Naukowa agora (el)

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 27 marzec 2015

Odsłon: 3761

Nowe zasady finansowania nauki, jakie weszły w życie w 2015 roku okazały się dla najlepszych placówek PAN niekorzystne. Najbardziej ucierpiało jednak ok.20 spośród 40 instytutów (kat. A), szczególnie zaś instytuty prowadzące badania w obszarze nauk o Ziemi: Instytut Geofizyki PAN, Instytut Nauk Geologicznych PAN, Instytut Oceanologii PAN oraz Centrum Badań Kosmicznych PAN.


Na ten temat wypowiadają się dyrektorzy tych jednostek naukowych: prof. Janusz Pempkowiak (IO PAN), prof. Paweł Rowiński (IGF PAN) oraz prof. Iwona Stanisławska (CBK PAN).

- Anna Leszkowska: Po burzliwym spotkaniu dyrektorów instytutów PAN z ministrem Ratajczakiem* w sprawie nowych zasad finansowania działalności statutowej znów wraca dyskusja odnośnie tego, jak winno się finansować instytuty PAN, których gros należy do najlepszych w kraju. A zwłaszcza jak powinno się finansować placówki prowadzące badania Ziemi i kosmosu, czyli ściśle związane (przynajmniej z założenia) z polityką gospodarczą państwa?

• 
  prof. Paweł Rowiński(IGF): Zasady finansowania (nie mówię tu o wysokości) placówek winny być takie, jak na świecie, czyli postawionym przed placówką celom i planom do realizacji w określonym terminie gwarantuje się środki na ich realizację. Tymczasem u nas próbuje się konstruować jakiś ogólny algorytm, który ma zagwarantować finansowanie każdemu na tych samych zasadach, co już z założenia jest nieracjonalne.

Wypowiedź wicemin. Ratajczaka, iż trzeba zabrać środki tym najlepiej finansowanym, aby dołożyć instytutom gorzej finansowanym wskazuje na najgorszy możliwy sposób pozornej realizacji zasad sprawiedliwości. To jest w istocie nieusprawiedliwione zaciąganie hamulca ręcznego w dobrze pracującym, rozpędzonym pociągu. Dokładnie to Pan Minister twierdzi, że w wypadku jednostki naukowej, która była obficiej dotowana niż inne jednostki o tej samej kategorii naukowej i z tego samego obszaru badań, dotacja w przeliczeniu na jednego zatrudnionego badacza może zmaleć. Ale w Polsce nie ma innych jednostek z tego samego obszaru badań (nauki o Ziemi), którym dotacja nie została drastycznie obniżona! Przeczy to słowom Ministra.

• prof. Janusz Pempkowiak (IO): Niezależnie od strategicznych sposobów finansowania czy zasad, według których należy finansować naukę, zasady te winny być, przede wszystkim, stabilne. Nie może być tu tąpnięć: nie powinno być ani gwałtownych spadków, ani też gwałtownych wzrostów, gdyż wówczas wiele środków się marnuje. Instytuty, które otrzymują mniejsze dotacje, w trybie awaryjnym zmniejszają koszty-głównie osobowe, zaś te instytuty z większą dotacją niż się spodziewały - nie chcą rezygnować z dodatkowych pieniędzy, nawet jeżeli nie są w stanie racjonalnie ich wykorzystać przy rocznym budżecie.
  A co do algorytmu: jeszcze się nikomu nie udało, żeby jednym algorytmem objąć kilkadziesiąt instytucji naukowych i żeby wszyscy byli usatysfakcjonowani. To, co nazywamy diabłem, niewątpliwie drzemie w szczegółach i o ile z daleka wydaje się, że ten system, który wymyśliło ministerstwo jest logiczny, to w praktyce doprowadził do tąpnięć - w górę i w dół. W efekcie, w instytucjach, które dostały nagle dużo więcej pieniędzy, zastanawiają się, co z nimi zrobić, a w tych z gwałtownym spadkiem finansowania – kogo zwolnić. Bo w moim instytucie, który otrzymał o 12% mniejsze finansowanie działalności podstawowej ma to skutki dramatyczne.
  
  
  

• prof. Iwona Stanisławska (CBK): Ta stabilność jest istotnie bardzo ważna, natomiast CBK PAN od lat ćwiczy umiejętność przystosowania się do każdych warunków finansowania.
  Bo nigdy nie byliśmy finansowani odpowiednio ani do naszej wysokiej kategorii, ani do naszych programów naukowych, ważnych dla państwa i społeczności międzynarodowej.
  I w tej chwili odebranie nam kolejnych pieniędzy poprzez dość niejasno sprecyzowane zasady finansowania placówek PAN w tym i następnych latach, zwłaszcza tych z kategorii A, powoduje, że konieczne będą ograniczenia w naszej działalności.
  
  
  

• prof. Janusz Pempkowiak: We wszystkich instytutach PAN z roku na rok mamy trudne budżety. Nigdy nie ma tak, że mamy nadmiar środków. Corocznie z trudem wiążemy koniec z końcem. Nie rozumiem więc stanowiska, „wy dostaliście za dużo”. Może kiedyś istotnie obowiązywał algorytm, skutkiem którego były dodatkowe pieniądze dla placówek. Ale przecież nawet jeśli tak było, to myśmy tych pieniędzy nie przejedli, ani nie zdefraudowali, nie odłożyliśmy też na konto w banku, ale zatrudniliśmy nowych pracowników, kupiliśmy potrzebne urządzenia badawcze, wykonaliśmy badania i opublikowaliśmy ich wyniki. Skutki podjętych działań zostały pozytywnie ocenione - otrzymaliśmy kat A w ocenie parametrycznej. Obecnie, mając o 12% mniejszy budżet, na pewno go nie domkniemy na koniec roku. Instytut nie może pożyczyć pieniędzy, my musimy obciąć koszty działalności. i jak to zrobić, żeby te koszty do grudnia obniżyć – to dylemat, przed jakim stoję.
  
  
  

• Anna Leszkowska: Jest jeszcze jedna sprawa, która powtarza się od 1991 roku, a której decydenci nadal nie rozumieją: jak finansować placówki badawcze np. z nauk o Ziemi, których koszty funkcjonowania są wyższe niż innych z uwagi na charakter działalności? Dotychczas załatwiano to ekstra dofinansowywaniem, kiedy środowisko podnosiło larum, że grozi to likwidacją instytutu.
   

• prof. Paweł Rowiński: Założenie, że w razie potrzeby utworzy się jakiś ekstra fundusz, z którego będzie można dofinansować takie instytuty, oznacza, że nie będzie pozytywnych efektów takiego działania. Bo to finansowanie musi być teraz, od początku roku. Deutsches GeoforschungZentrum (GFZ) – największy ośrodek badań Ziemi w Europie ma nie tylko stabilne finansowanie, ale i finansowanie specjalne, dlatego, że nauki o Ziemi są strategicznym kierunkiem badań dla państwa. To dzięki tej wiedzy, jaką niosą, podejmuje się właściwe decyzje w energetyce, czy te dotyczące bezpieczeństwa, np. w przypadku katastrof naturalnych.
  
