Filozofia (el)

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 22 październik 2023

Odsłon: 694

Deliberacja o utożsamianiu

 

„Nigdy nie zapominaj, kim jesteś.”
(Andrew Fukuda, The Hunt, 2013)

Tożsamość

Kluczowym pojęciem w rozmyślaniu o utożsamianiu jest pojęcie tożsamości. Jest ono wieloaspektowe i złożone. W różnych dziedzinach nauki i życia stosuje się lepsze lub gorsze definicje tożsamości, Najlepiej zdefiniowano je w logice formalnej. Jednak tożsamość formalnologiczna nie na wiele przydaje się w praktyce, ponieważ odnosi się wyłącznie do przedmiotów idealnych, będących składnikami świata pomyślanego i do obiektów badań nauk teoretycznych.

W świecie sensorycznym stosuje się pojęcie tożsamości empirycznej. Przedmioty są empirycznie tożsame w aspekcie jakościowym, jeśli posiadają jednakowe cechy, a w ilościowym, jeśli natężenia tych cech, mierzone w odpowiednich jednostkach fizycznych, mieszczą się w umownych granicach tolerancji. (Na przykład, dwa stoły uznaje się za identyczne ze względu na długość, w ramach tolerancji wynoszącej 5 mm, jeśli różnice ich długości nie przekraczają 5 mm.)

Tożsamość empiryczna może mieć różne formy w zależności od tego, czy odnosi się ją do cech, struktur, funkcji, substancji, gabarytów, parametrów, wyglądu itd. Odpowiednio do tego ma się do czynienia z tożsamością strukturalną, atrybutywną, funkcjonalną, substancjalną (materiałową), gabarytową, fizyczną, wizualną itp.

W świecie sensorycznym nie da się zidentyfikować przedmiotów ze względu na wszystkie ich atrybuty i kryteria. Dlatego w praktyce ma się do czynienia z tożsamościami cząstkowymi i względnymi. W dalszych rozważaniach będą posługiwać się pojęciem tożsamości empirycznej.

Przy utożsamianiu często popełnia się błąd w wyniku przenoszenia cech poszczególnych elementów zbioru na cały zbiór lub na odwrót. Na przykład, jeśli w jakiejś grupie ludzi stwierdzi się występowanie pewnej liczby leniów, to o całej tej grupie twierdzi się, że jest leniwa, albo na odwrót, że w grupie leniwej każdy musi być leniem. Błąd wnioskowania z jednostek na ogół lub na odwrót popełniają rozmyślnie manipulanci i propagandyści społeczni w celu stygmatyzacji określonych osób i ugrupowań politycznych (konkurentów), kształtowania wobec nich postaw odrazy i wrogości a także ksenofobii wobec innych grup etnicznych, kulturowych, wyznawców religijnych i narodów oraz rasizmu wobec innych ras.

Tożsamość indywidualna

W naturze człowieka leży zwracanie uwagi na siebie w wyniku wyróżniania się w grupie poprzez okazywanie i podkreślanie swojego „ja”, swojej inności i autonomii. O takim człowieku mówi się, że ma świadomość tożsamości indywidualnej. Tożsamość indywidualna, czyli bycie tożsamym samemu sobie, to wierność sobie – swoim poglądom, przekonaniom, ideałom, wierzeniom, pragnieniom, celom, wartościom, swojemu stylowi bycia i myślenia itd.

Dwa warunki muszą być spełnione, by móc manifestować swoją odrębność: być wolnym, by móc okazywać swoją niezależność, oraz mieć świadomość własnej tożsamości. Jednak przesadna wolność i świadomość tożsamości indywidualnej przeszkadzają utożsamianiu się z grupą, ponieważ implikują patologiczny wzrost autonomii. Ma się tu do czynienia ze swoistym paradoksem.

Z jednej strony, każdy wie, że musi żyć w grupie i podporządkować się jej, a więc upodabniać się do innych i częściowo zrezygnować ze swojej tożsamości indywidualnej, ponieważ warunkiem przynależności do grupy jest utożsamianie się ze sobą jednostek wchodzących w jej skład, proporcjonalnie do konsystencji grupy. To zmusza do podporządkowania się standardom i normom obowiązującym w danej grupie, czyli do redukcji samostanowienia i w konsekwencji do zniewolenia.

A z drugiej strony, jednostka boi się utraty swej wolności, broni się przed zniewoleniem i dlatego stara się maksymalnie eksponować swoją tożsamość indywidualną. Stoi więc przed trudnym problemem, jak pogodzić swoją tożsamość indywidualną z tożsamością zbiorową grupy. Inaczej mówiąc, musi wybierać między indywidualizmem a kolektywizmem. Tożsamość i autonomia warunkują się nawzajem. Im większe ma się poczucie własnej tożsamości, tym bardziej manifestuje się swoją inność, niezłomność oraz autonomię i na odwrót. Dzięki temu grupy społeczne są różnobarwne i nabierają specyficznego kolorytu, a rzeczywistość społeczna nie jest monotonna.

Tożsamość społeczna

Tożsamość społeczna to efekt poczucia wspólnotowości i uświadomienia sobie tego, jak dalece jest się podobnym do grupy, do której się należy. Jest ona formą tożsamości kolektywnej. O ile kwintescencją tożsamości indywidualnej jest uświadomienie sobie „siebie jako siebie” - w jakim stopniu jestem sobą, czyli istotą autonomiczną - to kwintescencją tożsamości społecznej jest uświadomieniem sobie „siebie jako elementu grupy” - jakie mam cechy swojej grupy i w jakim stopniu.
Na tożsamość społeczną składają się różne kategorie tożsamości, jak na przykład grupowa, klasowa, kulturowa, wyznaniowa, płciowa, etniczna, branżowa itd.(1)

Tożsamość społeczna odgrywa ważną rolę w funkcjonowaniu grupy społecznej. Jest warunkiem koniecznym do zachowania jej stabilności, spoistości i równowagi. Dlatego uzasadniona jest troska o nią, która sprowadza się do zamykania się grupy na przenikanie elementów obcych i na ograniczaniu ich wpływów. Ale zamknięcie się i izolacja odbija się niekorzystnie na rozwoju grupy, bowiem będąc zamkniętą i izolowaną może rozwijać się tylko tak długo, dopóki całkowicie nie wyczerpią zapasów swojej energii endogennej - kapitału finansowego i ludzkiego, mocy wytwórczej, potencjału intelektualnego, wiedzy oraz możliwości poznawczych i twórczych.

W dzisiejszych czasach, globalizacja obdziera jednostki z ich tożsamości indywidualnej. Zastępuje ją tożsamość kolektywna, która w granicznym przypadku ma wymiar światowy. Skutkiem globalizacji jest przyspieszanie procesów standaryzacji, uniformizacji i homogenizacji, co prowadzi też do zaniku kategorii tożsamości społecznej - tożsamości rodzinnej, zawodowej, etnicznej, narodowej, językowej, folklorystycznej i państwowej.(Manuel Castells, Siła tożsamości, PWN, 2009 ). A zatem, z czasem może dojść do zaniku tożsamości indywidualnej i społecznej.

Jednostki i grupy stopią się w homogeniczną „plazmę społeczną” i będą postrzegać, odczuwać, myśleć, postępować i zachowywać się jak wszyscy inni w świecie, zgodnie z normami społecznymi i kulturowymi, narzuconymi przez globalne ideologie i kreatorów mody światowej. Stanie się tak wbrew woli ludzi, którzy nie chcą pozbyć się swej tożsamości indywidualnej a wręcz przeciwnie, wzmocnić jej poczucie.

Jak napisał Terence McKenna, amerykański pisarz, filozof i etnobotanik (1946-2000), „We współczesnych czasach wielu ludzi marzy o tym, by poznać swą prawdziwą tożsamość. (…) Ten bowiem, kto nie zna swej prawdziwej istoty, jest niczym innym jak bezduszną rzeczą, golemem. (…) Większość mieszkańców stechnicyzowanych cywilizacji przemysłowych opiera swoją tożsamość na zmiennych modach i stylach życia, popularyzowanych przez mass media. Ich świat złożony z jałowej żywności, brukowych środków przekazu i kryptofaszystowskiej polityki, skazuje ich na toksyczne życie w stanie obniżonej świadomości siebie. Znieczuleni przez codzienny program telewizyjny, są żywymi trupami, których wyłącznie konsumpcja utrzymuje w ruchu.” (2)

Utożsamianie

Ludzie nie utożsamiają się tylko z innymi, ale również ze zwierzętami (zoomorfizm), rzeczami (reifikacja człowieka) i maszynami (mechanomorfizm). Tutaj ograniczam się tyko do utożsamiania się z ludźmi.

Utożsamianie bywa dobrowolne, ale częściej wymuszone jest przez konieczność adaptowania się do środowiska społecznego. Ludzie upodobniają się do innych przede wszystkim dlatego, że są istotami stadnymi (społecznymi) i boją się wykluczenia, które utrudniałoby im życie w społeczeństwie, a nawet zagrażałoby ich egzystencji. Upodobnianie się jest więc warunkiem sine qua non funkcjonowania i przeżycia w grupach społecznych i społeczeństwie. Tym łatwiej można przeżyć i czuć się bezpiecznym w grupie, do której się należy, im bardziej jest się dostosowanym do niej, związanym i zintegrowanym z nią w wyniku upodobnienia się do niej i naśladowania jej członków. Najwyższym stopniem podobieństwa i naśladownictwa jest utożsamienie się. Może ono być statyczne, gdy ktoś cale życie utożsamia się z czymś jednym, lub dynamiczne, gdy w ciągu swego życia utożsamia się raz z jednym, raz z drugim.

