrycie cenzurowane. Dziennikarze muszą podporządkować się redaktorom naczelnym, dyrektorom wydawnictw oraz stacji radiowych i telewizyjnych.

Termin „niezależne media” jest zwykłym pustosłowiem i służy tylko oszukiwaniu naiwnych czytelników, słuchaczy i telewidzów. Tak więc zatraca się obiektywność, będąca podstawą etosu dziennikarza.

 

Od pewnego czasu postępuje transformacja dziennikarzy nie tyle w żurnalistów (nie wiadomo, dlaczego jest to termin pejoratywny), co w lada jakich pismaków i przekaźników informacji. Mało który wysila się, by swoją pracę wykonywać rzetelnie, albo dokształcać się. Większość nie potrafi poprawnie sklecić zdań w ojczystym języku, ani formułować swych myśli w sposób logiczny. Nagminnie  popełniają błędy stylistyczne polegające na przestawianiu szyku zdań (podmiotu z dopełnieniem) i braku ciągłości wynikania jednego zdania z drugiego. Wskutek tego, ich wypowiedzi w dyskusjach i wywiadach są zwykłym bełkotem. Powszechnie i celowo dopuszczają się tzw. nadużyć semantycznych, żeby być „poprawnymi politycznie” w oczach swoich mocodawców. Polegają one na relatywizacji znaczeń słów (dotyczy to np. takich słów, jak „misja”, „mord”, bohaterstwo”,  itd.), albo na używaniu słów w innych znaczeniach niż normalne, czyli ukształtowane na gruncie tradycji językowej. Są też twórcami, albo propagatorami tzw. nowomowy -  specyficznego żargonu polityków i dziennikarzy, zawierającego kuriozalne wręcz wyrażenia, jak np. „bombardowanie humanitarne”.


Inni terroryzują swoich interlokutorów i nachalnie domagają się od nich potwierdzenia swoich stronniczych opinii, sądów oraz poglądów, ingerują w wypowiedzi, albo przerywają je. W związku z tym wielu ludzi nie chce już udzielać wywiadów, ani uczestniczyć w debatach publicznych. Tym bardziej, że te debaty, prowadzone nawet przez świetnych dziennikarzy, coraz częściej wymykają się im spod kontroli, zamieniają się w „rozmowę w maglu”, nic nowego, ani ciekawego nie wnoszą i niczemu nie służą. Można by całkiem dobrze obyć się bez nich.
Tak jest w przypadku zapraszania do debaty osób o diametralnie różnych poglądach i z natury kłótliwych. Być może robi się to celowo, by zamiast dyskusji pokazywać cyrk, bo to zwiększa liczbę odbiorców i oglądalność. A od tego zależy być albo nie być danego programu i jego autora - dziennikarza.
Wiesław Sztumski

16 października 2014

 

 

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 21 listopad 2024

Odsłon: 232

 

Eugenika to zbiór przekonań naukowych i filozoficznych, których celem jest płodzenie lepszych ludzi. Tak jak rolnik doskonali trzodę przez selektywny chów i ubój, tak eugenika podejście rodem z farmy wprowadziła do sypialni.

Eugenika miała wielu ojców. Sir Francis Galton, statystyk, wynalazca i kuzyn Charlesa Darwina, ukuł to określenie w 1883 roku i dostarczył nowego języka do dyskusji nad kwestią, która tliła się od dawna, najpierw w Anglii, a potem w Ameryce: skąd się bierze taka wyraźna różnica między klasą wyższą a niższą? Galton przekonywał, że pierwiastek geniuszu to najprawdopodobniej cecha rodzinna, przekazywana z pokolenia na pokolenie. Jak na przedstawiciela arystokracji nie była to teza przełomowa. Galtona jednak wyróżniało stwierdzenie, że ów geniusz da się zmierzyć i prześledzić z naukową precyzją.

Potem, na przełomie wieków, świat nauki odkrył na nowo dorobek dziewiętnastowiecznego zakonnika Gregora Mendla. Reguły, które dzisiaj nazywamy prawami Mendla, zakładały przewidywalność dziedziczenia cech rodziców przez potomstwo. Za sprawą prac późniejszych naukowców właściwości przez Mendla nazywane „czynnikami” zmieniły się w „geny”, a akolici Galtona zdołali rozciągnąć jego pierwotne teorie na obszary, do których geniusz Galtona pierwotnie nie sięgał, również jeśli chodzi o funkcjonowanie w praktyce głoszonych przez niego idei na temat rodziny i rodowodu.