  Instytut Geofizyki jest np. jedyną instytucją naukową w Polsce prowadzącą monitoring globalnych pól geofizycznych w zakresie sejsmologii, geomagnetyzmu i wybranych elementów fizyki atmosfery. To nieistotne, że Polska nie jest krajem sejsmicznym – po pierwsze, wszystkie państwa taki monitoring prowadzą i Polska też jest zobowiązana do dostarczania danych do światowych centrów danych, a po drugie – bezpieczeństwo strategicznych obiektów, np. elektrowni jądrowych zależy od stabilności sejsmicznej. I takie działania muszą być wykonywane przez każde cywilizowane państwo, a zatem i finansowane. 
  A jak się u nas ma finansowanie zadań ważnych dla kraju widać najlepiej po CBK – właśnie utworzyliśmy Polską Agencję Kosmiczną, mamy sukcesy w misjach kosmicznych, ale zmniejszyliśmy finansowanie nauki związanej z kosmosem...
  
  Nauki o Ziemi wymagają dodatkowego finansowania nie dlatego, że czujemy się lepsi czy ważniejsi, ale dlatego, że to są badania drogie. Uważa się, że badania Ziemi są najkosztowniejsze, podobnie jak eksploracja kosmosu. Można je porównać jedynie z najwyższej klasy medycyną. Na każdą publikację w naukach o Ziemi pracuje bardzo dużo urządzeń rozproszonych w kraju i za granicą (czyli potrzebna tu jest i ich obsługa i logistyka dotarcia do nich), ale i są to badania długotrwałe, trwające latami. Natomiast system, jaki przygotowało ministerstwo promuje badania teoretyczne. 
  
  Mój instytut w tej formule nie może się utrzymać także dlatego, że mamy odmienną od innych strukturę zatrudnienia: na ponad 60 pracowników naukowych zaliczanych do legendarnej liczby N, pracuje drugie tyle pracowników dokonujących pomiary, prowadzących stały monitoring, obsługujących stacje. A nasz instytut, nie licząc blisko pięćdziesięciu mobilnych stacji jest odpowiedzialny za funkcjonowanie 10 obserwatoriów na terenie Polski oraz działalność Stacji Polarnej Hornsund w archipelagu Spitsbergen. Obserwatoria w Belsku, Świdrze, Helu i Raciborzu to łącznie ponad 26 hektarów terenu (obserwacje muszą być prowadzone w warunkach tzw. ciszy magnetycznej, bez zakłóceń) oraz 27 budynków różnej wielkości i żeby utrzymać tę infrastrukturę potrzebujemy znacznych środków. Za to produkt, który otrzymuje państwo jest najwyższej jakości, przykładowo pomiary ozonu atmosferycznego i promieniowania słonecznego, które prowadzone są w obserwatorium w Belsku stanowią najdłuższą ciągłą serię tego typu pomiarów na świecie.
  
  Zatem tu finansowanie musi być zupełnie inne i zupełnie inaczej skonstruowane. Albo musimy dostać bardzo wysoką tzw. stałą kosztochłonności. Uważam, że zostaliśmy skrzywdzeni i oszukani przez ministerstwo - także przez ustanowienie dla nauk o Ziemi współczynnika kosztochłonności równego 2. Jest oni na poziomie nauk o kulturze fizycznej; wyższy mają wszystkie dziedziny sztuki - 2,5.

• prof. Janusz Pempkowiak: Podejrzewamy, że na tak niski współczynnik kosztochłonności w naukach o Ziemi wpływają geografowie, których w naukach o Ziemi jest większość, a którzy nie korzystają z tak licznych i kosztochłonnych narzędzi badawczych jak nasze instytuty.
  
  
  

• Anna Leszkowska: To współczynnika kosztochłonności nie ustala się w porozumieniu ze środowiskiem?
  
  
  

• prof. Janusz Pempkowiak: Nie, on został ustalony w 2011 r. , ale nikt go z nami nie konsultował, choć zwracaliśmy ministerstwu na to uwagę. Te wyższe koszty przecież mamy od wielu lat – nie zmieniamy bowiem profilu działalności instytutu. On wynika ze statutu instytutu, potrzeb naukowych oraz miejsca, jakie zajmujemy w międzynarodowej społeczności naukowej. Tacy jesteśmy i się nie zmienimy.
  Każde więc mechaniczne podejście w ustalaniu zasad finansowania jest groźne dla tego rodzaju instytutów, dobrych instytutów. Obecne okrojenie finansowania musi się skończyć zwolnieniami pracowników, co z kolei odbije się na kategorii placówki. A naszym zadaniem jest nie tylko utrzymanie wysokiej pozycji instytutu, ale i jego rozwój.
   

• prof. Paweł Rowiński: Trzeba też brać pod uwagę, że np. Instytut Geofizyki PAN ma pod opieką 4 budynki zabytkowe, o olbrzymim znaczeniu dla polskiego dziedzictwa naukowego i kulturowego, w których mieszczą się obserwatoria, a które IGF PAN musi utrzymać zgodnie z zaleceniami konserwatora zabytków. I na nie potrzebne są odpowiednie środki finansowe. To nie jest finansowane przez żadne dotacje, tylko z działalności statutowej. Oczywiście, my możemy z tych obiektów zrezygnować, ale dopóki minister nie podejmie decyzji o likwidacji obserwatoriów, naszym obowiązkiem wobec państwa jest utrzymanie tych budynków wraz z unikalną infrastrukturą techniczną.
  
  

• prof. Janusz Pempkowiak: Nasza praca w dużej mierze to służba państwowa. My nie działamy przecież dlatego, żeby dostać większą dotację, ale dlatego, że wiemy co trzeba zrobić, aby utrzymać i podwyższyć standardy badań naukowych w naszych instytutach.
  
  

• prof. Iwona Stanisławska: Ten współczynnik kosztochłonności rzeczywiście trzeba zmienić, jakoś sparametryzować. Natomiast sama struktura wykorzystania tych parametrów w finansowaniu nauki jest błędna. Nie wiem, czy do kogoś z decydentów kiedykolwiek dotarło, że prowadzenie badań naukowych to nie jest tylko ślęczenie przed komputerem, ale często wieloletnie obserwacje i to na użytek nie tylko Polski, ale i społeczności międzynarodowej.
  
  Każdy kraj ma jakąś specjalizację i przerwanie określonych obserwacji, a nawet groźba ich zaniechania, to niepowetowana szkoda. CBK jest bardzo zaangażowane w projekty międzynarodowe – z dotacji statutowej nie moglibyśmy utrzymać instytutu, zarabiamy na 2-3-letnich kontraktach. W chwili ich wygaśnięcia nie mamy środków, aby utrzymać grupę badawczą. Grupę, która umie robić dobre i potrzebne rzeczy, która jest nagradzana. Do tego potrzebne jest bazowe finansowanie, aby móc utrzymać pracowników w czasie, kiedy nie zdobyli jeszcze kolejnych zleceń.