Utożsamianie można rozumieć na dwa sposoby – albo siebie z kimś, albo kogoś z kimś. Pierwsze polega na naśladowaniu innych osób, grup albo organizacji, na upodobnianiu się do nich w wyniku przypisywania sobie ich atrybutów - cech, idei, poglądów, postaw, wyglądu, stylu życia, gustów, tradycji, sposobu zachowania się, wypowiadania się i ubierania się, itp. Drugi polega na przypisywaniu kogoś do jakiejś kategorii osób na podstawie podobieństwa z różnych względów, albo w efekcie stereotypizacji, schematyzacji, stosowania klisz oraz szablonów. Utożsamianie nie jest nigdy kompletne, lecz tylko do pewnego stopnia, ani ze względu na wszystkie atrybuty, tylko na wybrane, na przykład etniczne, językowe, aksjologiczne, wyznaniowe, seksualne, polityczne, klasowe, zawodowe, sportowe, estetyczne itd.

Utożsamianie siebie

Człowiek utożsamia się z innymi, by czuć się, jak oni i uchodzić w oczach innych ludzi za takiego, jak oni. Chce być tak samo ważnym, cenionym, podziwianym i godnym naśladowania. We współczesnym skomercjalizowanym społeczeństwie o wyborze osób, z którymi chce on się utożsamiać decyduje przede wszystkim pragmatyzm, wyrachowanie i względy ekonomiczne. O wiele mniej decydują względy psychologiczne (egocentryzm). Celem jego życia jest zyskanie rozgłosu, sławy i bogactwa, na wzór celebrytów, toteż coraz więcej ludzi dąży do tego, zwłaszcza młodych, a nawet dzieci.

O wyborze tego, do kogo się upodabnia, decyduje to, co on sam uznaje za dobre dla siebie i skuteczne w działaniu. W mniejszym stopniu liczy się z sumieniem, emocjami, schematami myślowymi i stereotypami. A jeszcze mniej liczy się dla niego rozsądek, krytycyzm oraz zalecenia rodziców, edukatorów, kościoła, ideologów, etyków i filozofów. Dlatego, chociaż teoretycznie może utożsamiać się z dobrymi, albo złymi ludźmi, to w praktyce utożsamia się raczej ze złymi w myśl zasady „powinowactwa społecznego”, zgodnie z którą ludzie utożsamiają się z podobnymi do siebie.(3)

Dawniej, niewielka liczba ludzi ambitnych i snobów naśladowała osoby szlachetne, dobrze urodzone, powszechnie szanowane i cenione - królów, książąt, hrabiów, szlachtę, rycerzy i oficerów. (Na przykład w Galicji i Małopolsce pod zaborem austriackim popularne było nadawanie dzieciom imion książąt habsburskich: Karol, Rudolf, Leopold, Eugenia.) Naśladując je, uczyli się zasad savoir vivre’u – dobrych manier, poprawnego zachowania się, ładnego wyrażania się, estetycznego wyglądu itp. Dzięki temu wznosili się na wyższy poziom kultury osobistej.
Teraz, w konsekwencji postępu cywilizacyjnego, naśladownictwo i utożsamianie się z innymi stało się zjawiskiem masowym. Ludzie, zazwyczaj bezkrytycznie, naśladują innych, nie tylko szlachetnych i utożsamiają się z nimi za wszelką cenę, nawet ośmieszania się. Najwięcej ludzi utożsamia się z celebrytami oraz różnymi miernotami eksponowanymi w środkach przekazu masowego, głównie w telewizji i Internecie. Wielu osobom imponują negatywni bohaterowie - kłamcy, oszuści, aferzyści, kryminaliści, bandyci i inni osobnicy cieszący się złą sławą. To nie dziwi, bo przecież żyjemy w kulturze antywartości.

W konsekwencji, postępuje masowy upadek obyczajów, brak kultury osobistej, wulgaryzacja, powszechne zdziczenie i schamienie. Nie jest ważne, z kim się utożsamia, byleby tylko zabłysnąć ekstrawagancją, nieposzanowaniem ładu społecznego, norm prawnych i obyczajowych, nieuctwem oraz grubiaństwem. Chodzi o to, żeby w ten sposób szokować i skupiać uwagę na sobie.
Szczególnie politycy lubią utożsamiać się z kimś cenionym przez naród, mądrym, cieszącym się dużym zaufaniem i uczciwym, a więc z tym, czyich atrybutów sami nie posiadają. Nie byłoby w tym niczego złego, gdyby czynili to w celu nadrobienia swoich braków i doskonalenia się. Ale jest inaczej, ponieważ robią to tylko na pokaz, zazwyczaj w czasie kampanii wyborczych, żeby przypodobać się wyborcom i utrzymać się przy władzy i korycie. To są zwykli hipokryci i przebrzydłe indywidua żerujące na naiwności, łatwowierności i głupocie ludu.

Utożsamianie kogoś

Ten rodzaj utożsamiania ma na celu klasyfikację ludzi ze względu na ich cechy faktyczne albo zmyślone, w zależności od potrzeb. Dokonuje się jej za pomocą odpowiednich wzorców, schematów i stereotypów. Dzięki temu poszczególne jednostki zalicza się do odpowiednich kategorii społecznych, etykietuje się je lub stygmatyzuje. Jeżeli takie zaliczanie jest prawdziwe, tzn. jeśli ktoś ma rzeczywiście cechy, które kwalifikują go do umieszczenia w danej kategorii ludzi, to jest to etycznie obojętne. Gorzej, jeśli takich cech nie ma, a przypisuje się je po to, by mu zaszkodzić, umieszczając go w kategoriach ludzi powszechnie uznawanych za niegodziwców.

Takie utożsamianie jest wielce naganne. Niestety, ma się z nim coraz częściej do czynienia. Pomawianie, szkalowanie i „przypinanie łatek” w celu zaliczania ludzi o odmiennych poglądach do kategorii niegodziwców i w ten sposób pozbawiania ich czci stało się zjawiskiem powszechnym w walce konkurencyjnej w różnych sferach życia, ale przede wszystkim w sferach biznesu i polityki. Okazało się ono skutecznym narzędziem służącym do eliminacji rywali, wrogów i opozycjonistów z gry o panowanie. Bo jak mają się bronić przed pomówieniami? Żeby zaklinali się na wszystkie świętości, że nie są takimi, jak się ich przedstawia, mało kto im uwierzy. Dowodzenie, że nie jest się takim, jakim funkcjonuje się w świadomości potocznej na skutek insynuacji, jest z góry skazane na niepowodzenie. Niech kto spróbuje dowieść, że na przykład nie jest osłem.

Odwoływanie się do faktów i przytaczanie argumentów rzeczowych i logicznych mija się z celem w dyskusji z tymi, którzy lekkomyślne uwierzyli nikczemnym propagandystom opiniotwórczym manipulantom kierując się głównie emocjami i którzy lubią tanie sensacje, bez względu na to, czy zostały one zweryfikowane, czy wyssane z palca. Zwłaszcza, gdy autorami kalumnii głoszonych wszem wobec i powtarzanych do znudzenia dzień w dzień za pomocą mass mediów rządowych są osoby publiczne zajmujące czołowe stanowiska w partii i rządzie, którzy uznawani są przez dużą część społeczeństwa za bezsporne autorytety. Wszak potwarze i kłamstwa charakteryzują się większą inercją aniżeli rzetelne opinie i prawdy i dlatego łatwiej docierają do świadomości mas i na dłużej pozostają w ich pamięci. Licznych przykładów na to dostarczają reżymowe telewizje wielu krajów autorytarnych i oglądanie codziennych wiadomości emitowanych przez partyjno-reżymową telewizję polską.

Zamiast wniosku

Na podstawie rozważań o utożsamianiu nie potrafię sformułować jakiejś sensownej konkluzji, oprócz tej, że należy je kontynuować, aby można było odpowiedzieć na pytanie postawione w tytule „Kim naprawdę jesteśmy?” Czy tymi, za kogo się uważamy w wyniku utożsamiania się z innymi, czy tymi, za kogo ludzie nas uznają w wyniku utożsamiania nas z innymi? A może częściowo jednymi oraz drugimi, nie wiadomo, w jakiej proporcji. Jedno jest pewne: naprawdę, jacy jesteśmy, nie wie nikt, ponieważ w tańczących wokół nas zazwyczaj krzywych zwierciadłach widzimy rozmaite obrazy siebie.(4)
Wiesław Sztumski
10.09.2023

Przypisy:

(1) Tożsamość grupowa wynika z przynależności do różnych narodowości, religii, klas społecznych itp. Tożsamość kulturowa wynika z przynależności do konkretnej kultury lub subkultury, uznawania tych samych wartości, zwyczajów, tradycji i posługiwanie się tym samym językiem. Tożsamość płciowa wynika z przynależności do grupy o określonej orientacji seksualnej. Tożsamość etniczna wynika z przynależności do określonej grupy etnicznej lub narodowej, kultury i dziedzictwa.

(2) Terence McKenna, Food of the Gods: The Search for the Original Tree of Knowledge A Radical History of Plants, Drugs, and Human Evolution, 1993.