Prawa Mendla pozwoliły rosnącym zastępom naukowców, zwłaszcza biologów i agronomów – tym, którzy hodują – głosić pogląd, że to nie środowisko, a wady genetyczne są główną przyczyną niepożądanych efektów na płaszczyźnie osobniczej i społecznej. Do najbardziej wpływowych przedstawicieli tego grona należał Charles Davenport, biolog wykształcony na Harvardzie.
W 1904 roku został dyrektorem laboratorium w Cold Spring Harbor w stanie Nowy Jork, należącego do Instytutu Carnegiego. Laboratorium powstało, żeby badać cechy dziedziczne u roślin i zwierząt, ale Davenport prędko przestawił się na dziedziczność u ludzi. Początkowo za pomocą genetyki mendlowskiej analizował cechy widoczne, takie jak kolor oczu i skóry, wkrótce jednak razem z żoną Gertrude znalazł dużo subiektywniejszą sferę badań: dziedziczenie temperamentu, uzdolnień muzycznych, predyspozycji sportowych i „osobliwości umysłowych”.

Dokonania pierwszych eugeników cechuje atmosfera rywalizacji: każdy próbował przebić pozostałych znalezieniem najbardziej „obłąkanej” rodziny, na której mógłby testować swoje teorie. Ich prace to często po prostu mocno fabularyzowane światy zaludnione, cytując Davenporta, przez „nierządne alkoholiczki”, „rozwiązłe kobiety” i „pozbawionych ambicji, rozpasanych mężczyzn”. Siebie natomiast eugenicy postrzegali jako konie wyścigowe, pracowite zwierzęta u szczytu sprawności, mające spłodzić kolejne pokolenie społecznych zwycięzców.

W książce White Trash. The 400-Year Untold Story of Class in America [Biała hołota. 400 lat przemilczanej historii klasy w Ameryce] historyczka Nancy Isenberg pisze:
„Eugenicy niczym mantrę powtarzali porównanie dobrego ludzkiego nasienia do koni czystej krwi, przypisywali osobom dobrze urodzonym nieprzeciętne zdolności i odziedziczoną sprawność”.
Dziś język tak zwanej teorii konia wyścigowego odbija się w niektórych elementach samooceny Donalda Trumpa. „Miałem dobre geny, więc byłem bardzo ambitny” – mówi Trump w zestawieniu swoich najlepszych wypowiedzi o „dobrych genach” umieszczonym na stronie magazynu „Time”.

W 1910 roku Davenport z kolegami założyli Eugenics Record Office (Biuro Dokumentacji Eugenicznej), stanowiące przedłużenie działalności laboratorium w Cold Spring Harbor. Wszystkie ich przedsięwzięcia finansowały rodziny magnatów, takich jak Rockefellerowie, Carnegie, Kellogowie czy Harrimanowie, uważające, że ich majątek powinien służyć rozwiązywaniu problemów społecznych, zamiast po prostu wracać do obiegu w ramach akcji charytatywnych (lub w formie godziwych wynagrodzeń dla pracowników ich firm).

Rok później Davenport opublikował książkę Heredity in Relation to Eugenics [Dziedziczność w odniesieniu do eugeniki], w której pisał: „Człowiek jest organizmem – zwierzęciem; i prawa, które rządzą poprawą jakości kukurydzy czy koni wyścigowych, stosują się również do niego. Jeśli nie przyjmie się tej prostej prawdy i nie uwzględni jej przy dokonywaniu wyborów matrymonialnych, ludzki postęp ustanie”.