Taki wielki projekt, spektakl, jakim było wylądowanie na komecie Churyumova-Gerasimenki misji Rosetta, był przygotowywany kilkanaście lat. To była praca naukowców i inżynierów. W tej chwili nie wiem jak mamy zapewnić kontynuacje zaczętych już eksperymentów. Na to potrzeba długofalowego, stabilnego przez wiele lat finansowania.

• Anna Leszkowska: Dotykamy tu jeszcze jednej sprawy: planowania budżetu. Placówki naukowe mają zapewne plany badań na kilka lat, tymczasem otrzymują dofinansowanie w rytmie rocznym, zupełnie przy tym nieprzewidywalne. Czy jest możliwość zmiany tego systemu?
   
   

• prof. Paweł Rowiński:Wrócę tu do niemieckiego GeoForschungsZentrum GFZ, które jest dobrym przykładem rozwiązań w finansowaniu placówek naszego typu. Centrum to otrzymuje budżet na 5 lat – wiedzą więc dokładnie, ile dostaną przez ten okres i jakie zadania mają wykonać. W tym czasie opracowują też program na kolejną pięciolatkę. Zamknięcie jakiegoś typu działalności czy wzrost finansowania nie odbywa się z miesiąca na miesiąc, ale planuje się to z wieloletnim wyprzedzeniem. Tu jest owa stabilność, o jakiej mówiliśmy. Tymczasem my jesteśmy praktycznie co roku zaskakiwani jakąś niespodzianką, tak jakby głównym celem Ministerstwa Nauki była zmiana a nie jakiś konkretny cel.

• prof. Janusz Pempkowiak: Z punktu widzenia dyrektora instytutu wygląda to tak, że mąci się wodę po to, żeby w niej złapać to, co komuś jest na rękę. Przecież PKB kraju co roku rośnie, nie jest więc tak, że dotacja na naukę musi spadać lub rosnąć. Tymczasem od 6 lat w IO PAN ta dotacja co roku się zmienia. Np. w 2014 roku była taka sama jak w 2009.
  
  Kiedy obejmowałem w 2010 roku stanowisko dyrektora instytutu, wydawało mi się, że wysokość dotacji na działalność statutową może wahać się, ale najwyżej o parę procent. Tymczasem skoki są większe. I argument ministerstwa, że urzędnicy nie wiedzą, jaki będzie budżet na naukę w następnym roku do mnie nie trafia. Bo ten budżet będzie taki sam jak w roku poprzednim, a zapewne wzrośnie. I prawem ministerstwa jest , aby ten wzrost mądrze zagospodarować, natomiast -moim zdaniem - minister nie ma prawa dokonywać aż tak drastycznych zmian w dotacji na działalność statutową.
  
  

• prof. Iwona Stanisławska: Ja sądzę, że ministerstwo nie ma żadnego planu rozwoju nauki. Ze strony ministerstwa słyszymy jedynie, że opieramy się na Europie (pytanie: czy my mamy wpływ na to, co EU mówi odnośnie kierunków rozwoju nauki?). Nikt z decydentów też zapewne nie wie, ile pracy trzeba włożyć, żeby stworzyć długofalowy plan rozwoju nauki. Czy my w ogóle mamy jakieś plany?
  My chcielibyśmy wiedzieć, co ministerstwo wspiera, w jakim kierunku mamy się rozwijać, jakie działania podjąć. W badaniach aplikacyjnych w pewnym sensie to zostało sformułowane: postawiono na innowacyjność, natomiast w badaniach podstawowych praktycznie nie ma nic. Nie ma planów rozwoju. Czy dostrzegany jest w decyzjach tzw. Krajowy Plan Badań? nie ma kierunków strategicznych, więc nawet jeśli będziemy mieć podstawowe finansowanie, to jak mamy wymyślać kierunki rozwoju?

• Anna Leszkowska: Ale minister Ratajczak podkreślał, że instytuty PAN otrzymały na działalność statutową w ostatnich trzech latach o 30% więcej, a od ub. roku – o 7%. Nie mają więc państwo argumentów na to, że jest gorzej.
   

• Prof. Paweł Rowiński: Niezupełnie, bo to jest efekt statystyczny. Przykładowo w Wydziale III PAN jest instytucja, o bardzo dużym budżecie, która dostała więcej o ponad 50% i tym samym statystycznie wszystkim placówkom z Wydziału III się poprawiło.
  Chciałbym jednak nawiązać do tego, co powiedziała prof. Stanisławska – o związku finansowania z polityką naukową państwa i wyznaczeniem kierunków strategicznych. Gdyby podtrzymano obecne decyzje odnośnie dofinansowania działalności statutowej, to będzie to abdykacja państwa, jeśli chodzi o nauki o Ziemi. I dzieje się to w chwili podejmowania przez Polskę kluczowych decyzji w odniesieniu chociażby do bezpieczeństwa energetycznego kraju.
  Przykładowo w IGF PAN będziemy zmuszeni zlikwidować monitoring sejsmiczny. Tym samym Polska pozostanie jedynym krajem w Europie, pozbawionym monitoringu sejsmicznego, utraci w ten sposób m.in. zdolność wiarygodnej oceny lokalizacji obiektów jądrowych na swoim terytorium.
   
  Nikt nas nie pyta, jakie mamy wyniki naukowe, a przecież nasze instytuty (jako Centrum GeoPlanet) zostały zaproszone do elitarnej grupy Geo8 – European Earth Sciences Research Alliance, ośmiu najznakomitszych europejskich ośrodków naukowych w zakresie nauk o Ziemi. Chyba nie ma innej polskiej placówki naukowej znajdującej podobne uznanie środowiska międzynarodowego. Prowadzimy też badania polarne, z tego względu otrzymaliśmy status Krajowego Naukowego Ośrodka Wiodącego KNOW.
  
  Te cztery nasze małe stosunkowo instytuty wprowadziły na Polską Mapę Drogową Infrastruktury Badawczej (PMDIP) 4 z 53 strategicznych projektów infrastrukturalnych. Tylko kto będzie je obsługiwał, skoro trzeba będzie zwalniać ludzi z braku pieniędzy na działalność statutową? W ub. r. rozpoczęto budowę w Polsce centrum zarządzające europejską infrastrukturą badawczą sejsmiczności antropogenicznej; – zdobyliśmy na to kilkanaście mln zł. Tworzymy to centrum, prężymy muskuły, ale za chwilę będę musiał powiedzieć, że te badania trzeba zamknąć.
  
  W ubiegłym roku minister nauki wręczyła nam nagrodę popularyzatora roku. Popularyzacja, to działanie niezwykle ważne, angażujące wielu ludzi, ale kosztowne. Prowadziliśmy największy nowatorski program edukacyjny w Polsce, za zdobyte blisko dwadzieścia cztery miliony złotych. Na skutek decyzji Ministra będę zmuszony rozwiązać ten znakomity zespół, skończy się edukowanie społeczeństwa, bo na to już zupełnie nie ma pieniędzy.
  