(3) Powinowactwo społeczne rozumiem podobnie jak powinowactwo chemiczne.

(4) Parafraza tekstu piosenki Jonasza Kofty „Jej portret”- „Naprawdę, jaka jesteś, nie wie nikt. Bo tego nie wiesz nawet Ty. Tańczących wokół szarych lustrach dni (…)”

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 27 listopad 2022

Odsłon: 661

Kwestia sprawiedliwego podziału produktu społecznego w dzisiejszym świecie

 

The problem today is not lack of proper resources,
but lack of proper distribution (1)
Mahatma Gandhi

What's the best way to make sure that the poor have a share in a country's growing wealth: Regulation? Taxes? Philanthropy? (2)
Linsey McGoey

 

                                                    

Sprawiedliwość społeczna

W potocznym rozumieniu oznacza ona przyznanie ludziom tego, co - w odczuciu większości - słusznie im się należy z różnych względów: wkładu pracy, zasług, pełnionych funkcji, pozycji społecznej, przydatności, ofiarności itd. W ustroju demokratycznym odczucie społeczne wynika z indywidualnych ocen i dlatego ma charakter intersubiektywny. To nie znaczy, że te oceny są w pełni autonomiczne i nie ulegają presji ze strony różnych organizacji, instytucji, autorytetów, ideologii, religii, norm stereotypów oraz innych czynników kulturowych. Autonomia jednostki jest zawsze względna i ograniczona. Inaczej jest w ustrojach totalitarnych. Tam oceny są podyktowane przez jedynowładców, którym nikt nie śmie się sprzeciwić.

Sprawiedliwość społeczna jest najbardziej odczuwalna przy dystrybucji sumarycznej wartości dóbr i usług wytworzonych wspólnym wysiłkiem społeczeństwa, tj. tego, co w ekonomii nazywa się całkowitym produktem społecznym, albo dochodem lub produktem narodowym.
O sprawiedliwą dystrybucję dochodu narodowego upominają się pracobiorcy i pracodawcy. Pierwsi, by czuć się dowartościowanymi i by móc zaspokajać swoje potrzeby, nie tylko egzystencjalne. Drudzy, by powiększać swoje dochody, ponieważ wiedzą, że zadowoleni pracownicy zwiększają swoją wydajność pracy oraz podnoszą jakość i ilość produkcji. Również politykom zależy na tym, gdyż obywatele zadowoleni ze sprawiedliwej dystrybucji dochodu narodowego chwalą ustrój i rząd.

Na pozór podział produktu społecznego wydaje się czymś prostym. Ale byłoby tak, gdyby istniała jakaś jedna zasada sprawiedliwości społecznej i jedno kryterium szacowania wartości tych dóbr, akceptowane przez znaczną większość społeczeństwa. Ale czegoś takiego nie ma. Nie sprawdziła się klasyczna marksowska teoria dystrybucji, realizowana w dyktaturze proletariatu i realnym socjalizmie, i neoklasyczna, realizowana we współczesnym neoliberalizmie.

Obecnie, w ramach teorii dystrybucji podejmuje się wiele prób znalezienia kryterium sprawiedliwego podziału dóbr społecznych, ale wciąż bez powodzenia. Dotychczas nie wymyślono takiego kryterium, zwłaszcza w ustroju liberalnej demokracji, które zadowalałoby właścicieli środków produkcji i kapitału, pracowników najemnych, klas rządzących oraz reszty społeczeństwa i które odpowiadałoby panującej ideologii politycznej. I chyba nie uda się go stworzyć na anachronicznym fundamencie ekonomii klasycznej, filozofii ekonomii oraz świadomości i pojęcia pracy, ukształtowanych jeszcze w dziewiętnastym wieku.

Najprościej byłoby uczciwie i skrupulatnie wycenić całkowity produkt społeczny i jego wartość liczoną w odpowiednich jednostkach monetarnych pomniejszoną o zyski firm, innowacje, amortyzację, ryzyko, inwestycje itp. wydatki konieczne i podzielić ją przez liczbę osób uczestniczących w procesie wytwarzania tego produktu. Jednak wymaga to rozwiązania dwóch problemów: ilościowej wyceny tej części produktu społecznego, której nie da się zmonetaryzować oraz ilościowego określenia udziału ludzi w procesach wytwarzania go.

W pierwszym przypadku chodzi na przykład o kapitał ludzki - o rynkową wycenę umiejętności, wiedzy (głównie specjalistycznej), doświadczenia zawodowego, posiadanych informacji, kultury pracy, zdolności organizatorskich, kwalifikacji, kompetencji, potencjału, innowacyjności i umiejętność synergicznej pracy zespołowej pracownika.(3)

Okazuje się, że najprostsza zasada dystrybucji nie jest w pełni sprawiedliwa. W społeczeństwie wiedzy całokształt wiedzy, umiejętności, kompetencji, doświadczeń zawodowych, postaw wobec pracy, kreatywności itp., czyli kapitał ludzki, jest składnikiem sił wytwórczych społeczeństwa. (A jeszcze w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku spierano się o to, czy nauka wchodzi w skład sił wytwórczych). Ten kapitał przekształcił się już w towar, który ma określoną i coraz wyższą cenę i dobrze sprzedaje się na rynku pracy.

Wiedzą o tym biznesmeni, którzy bardzo dobrze potrafią nim zarządzać, by osiągać maksymalne zyski, ale nie politycy i rządy, od których zależy rozwój kapitału ludzkiego. Bezmyślnie redukują inwestycje, zamiast zwiększać je, w edukację (rozwój wiedzy i umiejętności) i wychowanie (kształtowanie odpowiedniej świadomości pracy i pozytywnych postaw wobec niej), a niektórzy umyślnie rujnują system edukacji, ponieważ zmierzają do coraz większego ogłupiania obywateli, jako że łatwiej rządzi się głupimi. Świadczy to o kompletnej głupocie rządów, które to czynią i w ten sposób umniejszają wartość produktu społecznego państwa.
Podobnie szkodliwa jest minimalizacja nakładów finansowych na służbę zdrowia i demontaż systemu ochrony zdrowia.

W drugim przypadku chodzi o to, w jakim stopniu ktoś był zaangażowany w wytwarzanie produktu społecznego. Jedni uczestniczą w tym bezpośrednio, inni pośrednio, jedni wykonują istotne prace odpłatne, drudzy – nieodpłatne, jedni z większym wysiłkiem, drudzy z mniejszym, jedni wykonują prace główne, drudzy - pomocnicze itd.

Proponowano różne sposoby pomiaru wartości kapitału ludzkiego, jak na przykład kosztowe (polegające na podliczaniu wartości wszystkich wydatków będących inwestycją w człowieka) oraz dochodowe (polegające na podliczeniu aktualnej wartości strumienia dochodów uzyskiwanych na przykład z tytułu wykształcenia). Jednak każda z nich budzi wiele wątpliwości i spotkała się z krytyką specjalistów od teorii dystrybucji.(4)

Wszystkie te propozycje odwołują się do metod pośrednich opartych na niejasno zdefiniowanych parametrach, kontrowersyjnych wzorach matematycznych i niedokładnych pomiarach. Toteż wciąż trwają poszukiwania choćby jednej metody bezpośredniego pomiaru, co - moim zdaniem - skazane jest na niepowodzenie z różnych względów.

By obyć się bez ilościowego określenia wartości produktu społecznego, korzysta się z jakościowych zasad jego dystrybucji sformułowanych w postaci imperatywów moralnych, jak na przykład: „Od każdego według jego zdolności – każdemu według jego wymagań” (5), albo pochodnych od niego: „Każdy według swoich możliwości, każdemu według jego potrzeb”, „Od każdego według jego kompetencji, każdemu według jego pracy” itp.
Jednak te hasła nie mają wartości aplikacyjnej; są abstrakcyjnymi i demagogicznymi sloganami. Wymownie dowiodło tego doświadczenie historyczne realnego socjalizmu. Mimo to, posługują się nimi współcześni politycy, obiecujący zbudować prawdziwie sprawiedliwe społeczeństwa - niestety, nie wiadomo kiedy. Takich zasad nie należy traktować jak realnie osiągalnego celu, lecz jak cel, do którego w najlepszym przypadku można tylko próbować zbliżać się asymptotycznie, czyli bez szans na jego osiągnięcie.

Praca źródłem bogactwa

Nikt dzisiaj, jak i dawniej, nie wątpi w to, że najważniejszym źródłem bogacenia się jednostek, społeczeństw i krajów była, jest i będzie praca ludzka – cielesna, wspomagana maszynami, komputerami i sztuczną inteligencją. Jeszcze do przełomu dziewiętnastego i dwudziestego wieku, mówiąc o pracy jak o źródle bogacenia się, miało się na myśli przede wszystkim pracę fizyczną. Później, w wyniku niesłychanie szybkiego postępu technicznego i podziału pracy, również pracę intelektualną i inne rodzaje pracy, jakie pojawiały się, nawet prace nieodpłatne.