Chcąc, aby jego dokonania trafiały zarówno do społeczności naukowej i jego bogatych sponsorów, jak i do amerykańskiego społeczeństwa, Davenport przedstawiał eugenikę jako naukę partycypacyjną, otwartą na „tysiące inteligentnych Amerykanów kochających prawdę”, jak pisał w Heredity in Relation to Eugenics.
Partycypacja zwyczajnych Amerykanów mogła polegać na wypełnianiu kwestionariuszy genetycznych, które Biuro Dokumentacji Eugenicznej rozsyłało w celu gromadzenia danych z całego kraju. Obywatele mogli też wspierać władze w wysiłkach na rzecz powstrzymania rozpłodu „ułomnych i przestępców”.
„W ruchu eugenicznym może uczestniczyć każdy” – zapewniał Davenport, a Biuro Dokumentacji Eugenicznej działało zgodnie z tą myślą jako ośrodek nerwowy krajowego ruchu aż do likwidacji w 1939 roku.

Eugenika miała warianty pozytywne i negatywne. Chodzi tu nie o kryteria moralne, ale pragmatyczne. Eugenika pozytywna obejmowała strategie popularyzacji rozmnażania wewnątrz grona, które zwolennicy tej filozofii uważali za przedstawicieli dobrych genów. Organizowano między innymi konkursy ludzkiego inwentarza nazywane „zawodami lepszych dzieci” i zachęcano rodziców, aby przywozili swoje maluchy na stanowe festyny, gdzie oceniano je zgodnie z nowo opracowanymi standardami rozwojowymi.

Eugenika pozytywna przyjmowała również subtelniejsze formy. Na przykład w czasach Nowego Ładu rząd zatrudniał eugeników w agencjach, które oceniały kandydatów do nowych form pomocy społecznej, takiej jak subwencje mieszkaniowe. Rodziny lepiej przystosowane częściej otrzymywały państwowe przywileje.

Z kolei eugenika negatywna opisywała strategie ograniczania rozrodczości. Preferowano sterylizację, ale zanim ją zalegalizowano, eugenicy stosowali w tym celu również długotrwałe, nadzorowane przez władze stanu odosobnienie „nieprzystosowanych” kobiet na okres wieku rozrodczego. Z czasem jednak koszty długotrwałej izolacji przyczyniły się do poparcia sterylizacji.

Inną regularnie stosowaną formą eugeniki negatywnej były ograniczenia imigracyjne. W 1920 roku Biuro Dokumentacji Eugenicznej wystąpiło do Kongresu o zatamowanie imigracji, żeby chronić narodową pulę genów. Kongres odpowiedział w 1924 roku szeroko zakrojoną reformą prawa imigracyjnego, całkowicie zakazującą imigracji z Azji i wprowadzającą system kwotowy, który w niekorzystnej sytuacji stawiał imigrantów z Europy Południowej i Wschodniej.
Dziś Stany Zjednoczone próbują przywrócić restrykcyjny system imigracyjny pod dyktando prezydenta, który w 2018 roku pytał nadąsany: „Dlaczego przyjeżdża do nas tylu ludzi z tych gównianych krajów?” *.

James Bowman, emerytowany profesor Pritzker School of Medicine z Chicago, uważa, że przydatną kategorią do opisania innych metod, bliższych nam czasowo, może być „eugenika pasywna”. Często przyjmuje ona formę ograniczania zasobów, w przytłaczającym stopniu pogarsza jakość życia osób o niskich dochodach i nieraz jest motywowana rasowo.

W modelu Bowmana przykładami eugeniki pasywnej są między innymi komercyjny system opieki zdrowotnej oraz stałe ograniczanie nakładów na programy na rzecz zdrowia osób ubogich. Jak pisze Bowman: „Przymus pośredni i bezpośredni w zakresie ubezpieczenia zdrowotnego, ubezpieczenia na życie oraz zatrudnienia to niemal pewna droga ku zawoalowanej eugenice”.
Ponieważ filozofia eugeniczna uznawała pierwszeństwo kontroli państwa przed osobistym wyborem, wśród najczęściej stosowanych metod brakowało antykoncepcji czy aborcji. Eugeników przeraziłaby myśl, że ich ambicje doskonalenia ludzkiego gatunku mogłyby zależeć od pragnień i potrzeb poszczególnych kobiet (tak biednych, jak i bogatych). Clarence Thomas **, który dziś porównuje współczesnych zwolenników bezpiecznej aborcji do dawnych eugeników, jest w błędzie. Kluczowe strategie eugeniki negatywnej zawsze polegały, i polegają do dziś, na odgórnej kontroli całych grup ludności.
Elizabeth Catte

* Jak twierdzą świadkowie, Donald Trump miał użyć tych słów podczas spotkania z senatorami poświęconego pomocy imigrantom z Haiti, Salwadoru i państw afrykańskich.