  Oprócz tej abnegacji urzędniczej w zakresie nauk o Ziemi, zostaliśmy zwyczajnie oszukani i zmanipulowani. Obniżenie dotacji instytucjom ze statusem KNOW jest w ewidentnej sprzeczności z założeniami tworzenia flagowych instytucji badawczych, podważa również zasadę zaufania obywateli do państwa, która stanowi składnik demokratycznego państwa prawa. Bezpieczeństwo prawne jednostki związane z pewnością prawa umożliwia przewidywalność działań organów państwa a także prognozowanie działań własnych.
  
  IGF PAN i IO PAN otrzymały status KNOW z uwagi na nasze osiągnięcia, po to, żeby te instytucje rozwijać, żebyśmy dogonili Europę w różnych obszarach badań. I po pół roku od przyznaniu tego flagowego wyróżnienia ministerstwo wybiło nam zęby, obniżając dotację. Zostaliśmy tym samym okłamani, gdyż rozpoczynając prace jako KNOW rozwinęliśmy różne działania, które zaktywizowały pracowników.
  Teraz – wskutek mniejszego finansowania - muszę rozpocząć przygotowania do procedury zwolnień grupowych (przynajmniej 10% załogi), która obejmie również twórców sukcesu, jakim było zdobycie statusu KNOW. I to nie jest ostatnie duże zwolnienie, gdyż tegoroczny, okrojony budżet i działający algorytm będą skutkować zmniejszeniem dotacji w kolejnych latach.
  
  
  

• Anna Leszkowska: Minister uznał zapowiedzi zwolnień grupowych, bądź likwidacji instytutów za histerię. Można było odnieść wrażenie, iż uważa, że „Polacy, nic się nie stało”...
  
  
  

• prof. Janusz Pempkowiak: Zespół naukowy, który buduje swoją pozycję, liczy że w kolejnych latach dalej będzie się rozwijać. Jeżeli będziemy musieli zredukować liczbę pracowników w instytutach, to będzie problem ciągłości działania instytucji. W IO PAN te zwolnienia będą bardziej bolesne dla młodych pracowników, bo wiadomo, iż dla działalności instytutu bardziej będą potrzebni naukowcy doświadczeni, starsi. To jest groźne, bo zwiększa lukę pokoleniową w nauce.
  
  Zmniejszenie dotacji o 10% w rzeczywistości jest zmniejszeniem jej o 20 procent w stosunku do działalności merytorycznej, gdyż połowa kosztów instytutu to koszty stałe (media, obsługa księgowa i gospodarcza, itd.), których nie da się obniżyć (np. instytut nie może zwolnić głównej księgowej). Ponadto zwolnienie naukowców to mniej grantów, gorsze wyniki naukowe, a za tym - ocena naukowa, itd. To są skutki ciągnione. A jeśli jeszcze jest groźba, że w kolejnym roku to zmniejszenie dotacji będzie się pogłębiało – to upadek instytutu łatwo można przewidzieć.
  
  Z danych, jakie pokazywał min. Ratajczak wynika, że w PAN wśród jednostek z kat. A jest 20 instytutów, które „razem” dostały ok.32 mln zł więcej i 21, które dostały ok.17 mln zł mniej. Przecież można było z tych 32 mln zł połowę przeznaczyć dla instytutów, które dostały mniej, aby zamortyzować to tąpniecie. Choćby i z tego powodu, że obdarowani tymi o wiele większymi dotacjami - de facto w kwietniu - i tak będą mieć problemy z wydaniem ich do końca tego roku. Uzupełnić ten „ubytek” w zwiększeniu dotacji można w kolejnym roku. Uważam, że trzeba tutaj – o zgrozo – zastosować ręczne sterowanie, gdyż inaczej nie da się poprawić tego, co zepsuto tym nieszczęsnym algorytmem.
  
  

• Prof. Iwona Stanisławska: To, czego nie można zaakceptować, to wizja przedstawiona przez min. Ratajczaka. Wynika z niej, że w przyszłym roku nie będzie żadnego czynnika stabilnego, jeśli idzie o finansowanie nauki. Nie wiemy, czy w przyszłym roku będziemy mieć finansowanie, czy też nie.
  
  
  

• Anna Leszkowska: Ale przecież o zmianie reguł finansowania wszyscy wiedzieli od miesięcy…
  
  
  

• Prof. Paweł Rowiński: O zmianie algorytmu wiedzieliśmy, natomiast nie znaliśmy składowych parametrów. Algorytm został ogłoszony wraz z decyzją na początku roku, zatem jak dyrektor instytutu mógł się przygotować na to, że dostanie mniejszą dotację o kilkanaście czy 20%?
  
  

• prof. Janusz Pempkowiak: My, w dodatku, naiwnie myśleliśmy, że na tej regulacji skorzystamy. Bo tak naprawdę wydajemy na działalność statutową znacznie więcej niż wynosi dotacja z Ministerstwa. Dopłacamy do niej z kosztów pośrednich projektów i sądziliśmy, że w ministerstwie ktoś to dostrzega i uzna za warte nagrodzenia a nie kary.
  
  
  

• Anna Leszkowska: Podejrzewam, że myślenie obecnych elit politycznych o nauce jest takie, jak i o innych dziedzinach: skoro czegoś nie robimy, nie mamy, to kupi się to za granicą, sprowadzi naukowców, robotników, nowe technologie, myśl naukową, itd.
  
  
  

• prof. Janusz Pempkowiak: To chyba nie jest właściwe podejście, a tym bardziej strategiczne myślenie o doskonaleniu polskiej nauki, że swoje instytuty czy firmy zamkniemy, a zaprosimy innych z zagranicy do wykonania określonych zadań. Przecież zależy nam na tym, żeby to nasi sportowcy zdobywali medale, żeby nasi artyści byli znani w świecie, żeby budowane u nas i pływające pod polską banderą statki były najnowocześniejsze, itd., itp. Nauka też jest taką dziedziną, w której chcemy być dobrzy i porównywać się z najlepszymi w świecie.
  
  Minister Ratajczak powiedział, że dotacja na działalność statutową mogłaby stanowić 15% kosztów uzyskania grantów. To jednak atomizowałoby instytut i sprowadzałoby go do roli przedsiębiorstwa, które ma wypracowywać zysk. Dotacja statutowa winna służyć do utrzymywania tych obszarów, w których w danej chwili jest gorzej, żeby można je było podtrzymać, ale 15%, 20% czy 25% to jest to kwota naprawdę za mała.
  
  Dobrze byłoby, żeby ministerstwo przyjrzało się tym dziedzinom, które wymagają większych nakładów niż inne z racji zwiększonych kosztów obsługi. I żeby skorygowało swoje decyzje. Bo obszar nauk o Ziemi, tak jak go uprawiamy w instytutach Polskiej Akademii Nauk, wymaga rzeczywiście innego traktowania.
  