Obecnie, udział pracy fizycznej w tworzeniu bogactwa społecznego jest coraz mniejszy w porównaniu z pracą intelektualną oraz innymi rodzajami pracy. W związku z tym, praca stała się niejako naturalnym kryterium dystrybucji produktu społecznego. Jednak, jeśli ma ona być determinantem dystrybucji bogactwa społecznego, to nie każda praca, lecz tylko społecznie użyteczna. (Nie chodzi o pracę społecznie użyteczną w rozumieniu prawa, jak na przykład roboty publiczne dla bezrobotnych).
Społecznie użyteczna praca to celowo podejmowane działania wytwórcze, w których wyniku powstają produkty i usługi niezbędne dla zaspokajania potrzeb własnych i wszystkich konsumentów w danej społeczności. „Społecznie użyteczna praca produkcyjna jest definiowana jako celowa i sensowna praca fizyczna, której wynikiem są towary lub usługi, użyteczne dla społeczeństwa”. (6)

Zasada dystrybucji w warunkach korporatokracji

Czym jest korporatokracja? Jest to rząd sprawowany przez grupy jednostek zwanych korporantami (przeważnie członków zarządów) stojących na czele największych korporacji (holdingów, koncernów, spółek itp.) w danym państwie.(7)
Korporatokraci nie tworzą rządów formalnych (8) ani jawnych, lecz nieformalne i ukryte, które działają podobnie, jak różne „niewidzialne ręce” w państwie, tzn. jak kryptorządy. (Z reguły, co skryte, podejrzewa się nie bez racji, że jest nieuczciwe). Postępująca globalizacja w sferze ekonomii, a w ślad za nią w sferze polityki, doprowadziła już do tego, że grupy korporantów sprawują faktyczne, choć nieformalne rządy w coraz większej liczbie państw w obrębie poszczególnych kontynentów jak i w wymiarze międzykontynentalnym.

W 2022 roku światem rządziło 12 najbogatszych korporacji (w nawiasach podano ich przychód w mld USD): Walmart (523.96), Sinopec Group (407.01), State Grid (383.91), China National Petroleum (379.13), Royal Dutch Shell (352.11), Saudi Aramco (329.78), Volkswagen (282.76), BP (282.62), Amazonka (280.52),Toyota Motor (275.29), Exxon Mobil (264.94), Apple (260.17).

Korporantami są najbogatsi ludzie świata, których największą zaletą jest sztuka robienia pieniędzy, liczenia ich oraz pomnażania. W listopadzie 2022 r. najbogatszymi ludźmi świata byli: Elon Musk (219 mld SD), Jeff Bezos (171), Bernard Arnault z rodziną (158), Bill Gates (129), Warren Buffett (118), Larry Page (111), Sergey Brin (107), Larry Ellison (106), Steve Ballmer (91), Mukesh Ambani (90,7), Gautam Adani (90), Michael Bloomberg (82), Carlos Slim Helu z rodziną (81,2), Francoise Bettencourt Meyers (74,8) i Mark Zuckerberg (67,3). (W nawiasach ich wartość netto w miliardach USD). (9)
Na szczęście, nie działają oni w sposób zorganizowany, lecz każdy osobno stara się rządzić politykami i rządami, głównie swojego kraju, ale też innych krajów w miarę swych możliwości.
Jeden korporatokrata nie stanowi wielkiego zagrożenia, ale stanowią go wszyscy, nawet niezorganizowani w jakieś tajne stowarzyszenia (sitwy, loże, mafie). Wprawdzie ich działania są rozproszone i niesynergiczne, ale dają efekt sumaryczny, jak lawina drobnych kamyczków sypiących się z różnych stron. Działają oni lobbingowo na wpływowych polityków, rządy, parlamenty i wielki biznes i często uciekają się do korupcji i szantażu. A lobbing i szantaż niszczą demokrację.

Niestety, lobbing, czyli zwykłe i niekaralne łapówkarstwo, przybiera postać swoistej pandemii.(10) Budżety lobbingowe korporacji (wydatki na korupcję) rosną bardzo szybko. Na przykład w 2015 r. budżet lobbingowy Apple wynosił 750 tys. euro, a obecnie 6,5 mln euro. Również Meta i Facebook, zwiększyły swój budżet lobbingowy ponad sześciokrotnie - od 450 tys. euro w 2015 r. do 6 mln euro w 2022 r.(11) W 2021 r. największym podmiotem lobbującym w Stanach Zjednoczonych była Amerykańska Izba Handlowa, której łączne wydatki na lobbing wyniosły 66,41 mln USD.(12)

Korporatokracja wytworzyła specyficzną kastę ludzi – centomiliarderderów, którzy zdobywają tak niepomierne (centomiliardowe) fortuny głównie dzięki niepomiernemu wyzyskowi innych i zawłaszczaniu bogactwa społecznego różnych krajów świata. Karol Marks napisał w Krytyce programu gotajskiego: „Nikt w społeczeństwie nie może zdobyć bogactwa, jeśli sam na nie zapracował na nie, tj., jeśli żyje z cudzej pracy i przywłaszcza sobie bogactwo stworzone kosztem cudzej pracy”.

Od razu nasuwa się pytanie, czy praca korporantów - działania biznesowe ukierunkowane przede wszystkim na bogacenie się dzięki wyzyskowi i korupcji - jest społecznie użyteczna i dzięki temu akceptowana moralnie, i czy przyczynia się ona do pomnażania bogactwa (produktu) społecznego. Z pewnością jest pracą w szerokim jej rozumieniu.(13) Jednak odpowiedź na pytanie, czy jest społecznie użyteczną, zależy od tego, czy przyczynia się do wzrostu bogactwa społecznego. Sądzę, że o wielekroć bardziej do bogactwa indywidualnego, a i to tylko pośrednio i w śmiesznie małym stopniu.

Poza tym, pracę ich postrzega się raczej jako nieuczciwą, ponieważ „Nikt nie jest w stanie uczciwie zarobić miliona dolarów”. (William Jennings Bryan). Pośrednio ich praca przyczynia się do powiększania bogactwa kraju (dochodu narodowego), jeśli płacą oni podatki, jak na przykład Bill Gates, który kiedyś powiedział: „Zapłaciłem więcej podatków - ponad 10 mld dolarów - niż ktokolwiek inny”. Jednak prawda jest taka, że wielu z nich ucieka do rajów podatkowych, albo oszukuje urzędy skarbowe. Tylko w USA, według danych Departamentu Skarbu, najbogatsi unikają płacenia 163 mld USD podatku dochodowego rocznie.

Oprócz tego wszyscy mają udział w finansowaniu projektów przemysłowych (co zresztą pomnaża ich dochody) i prac badawczo-naukowych w uczelniach oraz w sponsorowaniu uczelni prywatnych (grantów). Są to najczęściej kwoty kilkumilionowe.
Wpłacają też pewne kwoty na cele dobroczynne. W 2018 r. na cele dobroczynne dziewięciu najbogatszych miliarderów przekazywało średnio 3,8% swojego majątku. Natomiast pozostali wpłacali poniżej 1%. Przy tym, im który bogatszy, tym mniej wpłacił. Wyjątkiem jest Bill Gates, który przekazał aż 45,6 %.(14)
Trzeba jednak wiedzieć, że w większości przypadków ich działalność charytatywna nie wynika z „dobrego serca”, lecz ze zwykłej kalkulacji. Dzięki wpłatom na cele dobroczynne uzyskują ulgi lub odpisy podatkowe. Oprócz tego, filantropia kształtuje ich image „dobrego paniska” - człowieka troszczącego się o biednych i potrzebujących - który odgrywa ważną rolę w biznesie i polityce.

Największy udział w tworzeniu i wzroście bogactwa społecznego mają średnio bogaci i biedni, a nie miliarderzy, których liczbę w 2022 r na świecie szacuje się na 2668 do 3000. Ich łączny majątek wynosi 12,7 bilionów dolarów. Wartość majątku 86% z nich jest wyższa niż rok temu („Gdyby każdy miał usiąść na banknotach 100 dolarowych odpowiadających jego majątkowi, to większość ludzi siedziałaby na ziemi, klasa średnia z bogatych państw - na wysokości krzesła, a dwóch najbogatszych ludzi na świecie - w kosmosie”(15) Według World Inequality Report ich udział w światowym bogactwie wynosi tylko 3%. Liczba miliarderów szybko wzrasta. Na liście najbogatszych ludzi świata, opublikowanej w 2021 r. przez magazyn „Forbes” znajduje się 660 osób więcej niż w poprzednim roku, w tym 493 zupełnie nowych. To znaczy, że średnio co 17 godzin „rodził się” jeden z nich.

Im mniej kompetencji, tym większe żądania

Ta reguła odnosi się przede wszystkim do korporatokratów i polityków. W obu przypadkach, zazwyczaj o sukcesie nie decyduje poziom wykształcenia, odpowiednia wiedza merytoryczna, kultura osobista ani potrzebne umiejętności, lecz poplecznictwo, koterie, dziedziczenie, a czasem zbiegi okoliczności. Łatwo można przekonać się o tym wertując biografie tych osób.

Jakie wykształcenie i kompetencje zawodowe posiadają korporatokraci? Otóż większość z nich, przede wszystkim w krajach Ameryki Środkowej i Południowej, Afryki i Azji, nie ma wyższego wykształcenia albo, co najwyżej posiada licencjat. Tajwan, Tajlandia, Chiny i Brunei należą do krajów, w których żaden z nich nie zdobył jakiegokolwiek dyplomu. Wyższe wykształcenie ze stopniem magistra mają korporatokraci w wielu krajach Ameryki Północnej i Europy Zachodniej. (Na przykład, najbogatszy mieszkaniec Albanii Samir Mane do budowania swojej fortuny nie wykorzystał raczej swojego wykształcenia. W 1991 r. rozpoczął naukę na kierunku geologii w Wiedniu, ale studia rzucił już na pierwszym roku.)(16) Czy nie mając żadnego wyższego wykształcenia, albo tylko licencjackie, uzyskane zwykle w byle jakich uczelniach, posiadają odpowiednie kompetencje do rządzenia światem i ustawiania rządów i polityków?