** Clarence Thomas (ur. 1948) – konserwatywny sędzia Sądu Najwyższego, nominowany przez prezydenta George’a H. W. Busha w 1991 roku.

Od Redakcji: powyższy tekst jest fragmentem książki Czysta Ameryka. Przemilczana historia eugeniki Elizabeth Catte wydanej przez Wydawnictwo Czarne, której recenzję zamieściliśmy w numerze listopadowym – SN11/24. Tytuł pochodzi od Redakcji.

Autor: Wiesław Sztumski

Opublikowano: 27 listopad 2016

Odsłon: 2486

Wszystko, co słyszymy, jest mniemaniem, a nie faktem.
Wszystko, co widzimy, jest perspektywą, a nie prawdą.

Marek Aurelius

Świat zmienia się z upływem chwil i zdarzeń następujących po sobie. Jedni sądzą, że chwile i zdarzenia „biegną” bezpowrotnie i niepowtarzalnie wzdłuż jakiejś linii prostej, np. osi czasu. Tak twierdzą zwolennicy koncepcji ewolucji dziejów oraz liniowego modelu czasu, narzuconego przez kulturę monochroniczną.
Dla nich czas i dzieje upływają zawsze w sposób nieodwracalny i tylko w jednym kierunku - od przeszłości ku przyszłości - obojętnie, czy od jakiegoś absolutnego początku do absolutnego końca, czy inaczej.

Inne zdanie mają zwolennicy koncepcji  rozwoju dziejów i kołowego modelu czasu, który jest wytworem kultury polichronicznej. Oni pojmują dzieje jak rozwój, tzn. jak szereg zdarzeń wznoszących świat na coraz wyższy poziom (postęp), albo na coraz niższy (regres), na okresy wzlotów oraz spadków, które mogą powtarzać się cyklicznie.
Powtarzalność okresów w dziejach może być rozumiana w taki sposób, że co pewien czas pojawiają się dokładnie takie same, albo podobne stany świata w zależności od tego, czy rozwój odbywa się po okręgu, czy po spirali.
U podstaw takiego pojmowania dziejów leży teoria powrotów. Zgodnie z nią, świat powtarzał się i będzie powtarzać się (odradzać się) wciąż w tej samej postaci nieskończenie wiele razy. Do pewnego stopnia teorię tę potwierdza współczesny model kosmologiczny pulsującego Wszechświata.

   

Liniowe, kołowe, cykliczne

Zdarzenie, które miało miejsce  wcześniej w świecie sensorycznym, albo zachodzi teraz, nazywa się faktem (fakt - z łacińskiego res facti, oznacza rzecz już zrobioną, dokonaną).  Słowo „teraz” można rozumieć abstrakcyjnie (geometrycznie) jako trwanie zredukowane do zera - do punktu geometrycznego na osi czasu, czyli jako punktochwilę, albo konkretnie (fizycznie), jako trwanie w pewnym przedziale czasu, nazywanym „aktualnością”. Jej rozmiar, czyli długość trwania czasu teraźniejszego („teraz”), zależy od poziomu struktury świata.
Na poziomie cząstek elementarnych jest ona rzędu attosekund, a na poziomie galaktyk – rzędu miliardów lat.
W mezoświecie (świecie porównywalnym z gabarytami człowieka) aktualność, czy raczej współczesność (to, co współistnieje z danym człowiekiem) może trwać maksymalnie tyle, ile wynosi średni czas życia człowieka, tj. około kilkudziesięciu lat.
Na dzieje świata składają się szeregi faktów - liniowych (jednostronnie lub dwustronnie otwartych, albo zamkniętych), kołowych, lub cyklicznych. Ich ukazywaniem, wyliczaniem i spisem zajmują się dziejopisarze, albo historiografowie. Natomiast ich przedstawianiem, porządkowaniem, opisem, interpretacją i badaniem zajmują się historycy.