  
  

• Anna Leszkowska: odniosłam takie wrażenie po spotkaniu z min. Ratajczakiem, że nowy algorytm został wprowadzony bez policzenia wcześniej skutków, jakie przyniesie jego zastosowanie.
  
  
  

• Prof. Janusz Pempkowiak: To prawda, co do tego nie ma najmniejszej wątpliwości. Z pozycji ministerstwa wszystko wydaje się w porządku a minister nie ukrywał, że o to chodziło. Jeżeli ta strategia, o jakiej mówimy zostanie zrealizowana, to za kilka lat, kiedy będziemy przeznaczać więcej pieniędzy na naukę, trzeba będzie od nowa budować część istniejących dziś, a jutro likwidowanych, instytutów.
  
  

* Spotkanie naukowców z ministrem

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 29 grudzień 2021

Odsłon: 864

Koleżanki i Koledzy Związkowcy,
Szanowni Państwo,

Wolność akademicka i autonomia Uniwersytetu są dziś zagrożone ze względu na nową ideologizację, ale także brak pewności i bezpieczeństwa płacowego. Od wielu lat postępuje destrukcja szkolnictwa wyższego i materialna degradacja statusu nauczycieli akademickich, pracowników naukowo-badawczych, administracji uczelnianej, bibliotekarzy i fachowców inżynieryjno-technicznych. Staliśmy się ofiarami żywiołowej transformacji ustrojowej, która postawiła na urynkowienie wszystkich wartości i poświęciła na ołtarzu neoliberalnych reform dobro nauki, oświaty, kultury, a nawet tożsamości narodowej.
Bieda, jaka towarzyszyła siermiężnym czasom PRL była usprawiedliwiana tym, że inne grupy zawodowe też były niedoinwestowane. Biedę dzielono więc równo, a istniejące dysproporcje w zarobkach różnych grup pracowniczych nie rzucały się tak jaskrawo w oczy, jak dzieje się to obecnie.

Powstaje pytanie, dlaczego w III i tzw. IV Rzeczypospolitej żaden z rządów nie był w stanie wyzwolić polskiej nauki z zaklętego kręgu niedoinwestowania, pauperyzacji i ubóstwa! Czy zabrakło woli politycznej i odwagi, świadomości i wiedzy na temat znaczenia nauki i oświaty w systemie bezpieczeństwa cywilizacyjnego? Czy też w sposób cyniczny grupy rządzące – niezależnie od ideowej proweniencji - wykorzystały swoje przewagi decyzyjne, aby zachować monopol definiowania priorytetów i potrzeb społecznych bez liczenia się ze zdaniem ludzi nauki? Bez dalekowzrocznej wizji dobrze rządzonego państwa i nowoczesnego społeczeństwa!

Dlaczego upokarzanie nędzną zapłatą pracowników oświaty i szkolnictwa wyższego stało się wątpliwą zasługą wszystkich powojennych reżimów politycznych w Polsce? Dlaczego awansujące dzięki edukacji i nauce społeczeństwo było bezradne wobec kolejnych rządów, zaniedbujących te dziedziny życia? Tak było w czasach powszechnego awansu społecznego, ale tak jest i obecnie, gdy dostęp do edukacji jest podstawowym prawem obywatelskim.

Środowiska akademickie – niestety – same częściowo oddawały pole władzy państwowej i nie dbały należycie o swoje interesy. Nie chodzi tu o nasze indywidualne czy grupowe postawy, choćby środowisk związkowych. Sam do ZNP należę od 1976 roku i od kiedy pamiętam, zawsze podnosiliśmy postulaty dotyczące poprawy statusu materialnego nauczycieli akademickich.
Swoją uwagę i pretensję na temat bierności środowiska akademickiego kieruję przede wszystkim do gremiów kierowniczych uczelni wyższych. To nasi wybieralni i wybierani przedstawiciele w senatach, nasi rektorzy, którzy często zbyt lojalnie i przyzwalająco, a nawet czołobitnie stawali po stronie władzy, zamiast bronić interesów środowiska akademickiego.

Pamiętam, jak w latach słusznie minionego ustroju senaty uczelni, w tym Senat UW, stale zabierały głos w obronie statusu zawodowego i wolności akademickich, nie mówiąc o krytycznym recenzowaniu zachowań władz publicznych we wszystkich innych sferach. Co się takiego stało, że w czasach „wolnej Rzeczypospolitej” zanikł instynkt słusznego sprzeciwu i odruch niepoprawności politycznej na uczelniach? Dlaczego przedstawicielskie gremia nie protestują jawnie i skutecznie, gdy kolejni ministrowie nauki i szkolnictwa bezpardonowo demontują polskie szkoły i wyższe uczelnie? Czyżby indywidualna odwaga tak bardzo podrożała, a partykularne doraźne interesy wzięły górę nad wszystkimi innymi wartościami?

Panie Rektorze Uniwersytetu Warszawskiego, Wasza Magnificencjo, Państwo Dziekani, Członkowie Senatu UW, jesteście takimi samymi pracownikami Uczelni, jak my tu wszyscy zgromadzeni. Jesteście zatrudnieni przez tego samego pracodawcę, co my. Będąc beneficjentami pełnionych funkcji (chciałoby się uszczypliwie powiedzieć wysokich dodatków funkcyjnych), pozostajecie taką samą ofiarą egoistycznej, cynicznej i błędnej polityki rządzących jak cała reszta. Kiedyś przecież te funkcje przestaniecie pełnić.
Zacznijcie więc głośno upominać się o nasze prawa pracownicze, przede wszystkim o wywiązywanie się rządzących z podjętych zobowiązań w sprawach wynagrodzeń, finansowania badań i rozwoju. Przestańcie swoją bierność tłumaczyć ograniczeniami formalnoprawnymi i dbałością o interesy doraźne tu i teraz. Przestańcie tłumaczyć się apolitycznością, gdyż chodzi tu o żywotne, egzystencjalne interesy społeczności akademickiej, której przewodzicie. Zdobędziecie nie tylko poparcie i aplauz środowiska Uczelni, ale wyzwolicie w ludziach wiarę w siłę sprawczą polskiej nauki, wiarę w możliwość przywrócenia jej należnego miejsca w społeczeństwie i państwie.

Finansowanie nauki poprzez granty nie załatwiło sprawy uposażeń pracowniczych. Przeciwnie, stało się wielką ściemą i powodem nowych rozczarowań. Jeszcze bardziej podzieliło społeczności akademickie niż było dotąd, skierowało wysiłki badawcze na konkurencję, której rezultaty są dalekie od zamierzonych. W większości liczą się bowiem formalne notowania, uznaniowo przyznawane punkty i sążniste sprawozdania, a nie rzeczywiste korzyści. Przecież nie słyszymy ani o epokowych odkryciach, ani o wykreowaniu pokolenia geniuszy. A swoją drogą, jak to się działo w przeszłości, że największe dzieła polskich uczonych w różnych dyscyplinach powstawały bez grantów i systemów punktacyjnych?