W przeciwieństwie do nich lepsi są politycy. Większość z nich ma przynamniej stopień magistra, ale rzadko z tych dziedzin nauki, jakie wymagane są na ich stanowiskach. Czy oni też mają odpowiednie kompetencje do sprawowania władzy?

Tak korporatokraci, jak politycy, zajmują coraz wyższe stanowiska w biznesie i rządach. Ich awansom towarzyszy wzrost wymagań od społeczeństw, którymi jawnie lub skrycie rządzą. Przecież stare przysłowie głosi: „W miarę jedzenia apetyt rośnie”. Im więcej się posiada, tym więcej pragnie się mieć. Zwłaszcza, że w rozwijającym się społeczeństwie konsumpcyjnym „mieć” jest coraz ważniejsze od „być”. Pozycja społeczna i zawodowa, sława, pieniądze oraz dobra materialne, które się ma, sprawiają, że czuje się potrzebę posiadania ich jeszcze więcej. Chęć zysku, bogactw, władzy i sławy nie ma kresu i nigdy nie zostaje zaspokojona. W ten sposób stają się oni na własne życzenie, jak wielu innych ludzi, niewolnikami i zakładnikami stale rosnących potrzeb. Mogą je zaspokajać tylko w jeden sposób – wskutek zawłaszczania coraz większej części produktu społecznego.

Najgorsze jest to, że są oni głęboko przeświadczeni o tym, że im się to jak najbardziej słusznie i bezwarunkowo należy, ponieważ poświęcają się dla społeczeństwa. Wmawiają masom, że spełniają „misję”, a to coś więcej niż praca.(17) Ich celem życiowym jest najpierw zdobycie wysokiej pozycji dzięki posiadaniu odpowiedniego majątku, koneksji, poparcia itp., a potem władzy i nieustanne, coraz szybsze powiększanie swego majątku w wyniku zaspokajania coraz większych roszczeń, a nie zdobywania coraz większych kompetencji zawodowych i moralnych. W realizacji tego celu pomaga im to, że nie tylko czują się wszechwładnymi, ale faktycznie są nimi. Nikt nie waży się ich tknąć. Inaczej mówiąc, w najlepszym przypadku ich kompetencje pozostają na poziomie constans, a wymagania - na poziomie maximum.
To właśnie jest treścią prawa odwrotnej proporcji między kompetencjami i wymaganiami korporatokratów i polityków. Jak na razie, pełni ono rolę zasady „sprawiedliwego” podziału produktu społecznego.
Wiesław Sztumski
20 listopada 2022

1. Dzisiejszym problemem nie jest brak odpowiednich zasobów, ale brak odpowiedniej dystrybucji.
2. Jaki jest najlepszy sposób na to, aby biedni mieli udział w rosnącym bogactwie kraju: Regulacje? Podatki? Filantropia? (Linsey McGoey, Nie ma czegoś takiego jak darmowy prezent: Fundacja Gatesa i cena filantropii)
3. Maria Miczyńska-Kowalska, Kapitał ludzki w rozwoju społeczeństwa i gospodarki opartej na wiedzy, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, nr 3, 2017
4. Ireneusz Miciuła, Krzysztof Miciuła, Metody pomiaru wartości kapitału ludzkiego, Uniwersytet Szczeciński - Zeszyty Naukowe nr 858, „Współczesne Problemy Ekonomiczne”, nr 11, 2015
5. Jeder nach seinen Fähigkeiten, jedem nach seinen Bedürfnissen, Karl Marx, Kritik des Gothaer Programms
6. Satya Pal Ruhela, Work, Experience, Education, Diamond Books New Delhi, 2006
7. Korporacja to organizacja społeczna posiadająca osobowość prawną i opierająca się na kapitale jej członków (udziałowców). Potocznie przez korporacje rozumie się duże, międzynarodowe firmy, które zatrudniają wielu pracowników i maja swoje filie w innych krajach.
8. Rząd formalny (w rozumieniu polityki) to naczelny wykonawczy i zarządzający organ państwa, kierujący całym aparatem administracyjnym powoływany i odwoływany w wyniku wyborów.
9. Kerry A. Dolan, Chase Peterson-Withorn, The Richest In 2022 (https://www.forbes.com/billionaires; data dostępu 18.11.2022)
10. Lobbing to wywieranie wszelkimi sposobami wpływu na przedstawicieli władzy, żeby podjęli działania w danym kierunku, np. uchwalając nową czy zmieniając obowiązującą ustawę. Wywieranie to jednak musi odbywać się legalnymi metodami.
11. „Corporate Europe Observatory”, 20.09.2022
12. „OpenSecrtes (Following money in politics)” 30.09.2022
13. W. Sztumski, Krytycznie o pojęciu pracy i równowadze między czasem pracy i czasem wolnym, Relacje praca – życie pozazawodowe drogą do zrównoważonego rozwoju jednostki (red. R. Tomaszewska-Lipiec), Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Bydgoszcz 2014
14. Paige Leskin, Oto 10 miliarderów z branży technologicznej, którzy wydają najwięcej na cele charytatywne, „Bussines Insider”, 01.02.2019.
15. Mieczysław Szubański, Trzy tysiące miliarderów, „Rzeczpospolita”, 30.04.2022
16. Rolf Bax, The college degree of the richest person in every country. (https://resume.io/blog/college-degree-richest-person-in-every-country; data dostępu 15.11.2022)
17. Wiesław Sztumski, Język w służbie kłamstwa, „Sprawy Nauki”, Nr 8-9, 2018

 

 

 

 

 

 

 

 

Autor: Wiesław Sztumski

Opublikowano: 24 kwiecień 2016

Odsłon: 2833

Współczesne środowisko społeczne jest pełne różnych sprzeczności w relacjach międzyludzkich w skali mikrospołecznej, makrospołecznej i globalnej. W miarę rozwoju procesów globalizacyjnych rozszerza się ich zasięg, natężenie i znaczenie – od skali mikro- i makrospołecznej do ogólnoświatowej. A w wyniku „efektu motyla” niepozorne sprzeczności mogą urastać do bardzo ważnych.
Być może jest taka prawidłowość rozwoju społecznego, że liczba sprzeczności rośnie wraz z postępem cywilizacyjnym, przyrostem demograficznym i kondensacją przestrzeni społecznej, a ten wzrost dokonuje się nie liniowo, lecz wykładniczo. Jednocześnie, wiele z nich staje się coraz ostrzejszych i coraz trudniej jest je łagodzić lub eliminować. Sprzeczności społeczne mają postać sporów, konfliktów i antagonizmów społecznych.
 

Różne są przyczyny i skutki sprzeczności społecznych. Przede wszystkim rodzą się one na gruncie zazdrości (przyczyna psychologiczna, subiektywna) oraz konkurencji (przyczyna ekonomiczna, obiektywna).
U podstaw stosunków między ludźmi - wzajemnego odnoszenia się do siebie, zachowania się wobec innych i działań podejmowanych w stosunku do nich - leżą czynniki osobowościowe i egzystencjalne.

Negatywnymi skutkami sprzeczności społecznych są postawy wrogości, ksenofobii, nienawiści i agresji. Są nimi również zjawiska dysharmonii społecznej, dysfunkcji społeczeństwa i państwa, a także organizacji oraz instytucji społecznych i państwowych.
Te postawy i zjawiska narastają, szerzą się i potęgują w tempie proporcjonalnym do przyspieszania różnych procesów zachodzących w socjosferze zgodnie z zasadą akceleracji, której podporządkowany jest współczesny świat.

Wśród dorosłych, młodzieży, a nawet dzieci coraz więcej jest wrogości, agresji, zawiści i nienawiści (modne ostatnio hejtowanie) oraz nieprzebierającej w środkach, formach i sposobach walki konkurencyjnej: o pracę, stanowisko, ocenę, pozycję społeczną, władzę i bogactwo. Im bardziej ludzie poddają się ideologii konsumpcjonizmu, tym zawzięciej konkurują, nienawidzą i zwalczają się. I tym częściej popadają w konflikty. Towarzyszy temu zanik postaw empatii, życzliwości i życia w zgodzie. Konflikty, spory, waśnie i zwalczanie się mają miejsce wewnątrz grup społecznych oraz organizacji (rodzin, partii politycznych, instytucji, przedsiębiorstw, kościołów itp.) i między nimi. Powszechne skonfliktowanie i walka stanowią jedno z poważnych zagrożeń dla należytego funkcjonowania społeczeństwa  oraz dla egzystencji jednostek.

Niezbędna adaptacja

Życie w takich warunkach staje się coraz trudniejsze, niekiedy nie do zniesienia, a szanse na przeżycie są coraz bardziej ograniczone. Nie da się ich zmienić tak długo, jak długo będzie trwać obecny system ekonomiczny, ustrój polityczny i odpowiadająca im ideologia konsumpcjonizmu. Te trzy elementy są mocno sprzęgnięte ze sobą i wspomagają się nawzajem; dlatego są bardzo stabilne i odporne na zmiany, które tu i ówdzie próbuje się czasami podejmować.