   

Fakty jak izotopy

Prawdopodobnie teoria powrotów stała się punktem wyjścia dla scjentometrysty Samuela Arbesmana (specjalisty z zakresu biologii obliczeniowej, scjentologii i matematyki stosowanej, badacza przyszłości nauki i zmian technologicznych w naszych czasach oraz tego, co one znaczą dla społeczeństwa), który w książce The Half-Life of Facts (Penguin Group, N,Y. 2012) przedstawił hipotezę o występowaniu tzw. połowicznego czasu życia faktów.
Odpowiednio do swej specjalizacji, „fakt” rozumie on w węższym sensie - jako fakt naukowy. (Według Słownika języka polskiego fakt naukowy, to „stwierdzenie konkretnego stanu rzeczy lub zdarzenia w określonym miejscu i czasie”; stwierdzać go można empirycznie lub teoretycznie - w naukach doświadczalnych i teoretycznych).

Fakty naukowe kreuje nauka. Są one efektem pracy odkrywczej i badawczej polegającej na uogólnianiu wielu spostrzeżeń. Odzwierciedlają fakty realne, jakie zachodzą w rzeczywistości sensorycznej, ale nigdy nie pokrywają się z nimi w pełni. Stopień adekwatności faktów naukowych z realnymi  zależy od tego, jak dalece nauka jest w stanie odzwierciedlać świat sensoryczny.
O ile fakty realne są niepodważalne i nigdy nie zmieniają się, to fakty naukowe mogą się zmieniać proporcjonalnie do postępu naukowego i podlegają procedurze falsyfikacji. Arbesman rozumie fakt naukowy jako okruch wiedzy, który posiada jednostka, albo społeczeństwo w określonym miejscu i czasie, jako „kwant wiedzy”, który dostarczany jest przez naukowców i nabywany przez innych ludzi w procesie edukacji. Wychodzi on z trywialnego stwierdzenia, że fakty naukowe nie są wieczne, lecz cały czas zmieniają się. Jedne z nich są bardziej długotrwałe, inne mniej, zależnie od poziomu rozwoju danej subdziedziny nauki.

To, co dziś wiemy o świecie na postawie nauki i uznajemy za niepodważalne, jutro może okazać się już nieaktualne i fałszywe. Wylicza on wiele przykładów, głównie z dziedzin mu najbliższych - medycyny i biologii - na to, jak nawet w ciągu jednego pokolenia pewne fakty naukowe „wychodzą z obiegu” w wyniku falsyfikacji, a stare fakty zastępowane są przez nowe.
Dlatego tak się dzieje, ponieważ w nauce nie ma prawd absolutnych, a postęp naukowy zbliża się tylko asymptotycznie do osiągania takich prawd.  Mimo to, w większości przypadków, dziedziny wiedzy ewoluują w sposób systematyczny i przewidywalny. 

Arbesman twierdzi, że falsyfikacja znanych faktów naukowych dokonuje się w pewnej mierze cyklicznie. Udało mu się obliczyć tzw. czas półtrwania, albo czas połowicznego zaniku (the half-life) faktów naukowych występujących w obrębie poszczególnych obszarów nauk. Określa go analogicznie do czasu połowicznego rozpadu materiałów radioaktywnych. Okazuje się bowiem, że fakty, rozpatrywane w dużych obszarach wiedzy, a więc zgromadzone w dużych zbiorach, są przewidywalne i mają właściwy sobie czas połowicznego zaniku, po którym dana wiedza staje się w połowie nieprawdziwa i zanika - zostaje obalona.

   

Efekty scjentometrii

Scjentometria - nauka, która bada tempo, w jakim tworzymy, rozwijamy i rozprzestrzeniamy nowe fakty i nowe technologie - pozwala w miarę dokładnie wyznaczyć ten czas na podstawie podobieństwa rozwoju wiedzy do zjawiska radioaktywności.
Rozpad pojedynczego atomu uranu jest wysoce nieprzewidywalny. Nie wiadomo, czy rozpadnie się po upływie jednej sekundy czy po tysiącach lub milionach lat. Natomiast da się przewidzieć, kiedy nastąpi rozpad kawałka uranu, który składa się z trylionów jego atomów. Bowiem w zbiorze ogromnej liczby elementów występuje jakaś regularność, na podstawie której da się przewidywać zachowanie tego zbioru (jako całości) z prawdopodobieństwem wynikającym z prawa wielkich liczb.
To, co jest nieprzewidywalne dla pojedynczego elementu, staje się przewidywalne dla całego ich zbioru.