Wszyscy opowiadamy się za umiędzynarodowieniem polskiej nauki. Mówimy jednak nie! jej kolonizowaniu i poddawaniu werdyktom ocennym, stworzonym w innych warunkach materialnych i kulturowych. Brak wewnątrzsterowności polskich elit intelektualnych i politycznych stał się przyczyną rozmaitych uzależnień od sponsorów zewnętrznych. To zjawisko działa na szkodę wolności akademickiej!

Przecież powszechnie wiadomo, że każdy sponsor stawia odbiorcom pomocy i donacji swoje wymagania, daje instrukcje i traktuje podwykonawcę instrumentalnie. Dzięki rządzącym polska nauka znajduje się na peryferiach nauki światowej, ulega wyobcowaniu, a porównywanie się do państw bogatego Zachodu jest groteskowe, zwłaszcza gdy spojrzy się na różnice w statusie pracowników sektora publicznej nauki i oświaty.
Czy doprawdy musimy biernie przyglądać się dalszemu niszczeniu polskiej nauki? Czy nadal musimy znosić upokorzenia, przypominające najciemniejsze czasy polskiej historii?
Nie, nie musimy! I dlatego tu dzisiaj jesteśmy!

Krakowskie Przedmieście 26/28, Brama UW
20 grudnia 2021 roku, godz. 13.00
Prof. dr hab. Stanisław Bieleń
WNPiSM UW

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 29 lipiec 2012

Odsłon: 3447

Z prof. Adamem Koseskim, rektorem Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku rozmawia Anna Leszkowska



- Panie profesorze, dyskusja o płatnych studiach toczy się od wielu lat, a intensywniej - od 1998 roku. Czy obecnie sytuacja dojrzała do tego, żeby takie rozwiązanie wprowadzić?

- Myślę, że jeszcze nie dojrzała, ale kiedy dojrzeje – nie wiadomo. Z tego względu, że owo dojrzewanie trwa już tak długo, ten owoc pomału zaczyna się pokrywać pleśnią.
Idea bezpłatnych studiów wyższych w czasie, kiedy społeczeństwo jest już nieco bogatsze niż kiedyś powinna pomału przestać obowiązywać.

W moim przekonaniu, skoro płatne są już żłobki i przedszkola, to nie wiadomo, dlaczego studia wyższe nie są odpłatne, przynajmniej w części. Być może nie powinno to dotyczyć szczególnie uzdolnionych osób i najbiedniejszych, które powinny być z opłat zwolnione.
Takim ludziom należałoby dawać stypendia, a po skończeniu studiów egzekwować od nich pracę na rzecz państwa, które im te stypendia daje. Tak się dzieje w dużo bogatszych państwach niż Polska – w USA, Wielkiej Brytanii, czy w Niemczech.
Natomiast powszechne bezpłatne studia to relikt przeszłości. I powinniśmy jak najszybciej od tego odejść. Trudność wprowadzenia odpłatności następuje z jednego powodu - czysto politycznego, bo jest to argument w walce politycznej. I partia rządząca, która to wprowadzałaby, obojętnie z której strony: lewej, prawej, centrum, będzie narażona na ataki przeciwników politycznych i opozycji.

- W strategii rozwoju szkolnictwa wyższego 2010-2020 – projekcie przygotowanym przez rektorów, zaproponowano wprowadzenie powszechnego czesnego od 2015 roku. Młodzież gwałtownie przeciw temu zareagowała, ale czy ministerstwo nauki wyraziło swoją opinię co do tej propozycji?

- Ministerstwo jest w trudnej sytuacji, bo funkcje ministra obejmuje członek partii rządzącej, więc trudno oczekiwać, aby podejmował tak niepopularne dla swojej partii decyzje. Sytuacja jest więc patowa. Niemniej ministerstwo rozważało możliwość wprowadzenia przynajmniej częściowo odpłatnych studiów z tego względu, że na studia wyższe mamy dziś run. Studia masowe nie są jednak dla kraju konieczne. Polska ze skolaryzacją na niesłychanie wysokim poziomie, w moim przekonaniu, nie powinna dawać wszystkim takich szans, bo w wielu przypadkach ta młodzież powinna zakończyć swoją edukację na szkole zawodowej czy technikum, bądź licencjacie. Jednak, patrząc na to od strony społecznej, dalsze kształcenie jest sposobem na przynajmniej czasowe uchronienie młodzieży przed bezrobociem. Z drugiej strony jednak, jest to rozwiązanie niesłychanie kosztowne.

- Dwadzieścia lat temu robiliśmy wszystko, żeby współczynnik skolaryzacji, wynoszący wówczas 7% , którego wstydziliśmy się, szybko wzrósł. Dzisiaj stwierdzamy, że jest za wysoki, że nie stać nas na wykształcenie wszystkich chętnych z naszych podatków... Toż jest to akceptacja polityki władz PRL, które z uwagi na możliwości budżetu państwa i możliwości zatrudnienia absolwentów, ale i trzeźwej oceny liczby najzdolniejszej młodzieży, limitowały liczbę studiujących.
Dzisiaj, w neoliberalizmie, kiedy wszystko przelicza się skrupulatnie na pieniądze, tym bardziej chyba nie stać nas na fundowanie nauki na poziomie wyższym każdemu, zwłaszcza, że absolwenci studiów często pozostają bez pracy, albo wyjeżdżają za granicę.

- Myślę, że do polityki oświatowej, edukacyjnej, która wcale nie była taka zła w tzw. niesłusznych czasach próbuje się wracać, acz pod innym sztafażem, pod barwami ochronnymi. Bo czy w Polsce winno studiować 2 mln osób? Mam duże wątpliwości. Czy z kolei 500 tysięcy to nie jest za mało? Być może, gdyby jakość ich wykształcenia była wysoka, to by wystarczyło. Tymczasem dzisiaj mamy ilość, która w żadnym stopniu nie przechodzi w jakość.

Nie chciałbym być tutaj ani pesymistą, ale i nadmiernym optymistą, bo przecież duża część bardzo zdolnych ludzi – jak np. informatycy, fizycy, bankowcy, są poszukiwani na rynkach światowych, zatem trzeba w większym stopniu zwracać uwagę na jakość. Trzeba o nią dbać równie skrupulatnie jak o zapewnienie młodzieży kształcenia, awansu cywilizacyjnego, możliwości kształcenia się na poziomie wyższym. To jednak nie oznacza, że wszyscy muszą mieć studia magisterskie.
Moim zdaniem, doprowadziliśmy do niezbyt rozsądnego zapisu, że studia magisterskie są również studiami zawodowymi. Zawodowymi – jak pokazuje praktyka w Polsce i innych państwach – są tylko studia licencjackie. I na tym powinniśmy poprzestać. Bo człowiek po licencjacie – zwłaszcza po naukach technicznych – może być dobrym fachowcem, nie musi mieć do tego magisterium.