Wobec tej sytuacji jesteśmy faktycznie bezradni i bezsilni. Dlatego, dopóki nie dokona się jakaś rewolucja w skali światowej - ustrojowa, ekonomiczna i aksjologiczna - nie pozostaje nic innego, jak dostosować się do życia w takich warunkach. Adaptacja do środowiska jest warunkiem koniecznym do przeżycia.

Chęć przeżycia - charakterystyczna dla wszystkich istot żywych, wynikająca z instynktu samozachowawczego, którego ludzie jeszcze nie wyzbyli się – zmusza do podejmowania działań na rzecz ograniczania, osłabiania lub łagodzenia sprzeczności społecznych. Nie dotyczy to podstawowych i typowych dla naszych czasów sprzeczności, których w ogóle nie sposób się pozbyć, jak np. między kapitałem a pracą, albo bogatymi i biednymi. Z nimi po prostu trzeba się pogodzić i przejść do porządku dziennego nad nimi.
Ale jest masa sprzeczności nieistotnych, które mają postać mniej lub bardziej znaczących konfliktów, które też nękają ludzi, utrudniają im życie i przeżycie. Realną szansą na uporanie się z nimi - złagodzenie lub eliminację - jest kształtowanie postaw tolerancji dla wszelkich inności, wzajemnego przebaczania sobie (miłosierdzia), a także chęć dochodzenia do kompromisów, albo konsensusów.
 

Jednak z wybaczaniem - a tym bardziej z miłosierdziem (mamy „rok miłosierdzia”) zalecanym przez katolików, którzy stanowią większość naszego społeczeństwa - nie mamy do czynienia za często. Te zalecenia kościoła są nagminnie ignorowane w zachowaniach codziennych. Być może dlatego, że w tym systemie społecznym, gdzie „człowiek człowiekowi wilkiem”, oznaczałoby to nieporadność, brak siły, umiejętności i chęci stawiania czoła przeciwnikowi, albo tchórzostwo (unikanie walki lub ucieczka z pola walki).
Natomiast  z powszechną aprobatą spotyka się dążenie do kompromisów. Upatruje się w nich panaceum na zażegnywanie sporów i konfliktów wynikających z obrony interesów stron pozostających w sporze lub konflikcie.   

Zgniły kompromis

Dążenie do rozwiązywania konfliktów za pomocą kompromisów, a nie walki, jest czymś pozytywnym. Jednak kompromis nie jest najlepszym narzędziem usuwania konfliktu.
Po pierwsze, nie likwiduje go całkowicie, tylko wycisza.
Po drugie, w większości przypadków, usuwa go na pewien czas, w którym konflikt nabrzmiewa w ukryciu, by w stosownym momencie odrodzić się, nawet w ostrzejszej formie niż poprzednio.
Po trzecie, nie satysfakcjonuje stron uczestniczących w konflikcie, gdyż mają one świadomość tego, że w imię jakiegoś dobra wspólnego, dla którego zawarły kompromis, muszą zgodzić się na rezygnację z części swych interesów lub aspiracji.
 

Kompromis rzadko jest dobry, częściej bywa „zgniły”. Mimo to, w zaistniałej sytuacji konfliktowej poszukuje się kompromisu. Czasem, żeby faktycznie żyć w zgodzie, a czasem, żeby tylko udawać, że chce się zgody. W tym drugim przypadku szukanie kompromisu jest działaniem intencjonalnie pozorowanym po to, by być dobrze widzianym przez postronnych ludzi; w rzeczywistości chodzi o maskowanie przed nimi swojej złości, wrogości czy agresji.

Wiedza przeciętnych ludzi o kompromisach jest nikła, często żadna. Sztuki osiągania kompromisu nie uczy się w szkołach, mimo że należałoby to czynić w świecie tak mocno skonfliktowanym teraz, a jeszcze mocniej w przyszłości. Niestety, cele wychowawcze są coraz mniej dostosowane do potrzeb współczesności.
Również klasa polityczna i zarządzająca niewiele różni się w tym względzie od reszty społeczeństwa, jakkolwiek niektórzy z nich ukończyli odpowiednie, albo byle jakie studia w „Wyższych Szkołach Pobierania Czesnego”.

Wśród tych, którzy opanowali tę wiedzę i posiedli stosowne umiejętności, są tacy, którzy tylko pozorują wolę kompromisu, chociaż z góry wiedzą, że poszukiwanie go musi zakończyć się niepowodzeniem. Oni za żadne skarby nie zrezygnują ze swego stanowiska, nie ustąpią w sporze, a tym bardziej nie przyznają się do popełnionych błędów, ani do winy. To są ludzie z natury obsesyjni, despotyczni, agresywni, często zakompleksieni i jakby przeznaczeni do sprawowania władzy totalitarnej. Charakteryzuje ich zadufanie w swojej racji, której inni nie przyznają im, zacietrzewienie i nieprzejednanie. Żywią się sporami i konfliktami, dzięki którym umacniają swoje panowanie nad innymi. Są tak głupi, chociaż nie brakuje im sprytu, przebiegłości i inteligencji, że nie zdają sobie sprawy z własnej głupoty i z tego, że szkodzą ogółowi, instytucjom, organizacjom i państwu. Najgorsze są rządy głupich.

Z tolerancją na bakier

 

Warunkiem niezbędnym do wszczęcia działań na rzecz kompromisu jest tolerancja.  Trzeba akceptować przeciwnika w sporze i jego racje (nikt nie spiera się bez racji), uznać go za równoprawnego partnera, mimo nierówności pozycji społecznej, wykształcenia, itp., zrozumieć go oraz być wyrozumiałym dla niego, jego stanowiska i żądań.
Ale w naszym społeczeństwie z tolerancją też nie jest dobrze. Również na tę sprawę wciąż jeszcze zwraca się za mało uwago w edukacji. Jesteśmy mało tolerancyjni dla różnego rodzaju ludzi - nawet najbliższych nam - i rozmaitych inności.

A na dodatek różni ludzie (głównie przedstawiciele władz), organizacje, ideologie i religie, kierując się źle rozumianymi pojęciami patriotyzmu, tożsamości narodowej i dobra wspólnego (bliskimi nacjonalizmowi i szowinizmowi), nawołują jawnie w pochodach, na wiecach, w środkach masowego przekazu i Internecie do nietolerancji oraz ksenofobii. I do zwalczania ludzi nie mieszczących się w stereotypie Polaka-katolika, innych i obcych pod względem etnicznym, wyznaniowym, kulturowym, itd.
Ludzie w większości nie znają zasad tolerancji i nie interesują się nią, mimo że życie w społeczeństwie pluralistycznym - kształtowanym na razie pomału, ale w przyszłości szybciej pod wpływem globalizacji i transmigracji - wymusza posiadanie takiej wiedzy i odpowiednie postępowanie.

Negocjacje tak, ale…

 

Ważnym instrumentem służącym do osiągania kompromisu jest negocjacja. Jest ona warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym dla kompromisu. Daje ona efekty w rozwiązywaniu konfliktów, jeśli spełnione są odpowiednie warunki:

- Strony konfliktu związane są interesami, z których jedne są wspólne i one muszą przeważyć, by doszło do zawarcia porozumienia.

- Przynajmniej na początku, strony muszą okazywać wolę szukania porozumienia, aniżeli podejmowania otwartej walki prowadzącej do kapitulacji jednej z nich, czy do trwałego zerwania wzajemnych stosunków.

- Strony powinny posiadać umiejętność jasnego i komunikatywnego porozumiewania się.

- Strony, przystępując do negocjacji, powinny być przygotowane do wzajemnych ustępstw.

- Relacje w trakcie negocjacji powinny być oparte na partnerstwie, wzajemnym zaufaniu, chęci do współpracy i prawdomówności.

Z różnych przyczyn te warunki nie są spełniane w negocjacjach mających na celu osiągnięcie kompromisów - przede wszystkim w ważnych sporach politycznych. Tutaj jedna ze stron stoi na stanowisku nieustępliwości w kwestiach wyjściowych, co od razu przesądza o losie negocjacji i bezsensie ich kontynuacji. Podejmuje się je więc tylko „na pokaz”, dla stworzenia pozoru, albo w celu wygrania na czasie, jak to miało miejsce w przypadku sporu o Trybunał Konstytucyjny. Jeśli negocjuje się tylko w tym celu, to dążenie do kompromisu z góry skazuje się na niepowodzenie - zamiast niego pojawia się kompromitacja i ośmieszenie.

 

Problemy z komunikacją

 

Duże zastrzeżenia można mieć do komunikacji między stronami –  sposobu wyrażania się, zdolności rozumienia wypowiedzi, odpowiedzialności za słowa i intencjonalnie popełnianych nadużyć semantycznych związanych z relatywizmem znaczeniowym.
Te braki umiejętności komunikacji (z wyjątkiem celowo popełnianych błędów) biorą się ze złej praktyki nauczania języka ojczystego w szkołach. Jest ona skutkiem znacznej redukcji godzin lekcyjnych i programów nauczania, po części winni są nauczyciele, ale oni są bezsilni wobec niemądrych zarządzeń Ministerstwa Edukacji i kuratoriów.