Czasy połowicznego zaniku faktów wynoszą: dla fizyki – 15 lat, ekonomii – 10 lat, medycyny – 5 lat, oprogramowania – 3,5 lat, astrofizyki – 2,5 lat i biologii morza – 2 lata.
Ciekawe jest to, że w ewolucji wiedzy zarówno jej przyrost, jak i zanik są procesami wykładniczymi; przyrost wiedzy dokonuje się w postępie 2ⁿ, a jej zanik - w postępie (1/2)ⁿ.

Fakty naukowe dzielą się na takie, które bardzo szybko zmieniają się (jak np. na giełdzie lub w pogodzie) oraz takie, których tempo zmian jest tak powolne, że ich zmiany są dla nas niezauważalne (jak np. liczba kontynentów na Ziemi, albo liczba palców na ludzkiej dłoni). A pomiędzy nimi znajdują się tzw. mezofakty, które zmieniają się w ciągu życia jednego człowieka. (Jak pisze Arbesman, „moja babcia, która obchodzi swoje 76. urodziny, nauczyła się w szkole, że na Ziemi żyło wtedy nieco ponad 2 miliardy ludzi i było sto pierwiastków w układzie okresowym, a obecnie liczba ludzi przekroczyła 7 miliardów i znamy 118 pierwiastków”). I to właśnie mezofakty mają największe znaczenie dla przewidywania rozwoju wiedzy i przygotowania się zawczasu do jej dezaktualizacji w ciągu naszego życia.

   

Prognozowanie ciągle sztuką

Gdyby hipotezę Arbesmana o połowicznym zaniku faktów można było rozciągnąć na dzieje ludzkości, co raczej z różnych względów, głównie metodologicznych, jest nieuzasadnione, to dałoby się je przewidywać. Większość ludzi, którzy chcą poznawać przyszłość, wiedzieć co ich czeka i zawczasu przygotować się do tego, cieszyłaby się. Nie musieliby uciekać się do zawodnej wiedzy jasnowidzów, wróżbitów i innych przewidywaczy, ani do przypowieści zawartych w świętych księgach. Korzystaliby z prognoz naukowo uzasadnionych, a więc powszechnie uważanych za bezsporne. Chociaż, z drugiej strony, nie wiadomo, czy - wbrew pozorom - nie wywołałoby to masowych skutków negatywnych w postaci stresów, paniki i nierozsądnych zachowań.

Poszukiwanie przez scjentometrystów jakiegoś modelu matematycznego czy fizykalnego, na podstawie którego można by określać czasy połowicznego zaniku faktów nie tylko naukowych i historycznych, ale również realnych, dziejowych, przypomina poszukiwanie przez fizyków jakiejś Weltformel (ogólnej reguły czy prawidłowości świata wyrażonej w postaci wzoru matematycznego). Jest ona równie absurdalna, jak słynny „demon Laplace’a”, o którym można sobie pomyśleć, ale którego nie sposób zmaterializować.
W potocznej świadomości funkcjonuje wywodzące się z obserwacji lub doświadczenia wielu pokoleń powiedzenie „historia kołem się toczy”. Ale jest ono nieprecyzyjne: czy chodzi o historię, czy o dzieje, czy „kołem” oznacza zataczać kręgi i powtarzać się po każdym pełnym obiegu, czy poruszać się po spirali, a więc bez możliwości powrotów i powtórzeń. Kwestia powtarzalności faktów dziejowych i powrotów okresów historycznych jest mocno problematyczna.
 

W świecie sensorycznym - a dzieje ludzkości mieszczą się w tym właśnie świecie, a nie w świecie wyobrażanym sobie przez ludzi aniodzwierciedlanym przez naukowców - realne procesy są zawsze nieodwracalne, jak w fizyce. Przynajmniej dotychczas nie potwierdzono istnienia tam procesów odwracalnych. W związku z tym, prognozowanie dziejów, zwłaszcza w wymiarze globalnym, a nie lokalnym, w odległych horyzontach czasu, a nie w bliskiej perspektywie, nadal pozostanie sprawą mocno skomplikowaną i niezmiernie trudną, mimo szybko postępujących osiągnięć  scjentometrii i przedsięwzięć  prognostyków.

Wiesław Sztumski