- Ale ten run na uczelnie jest po części wynikiem decyzji rządu UW w początkach lat 90., który przekonywał, że szkoły zawodowe są anachronizmem (i je likwidował), a zbawienie kraju leży w kształceniu ogólnokształcącym i wyższym. Nikt wówczas nie słuchał nauczycieli, ZNP, którzy wiedzieli, że jest to pomysł w skutkach dla państwa fatalny...Teraz, ta wielka liczba młodzieży na studiach wyższych i w zbyt licznych szkołach wyższych uważana jest za główny czynnik niskiej jakości studiów – bo jest za mało nauczycieli, są źle wynagradzani, więc chałturzą na wielu etatach, etc. Czy jakość kształcenia można wymóc odpłatnością za studia?

- Praktyka pokazuje, że nie można tych dwóch spraw wiązać. Bo są uczelnie zarówno publiczne jak i niepubliczne, które zwracają dużą uwagę na jakość kształcenia. Oczywiście, muszą zwracać uwagę i na budżet, ponieważ np. uczelnie niepubliczne nie są dotowane wprost, zwłaszcza studia stacjonarne. Rozumiem to, choć koszty finansowania studentów stacjonarnych w uczelniach niepublicznych nie są duże. Jednak w moim przekonaniu, nie ma tu prostej zależności między opłatą a jakością kształcenia. Na tym polu też prawdziwa jest obserwacja, że każdy towar, kiedy nabierze renomy, często ma niższą jakość, przy zachowaniu pierwotnej ceny. Gdyby była taka zależność, to polskie uczelnie byłyby znacznie wyżej w rankingach światowych.

Druga sprawa: niskie zarobki kadry akademickiej. Od dawna nie podzielam tego poglądu – to jest naprawdę dość dobre wynagrodzenie. Do tego możliwości uzyskania grantów, pisania – można z tego żyć. I rzecz niepopularna – wielkość pensum nie jest wysoka. Jeśli profesor wykonuje pracę w wysokości maksimum 210 godzin rocznie, to nie jest to obciążenie niepozwalające mu kształcić się i rozwijać.

Jestem również przeciwko zatrudnianiu na drugim etacie – i to jednym z nielicznych rektorów uczelni niepublicznych, którzy temu się sprzeciwiają. W wielu przypadkach apelowałem do rektorów uczelni publicznych, aby nie wyrażali zgody na zatrudnianie swoich wykładowców na drugim etacie. Z ich strony jest to chęć utrzymania na uczelniach publicznych dobrej kadry. Jednak zatrudnienie na drugim etacie w szkołach niepublicznych bywa dla tych szkół kłopotliwe i kosztowne, zwłaszcza, kiedy wykładowca jest w wieku ochronnym, czyli ma 60-65 lat, a szkoła już go nie potrzebuje. Tę fikcję podwójnego zatrudniania podtrzymujemy zupełnie niepotrzebnie.

- Czy ministerstwo robiło symulacje związane z wprowadzeniem opłat za studia? Nie wiadomo przecież, czy byłoby to opłacalne, bo przecież musiałyby wzrosnąć - i to pewnie znacznie - wydatki z budżetu na fundusz stypendialny, na stypendia socjalne i naukowe.

- Myślę, że są to założenia czysto hipotetyczne. Ale trzeba byłoby sprawdzić, jakby to wyglądało w praktyce. Takich symulacji nikt nie robił, może poza Tadeuszem Pomiankiem - rektorem niepublicznej WSIiZ w Rzeszowie. Ale tutaj jest kwestia, czy to daje szanse na lepsze studiowanie, na stypendia. Myślę, że niekoniecznie.

W Polsce na edukację, także na poziomie wyższym, przeznaczamy naprawdę niemałe środki, one plasują nas w Europie na 4 - 5 miejscu. Problem jest w tym, że my te środki w większości przejadamy, bo ponad 90% z nich w niektórych uczelniach państwowych i większości niepublicznych przeznaczamy na płace. To jest bardzo dużo. Jednocześnie utrzymujemy kierunki humanistyczne, społeczne, na których studiuje mało młodzieży, ale jest wielu profesorów. Szkołom się to opłaca, bo tak jest ustawiony algorytm dotacji, teoretycznie powinni być z tego zadowoleni też studenci, jednak profesorowie, narzekający na niskie płace, nie zajmują się nimi tak, jak powinni. I tak koło się zamyka.

- Czy rozwiązaniem nie byłoby zastąpienie algorytmu kontraktami z rządem? Każda ze szkół mogłaby taki kontrakt podpisywać, co by dawało jej stabilność funkcjonowania, rozwiązywałoby też problem liczby studiujących.

- Myślę, że w przypadku uczelni państwowych można to uczynić. Nie bardzo widzę takiej możliwości przy istnieniu tak wielu uczelni niepublicznych. To jest kolejna sprawa, która ciągle wymaga rozsądnych rozwiązań. Powstało bowiem ponad 350 szkółek bez bibliotek, infrastruktury, profesury, najczęściej licencjackich, kształcących na bardzo niskim poziomie. To samo dotyczy utworzonych na otarcie łez stolicom byłych województw – 35 państwowych szkół zawodowych. Może 5 - 6 z nich spełnia kryteria, które były warunkiem ich założenia. Tymczasem dziś jakość kształcenia w nich jest wyjątkowo niska, koszty ich funkcjonowania – ogromne. Zysk z nich taki, że dają rezerwowe miejsca pracy dla profesorów uczelni publicznych.

Z kontraktami na świecie – jeśli chodzi o uczelnie techniczne – jest inaczej, bo one są utrzymywane przez koncerny. Uczelnie humanistyczne są utrzymywane z odpisów od podatków. I u nas też można by pomyśleć o takim rozwiązaniu, choć nie widzimy chętnych darczyńców dla szkolnictwa wyższego.

- Ale trudno założyć, żeby szkolnictwo wyższe, czy cała edukacja utrzymywały się z dobrowolnych datków i dobrych chęci bogaczy. Na to przecież płacimy podatki. Jak pan widziałby finansowanie studiów w najbliższych latach?

- Szkoły publiczne są równie dobre jak spora część niepublicznych, w związku z tym przy finansowaniu winna obowiązywać jakość kształcenia i misja, jaką te szkoły spełniają, a nie formalny ich podział na niepubliczne i publiczne.

- Jak mierzy się jakość kształcenia? Chyba nie tylko rankingami...