W szkołach (z wyjątkiem studiów specjalistycznych) nie uczy się zasad poprawnego i czytelnego wyrażania myśli, ani obrony swych poglądów, o ile w ogóle pozwala się mieć uczniom własne poglądy, niezgodne z poglądami nauczycieli.
Te luki w edukacji reprezentanci elit władzy mogliby nadrobić na przykład dzięki obligatoryjnemu douczaniu się na kursach lub studiach podyplomowych zanim zostaną umieszczeni na listach wyborczych.  Ale tego się nie robi, a oni sami tego nie chcą. Do wyborów wystarczają im bajkowe programy obfitujące w fantasmagorie, albo straszaki. Masy lubią iluzje i straszydła, bo budzą w nich marzenia, albo lęki. A cóż warte jest życie bez tego? Dlatego w wyborach zwyciężają oszuści obiecujący gruszki na wierzbach, a nie prawdomówni realiści.

Do nadużyć semantycznych dochodzi jeszcze jedno, polegające na nieuprawnionym uogólnianiu. Polega ono między innymi na wmawianiu ludziom, że władza pochodząca z demokratycznych wyborów reprezentuje całe społeczeństwo i dlatego wszelkie jej działania, nawet złe i szkodliwe, powinny być akceptowane przez wszystkich, bo mniejszość musi podporządkować się woli większości.
Takie nadużycie popełnia na przykład partia PiS, na którą głosowało zaledwie 5,71 mln obywateli spośród 30,53 mln uprawnionych do głosowania, tj. 18,70 %, zaś spośród faktycznie głosujących (frekwencja wynosiła 50,92%) 24,82 mln osób, tj. 62,30 %, nie głosowało na tę partię. Jeśli liczyć głosujących faktycznie (uczestniczących w wyborach), to okazuje się, że na PiS głosowało 37%, a na inne partie 63%, a więc też nie większość (dane PKW -http://parlament2015.pkw.gov.pl).

W świetle tego, jakby nie liczyć, nie zdobyła ona poparcia żadnej większości społeczeństwa. A wmawianie ludziom o mandacie uzyskanym od całego społeczeństwa i legitymizacji rządów tej partii do reprezentowania woli całego narodu jest zwykłym nadużyciem bezzasadnego uogólnienia i szalbierstwem politycznym.
Do tego trzeba dodać, że znikoma, chociaż bezwzględna większość posłów PiS w parlamencie (235 na 460, tj. 51 %) nie uprawnia ich do wypowiadania się w imieniu całego społeczeństwa i narzucaniu mu swojej woli. Świadczy tylko o ich zarozumialstwie, pysze, arogancji i pokusie do dyktatorstwa. Nie wiedzą, albo zapomnieli o tym, że w prawdziwej demokracji rządzi większość parlamentarna, która szanuje mniejszości, nawet te nieliczne, a zwłaszcza najsłabsze.

Historia uczy

Kompromisy są niezbędne nie tylko do przeżycia biologicznego, ale i politycznego. Historia pokazuje, że rządy totalitarne, które z natury rzeczy w ogóle nie były skłonne do kompromisów i dążyły do konfrontacji (wojen, puczów, rewolucji itp.), stosunkowo szybko upadły; najbardziej dyktatorskie - po kilkudziesięciu latach.
Przetrwanie rządów w warunkach współczesnego świata będzie zależeć od ich chęci do znajdowania kompromisów, umiejętności i znawstwa sztuki osiągania kompromisów w najtrudniejszych sytuacjach, które zrazu zdają się bez wyjścia.
Ile razy doszłoby do kolejnej wojny światowej, gdyby nie mądrość rządzących supermocarstwami. W najbardziej spornych sprawach potrafiły się one dogadać nie tracąc swej pozycji, mimo ustępstw i częściowej rezygnacji z egoistycznych interesów.
Z dążeniem do prawdziwych kompromisów międzynarodowych i wewnętrznych mamy do czynienia również teraz. Na kompromisach opiera się polityka mądrych rządów w wielu krajach. Tylko takie prawdziwe i mądre kompromisy rozwiązują sprzeczności. Fałszywe i pozorowane szybko zostają zdemaskowane i są nieskuteczne. A jeśli czasami zdarzają się, to kompromitują polityków i ich rządy. 

Wiesław Sztumski

 

 

 

 

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 25 wrzesień 2017

Odsłon: 1469

W systemie parlamentarnym opozycję tworzą jednostki i formacje parlamentu nieuczestniczące w formowaniu rządu, ani w zarządzaniu państwem; są to posłowie bezpartyjni, partie polityczne, grupy parlamentarne oraz frakcje.
Oprócz tego jest opozycja pozaparlamentarna, składająca się z ugrupowań politycznych, które nie weszły w skład parlamentu.

Opozycja może być konstruktywna lub destruktywna w zależności od tego, jak układają się relacje między nią i partiami rządzącymi. Mogą one kształtować się na zasadzie konkurencji w stosunku do partii rządzących i rządu, albo na zasadzie współpracy z nimi, przy czym różnie układają się proporcje między konkurencją a współpracą.

Zazwyczaj w normalnie funkcjonującym parlamencie i państwie, opozycja jest konkurencją dla ugrupowań rządzących i zarazem współpracuje z nimi w celu doskonalenia zarządzania państwem i dla dobra społeczeństwa.

W sytuacjach ekstremalnych opozycja może przybrać postać opozycji totalnej. Trudno znaleźć jakąś definicję takiej opozycji, ale z kontekstów wypowiedzi, w których to wyrażenie się pojawia wynika, że taka opozycja neguje wszystko, co robi partia rządząca lub rząd i a priori nie zgadza się na żadne pomysły przedstawiane przez ugrupowania rządzące. Jej jedynym i najważniejszym celem jest przeciwstawianie się wszelkim inicjatywom rządu, które albo opozycja, albo społeczeństwo uważa za złe, i doprowadzenie do upadku rządu - przedwczesnego lub w następnych wyborach parlamentarnych.
Taka sytuacja ekstremalna pojawia się w wyniku rządów totalitarnych lub autorytarnych.
Z tych względów opozycja powinna być zawsze gotową do zastąpienia rządu i tworzyć gabinet cieni. Ale to ma sens wówczas, gdy opozycja reprezentowana przez mniejszość parlamentarną ma szanse na zwycięstwo w przyszłych wyborach.

Do podstawowych zadań opozycji należy krytyka i kontrola rządu oraz - ewentualnie - przedstawianie alternatywnych propozycji legislacyjnych. Opozycja powinna uczestniczyć w procesach politycznych i oferować konkurencyjne rozwiązania problemów, mając na uwadze przede wszystkim dobro publiczne jak i przeciwdziałać ewentualnemu nadużywaniu władzy przez rząd.

W dzisiejszych czasach istnienie opozycji jest szczególnie uzasadnione i potrzebne. A to dlatego, że w różnych krajach, nawet charakteryzujących się wysokim poziomem rozwoju parlamentaryzmu, demokratyzacji i kultury politycznej, demokracja ulega stopniowej degeneracji w toku ewolucji od demokracji bezpośredniej, przez reprezentatywną do partyjnej.
Ta ostatnia wydaje się formą demokracji najbardziej wynaturzoną i oddaloną od ideału ustroju demokratycznego, zakodowanego w świadomości potocznej. Im lepiej rozwinięta jest demokracja, tym bardziej jest zagrożona przez systemy totalitarne. Schyłek opozycji postępuje wraz ze schyłkiem demokracji.

Słabość suwerena

Zagrożenie narasta w miarę tego, jak słabnie rola suwerena i zmniejsza się jego udział w rządzeniu państwem oraz jego aktywność polityczna. Niestety, tak się dzieje i coraz wyraźniej ujawnia się tendencja do maksymalnej eliminacji suwerena z rozgrywek politycznych. Politykom dążącym do sprawowania władzy absolutnej zależy na tym, aby społeczeństwo nigdy nie dojrzało do prawdziwej demokracji. Bowiem – jak pisał Karl Jaspers – „Naród staje się dojrzały do demokracji, gdy uprawia politykę i jest aktywny politycznie. Jeśli nie zezwala mu się na aktywność polityczną, to nie ma żadnego sposobu na to, by dojrzał do demokracji.” (cyt. za: Politik über die Köpfe der Menschen hinweg, w: „Telepolis“, 29. 4. 2017)
A zatem, głównymi przyczynami tego procesu są celowe działania ugrupowań rządzących ukierunkowane na maksymalne osłabienie aktywności politycznej suwerena oraz tworzenie takiej sytuacji politycznej, w której suweren uświadamia sobie własną niemoc i bezradność wobec elity sprawującej rządy i dlatego rezygnuje z aktywności politycznej i przyjmuje postawę biernego obserwatora procesów politycznych.

W zdegenerowanej demokracji władza nie pyta suwerena o jego zdanie na temat podejmowania decyzji i uchwał. Istnieje wprawdzie możliwość przeprowadzania referendów w ważnych kwestiach, ale rzadko się z niej korzysta ze względu na koszty, albo dlatego, że wnioski o przeprowadzenie referendum zgłaszane przez ugrupowania opozycyjne są odrzucane przez parlament zdominowany przez partie rządzące.

Z drugiej strony, społeczeństwo nie chce już brać udziału w referendach, ponieważ świadome jest swej bezsilności wobec wszechwładzy rządu. Coraz bardziej doświadcza tego, że polityka toczy się ponad ich głowami. W takim razie, nawet, jeśli dochodzi do referendum, to jego wyniki są nieważne ze względu na niską frekwencję. (Na przykład, w referendum w Polsce w 2015 r. w sprawie jednomandatowych okręgów wyborczych, frekwencja wyniosła zaledwie 7,8%.) W związku z tym, suweren coraz bardziej redukuje swoją aktywność polityczną i niechcący przyczynia się do osiągania celu partii rządzących – zepchnięcia go na margines życia politycznego.
Ugrupowania rządzące boją się referendów, ponieważ coraz częściej przekształcają się one w plebiscyty, w których wyniku rządy, utraciwszy zaufanie suwerena i kierując się honorem, podają się do dymisji. (Tak było np. w przypadku Berlusconiego we Włoszech w 2011 r. i w Wielkiej Brytanii w przypadku Camerona w 2016 r.)


Kiedy państwo łupem partii…

Partiom rządzącym zależy na tym, by wcielić się w rolę suwerena i doprowadzić do ubezwłasnowolnienia go pod względem politycznym. Dzięki temu mogą one rządzić, jak im się podoba, nie licząc się z podwładnymi. W konsekwencji pojawia się rząd partii zamiast rządu suwerena, a demokracja reprezentatywna staje się coraz mniej reprezentatywna i w końcu przekształca się w absolutyzm partyjny, w rząd, który coraz bardziej wyobcowuje się od obywateli.
Taka transformacja przebiega już z powodzeniem w niektórych krajach, głównie w tych, gdzie tworzą się rządy monopartyjne. W tych krajach państwo faktycznie staje się łupem partii rządzącej samowładnie.

Aktywność polityczna suwerena słabnie wskutek dezorganizacji i rozpraszania go w wyniku zamiany jednego celu najważniejszego na kilka lub więcej celów mało ważnych oraz podziału na różne grupy, często charakteryzujące się sprzecznymi interesami, w zależności od przekonań politycznych, ideologicznych, albo wyznaniowych. W ten sposób tworzy się określone (z góry zaplanowane) grupy elektoratu, którymi łatwo manipulować. W związku z tym, suweren traci spójność i jednolitość i sam staje się upartyjniony. To komplikuje badania opinii publicznej, których wyniki okazują się mało wiarogodne, o czym coraz częściej można się przekonać.

Suweren traci swą moc polityczną w wyniku ograniczania roli samorządów poprzez kontrolę ich działalności przez funkcjonariuszy partyjno-państwowych. Niewielki pożytek jest z tego, że władze samorządowe są faktycznie autentycznymi reprezentantami lokalnych suwerenów, jeśli stoi nad nimi funkcjonariusz-cenzor, nasłany przez partię rządzącą, który ma prawo uchylać uchwały samorządu, o ile uzna je za sprzeczne z oczekiwaniami rządu, albo jest władny do pozbawienia urzędników samorządowych pewnych funkcji w obawie, że mogliby sprzeciwiać się interesom rządu.

Znaczne osłabienie roli suwerena i jego aktywności politycznej jest również skutkiem zawłaszczenia mass mediów - zwłaszcza publicznych - przez partię rządzącą. W takiej sytuacji suweren nie ma gdzie, ani jak manifestować swojej opinii w rozległej przestrzeni publicznej.
Wreszcie, do ubezwłasnowolnienia politycznego suwerena przyczynia się likwidacja trójpodziału władzy w demokracji związana z redukcją stopnia niezawisłości sądów - od najniższego do najwyższego szczebla - w rezultacie mianowania przez organy państwowe sędziów i prokuratorów z tzw. klucza partyjnego.

Ograniczenie aktywności politycznej suwerena, jakim jest naród czy społeczeństwo, pozbawia opozycję zaplecza społecznego, bazy bytowej, niezbędnej do jej istnienia oraz prawidłowego funkcjonowania. Czyni z opozycji pariasa, którego przedsięwzięcia są z góry skazane na niepowodzenie. W takim razie, opozycja albo przestaje funkcjonować, albo zmuszona jest działać w ukryciu i cichcem prowadzić „pracę u podstaw” w celu mobilizacji elektoratu i pozyskania go sobie w kolejnych wyborach parlamentarnych, albo radykalizować się w celu dokonania jakiegoś puczu, przewrotu ustrojowego, a w ostateczności, kiedy już nie ma nic do stracenia - rewolucji.

Jednak tak radykalne działania wydają się mało prawdopodobne i mają nikłe szanse powodzenia w krótkim horyzoncie czasowym, co oczywiście nie znaczy, że nie mogą się zdarzyć. To zależy od konkretnej sytuacji, nastrojów społecznych i granic wytrzymałości społeczeństwa na próby dokonania transformacji ustroju demokratycznego w ustrój autorytarny.
Większe szanse zwycięstwa i mniej bolesne ma rozwiązanie polegające na prowadzeniu pozytywistycznej pracy u podstaw w celu restytucji niezależnego suwerena i na cierpliwym oczekiwaniu na sprzyjające warunki obiektywne. Historia pokazuje, że po pewnym czasie systemy monopartyjne - autorytarne, dyktatorskie i totalitarne - które już zdążyły ustabilizować się jako tako, rozpadają się w wyniku sprzeczności wewnętrznych i nieprzejednanej walki o władzę w obrębie partii rządzącej.

Marzenie o mądrym rządzie i równie mądrej opozycji

W poprawnie funkcjonującym ustroju demokracji reprezentatywnej opozycja jest ważną siłą polityczną tak dla suwerena, jak i dla rządu. Opozycja utrwala swoje znaczenie w parlamencie, państwie i zyskuje dobrą opinię w społeczeństwie, gdy nie tylko sprawuje kontrolę nad partią rządząca i rządem, ale pomaga w rządzeniu, gdy jest godnym zaufania partnerem. To wcale nie przeszkadza jej w rywalizacji o władzę w kolejnych wyborach parlamentarnych lub samorządowych. Wręcz przeciwnie, uczciwe partnerstwo pomaga jej w walce konkurencyjnej.
Jednak warunkiem koniecznym, choć może niewystarczającym, jest funkcjonowanie partii rządzącej i opozycji w państwie, gdzie jest normalny ustrój demokratyczny i dostatecznie wysoki poziom kultury politycznej i osobistej, przede wszystkim członków parlamentu i rządu.

Natomiast w zdegenerowanym ustroju demokratycznym, opozycja jest postrzegana przez partię rządzącą jak wróg, którego trzeba zniszczyć – nie fizycznie, w wyniku likwidacji w obozach koncentracyjnych czy więzieniach, lecz politycznie, w wyniku zniesławienia i bezpowrotnego wykluczenia z życia politycznego społeczeństwa.
W tym celu nie przebiera się w środkach - podważa się moralność liderów opozycji, czyni się z nich kłamców i aferzystów (często zmyślonych) i oskarża się o różne przestępstwa, współpracę z różnymi wywiadami, działanie w interesie obcych państw, zdradę ojczyzny, a nawet o rzekomo popełnione zbrodnie.

Partia rządząca, działając w zacietrzewieniu, nieświadomie szkodzi sama sobie, ponieważ pozbawia się wroga zewnętrznego oraz skazuje się na walkę z wrogami wewnętrznymi (towarzyszami partyjnymi), czyli na zwalczanie samych siebie w ramach rozgrywek politycznych o przywództwo partyjne i objęcie najwyższych stanowisk w państwie i intratnych posad w organizacjach gospodarczych.

Partia rządząca żywi się zwalczaniem opozycji, głównie ich przywódców i dzięki skutecznej walce z nią uzyskuje poparcie elektoratu. Umacnia swe panowanie dzięki zwalczaniu swoich wrogów, utożsamianych z „wrogami ludu” lub państwa. Mogą to być wrogowie realni lub wymyśleni przez służby specjalne (służby bezpieczeństwa).
Tak na przykład, w przypadku partii faszystowskiej w Trzeciej Rzeszy Niemieckiej wrogowie wymyślani byli przez tajną policję (Gestapo), a w przypadku partii bolszewickiej w ZSRR, wrogowie wymyślani byli przez ludowy komitet spraw wewnętrznych (NKWD).
W jednym i drugim przypadku przywódców partii rządzących straszono jakimiś wrogami rzeczywistymi, albo urojonymi (Adolfa Hitlera straszył Heinrich Himmler, a Józefa Stalina straszył Ławrientij Beria), po to, by faktyczną władzę w państwie sprawowali oni - kierownicy służb bezpieczeństwa (tajnej policji, wywiadu, kontrwywiadu itp.), będących w rzeczywistości organami ponadpaństwowymi.

Z różnych powodów, przede wszystkim w celu zapewnienia spokoju i ładu społecznego oraz koncentracji wysiłków podejmowanych przez wszystkich na rzecz dobra wspólnego, a nie prywaty, należy budować lub odbudowywać relacje współpracy między partią rządzącą i opozycją.
Rywal i konkurent nie jest wrogiem, którego trzeba zniszczyć, lecz kimś, z kim powinno się współzawodniczyć w działalności po to, by osiągać wciąż lepsze wyniki, i kto pomaga w tym. O ile relacje partnerskie między partią rządzącą i opozycją sprzyjają rozwojowi kraju, to relacja nienawiści prowadzi kraj do podziałów i zaostrzania sprzeczności społecznych, do dezintegracji i antagonizmów, które grożą poważnym rozpadem społeczeństwa i upadkiem państwa. Tę konkluzję potwierdza stare przysłowie ludowe, którego mądrość potwierdza doświadczenie wielu pokoleń: „Zgoda buduje, niezgoda rujnuje”. Szkoda, że tak szybko zapomniano o nim, jak zresztą o wielu innych sentencjach ludowych.
Wiesław Sztumski