- Rzeczywiście jest to trudne. Dam przykład: w ostatnim roku na studiach niestacjonarnych uczelni publicznych jakość kształcenia określana jako „zdawalność” poprawiła się o ponad 30%. To dowód na to, że musiała być obniżona jakość kształcenia. Jest to ewenement i trudno to nazwać rozsądną polityką – jest to przyciąganie ludzi z uwagi na wysokie czesne. Więc jest to wzrost sprawności w wydawaniu dyplomów, wirtualna poprawa, statystycznie jest lepiej. Należałoby wprowadzać rozwiązania eksperymentalne w określonej liczbie uczelni publicznych i niepublicznych.
A co do reformowania: w tych warunkach, jakie są, niewiele więcej można zrobić. Niezależnie od niżu demograficznego, musi się zmniejszyć liczba studentów. Nie może też istnieć ponad 350 szkół wyższych, skoro ponad dwukrotnie większe od nas Niemcy mają ich mniej niż 200. Nasza „zielona wyspa” zaczyna się przebrązawiać, następuje jesień.

- Czy absolwenci uczelni studiujący nieodpłatnie, a wyjeżdżający za granicę winni spłacać koszty swoich studiów, tak, jak to było w PRL? Czy może sprawy kosztów kształcenia ponoszonych przez społeczeństwo, które nie konsumuje efektów tego kształcenia, należy uregulować umowami międzynarodowymi, choćby w obszarze UE?

- Sądzę, że należałoby to rozwiązywać na różne sposoby. Kiedyś były nakazy pracy i można było wymusić, żeby człowiek, który studiuje 5 lat za darmo odpracował, albo spłacił studia. Tak dzisiaj robią np. Amerykanie. Na arenie międzynarodowej to trudniejsze, nikomu nie możemy narzucić uregulowania takich rachunków za wykształconych przez nas zdolnych ludzi, którzy wyjeżdżają do państw bogatych i pracują na ich rzecz. Zresztą to chyba jest niemożliwe, państwa korzystające z wykształconych obcokrajowców z pewnością uchylałyby się od regulacji tej sprawy. Widać to przecież po USA, ale i innych państwach, które od lat prowadzą drenaż mózgów. Ale trzeba na to spojrzeć też z innej strony: wiele zdolnych naszych naukowców nie zrobiłoby światowej kariery, nie rozwinęłoby się, gdyby nie wyjechało z Polski.
Dziękuję za rozmowę.

Autor: Zbigniew Osiński

Opublikowano: 29 listopad 2013

Odsłon: 5116

                                                                                    Refleksje o bibliometrii (1)

O bibliometrii  i jej pułapkach mówi dr hab. Zbigniew Osiński z Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UMCS w Lublinie 

 

 

Redakcja:  W latach 90. XX w., czyli bardzo niedawno, część polskiego środowiska naukowego, głównie fizycy, ze wskaźnika Impact Factor stworzyli bożka miary wielkości naukowca. Dzisiaj moc IF w polskiej nauce jakby zmalała, coraz więcej słychać krytyki związanej z tym miernikiem.

Z czego to wynika? Z poziomu polskiej nauki, czy może niedoskonałości tej miary, a może z otrzeźwienia, że nie wszystko można zważyć, zmierzyć, policzyć?

- Impact factor (IF) – miara oddziaływania, wskaźnik znaczenia - w założeniu odnosić się miał do konkretnego czasopisma i określać stosunek liczby cytowań uzyskanych przez artykuły opublikowane w tym czasopiśmie w określonym czasie do ogólnej liczby artykułów zamieszczonych w tym czasopiśmie w tym samym czasie. Został stworzony z myślą o ułatwieniu bibliotekarzom podejmowania decyzji w sprawie wybierania konkretnych czasopism do prenumeraty, w sytuacji gdy przyrost ilościowy i wzrost cen tych czasopism uniemożliwiał prenumeratę większości z nich.
Dzięki porównywaniu popularności czasopism wyrażonej cytowaniami, spośród wielu tytułów można wybrać te, jakoby najważniejsze dla badaczy, najbardziej wpływowe.
U podstaw tego przekonania leży teza, że wartościowe prace publikują jedynie nieliczni badacze w dosyć ograniczonej grupie czasopism. W związku z tym sięganie po inne czasopisma to najczęściej strata czasu.

Teza ta jest efektem badań Alfreda Lotki z lat 20. XX wieku, który miał ustalić, iż większość ważnych prac naukowych jest dziełem niewielkiej grupy badaczy oraz badań Samuela Bradforda z lat 30. XX wieku, który stwierdził, iż zdecydowaną większość wartościowych prac naukowych opublikowano w niedużej grupie czasopism. Jednakże wartość tych ustaleń jest obecnie negowana ze względu na niemożność uzyskania podobnych wyników w przypadku analizowania czasopism z większości dyscyplin naukowych, zwłaszcza z obszaru humanistyki i nauk społecznych.

Należy również zaznaczyć, iż u podstaw idei IF leży ciągle nierozstrzygnięty spór toczony w drugiej połowie XX wieku na łamach takich czasopism jak Library Quarterly i Scientometrics. Prowadzony był  pomiędzy zwolennikami filozofii nauki Vilfredo Pareto - włoskiego ekonomisty,  a zwolennikami podejścia Jose Ortegi y Gasseta. Vilfredo Pareto, badając strukturę własności dóbr materialnych społeczeństwa włoskiego pod koniec XIX w. ustalił, iż 80% całkowitego majątku kraju znajduje się w rękach zaledwie 20% społeczeństwa. Było to podstawą do stwierdzenia, że tylko niewielka grupa badaczy przyczynia się do prawie całego postępu naukowego (zasada 80/20).
Z kolei zwolennicy podejścia Jose Ortegi y Gasseta uważali, że postęp naukowy jest dziełem ogromnej większości badaczy, z których każdy wnosi niewielki wkład sumujący się w wielki postęp.

IF w Polsce

W Polsce krytyka wykorzystywania IF do oceny badaczy, a nie wyłącznie czasopism, nie jest zjawiskiem dotyczącym tylko ostatnich lat. Nie ma nic wspólnego z aktualną oceną kondycji polskiej nauki. Już kilkanaście lat temu prof. Andrzej Kajetan Wróblewski, podsumowując dyskusje toczone na temat bibliometrii, stwierdził, że nie można porównywać liczby cytowań i IF w różnych dyscyplinach naukowych, te bowiem są zależne od specyfiki danej dyscypliny.

Przykładem ilustrującym ten problem jest różnica średnich cytowań jednej pracy – dla biologii molekularnej i genetyki w latach 1981-2000 wynosiła ona 31,32, a dla historii w tym samym okresie - 1,18.
Dla zilustrowania kolejnego problemu profesor Wróblewski opracował indeks cytowań prac z połowy XVIII wieku i doszedł do wniosku, że najczęściej cytowani wówczas autorzy są dziś w dużej części zapomniani, natomiast uczeni dziś uznawani za wybitnych znaleźli się daleko od czołówki.
Ponadto, A. K. Wróblewski ustalił, że:

- sposób wyliczania IF faworyzuje czasopisma publikujące oprócz artykułów naukowych także listy do redakcji (np. Nature), bowiem do obliczania IF zlicza się cytowania w tych listach, ale już same listy nie są wliczane do liczby artykułów opublikowanych w danym czasopiśmie;

- w bazach stanowiących podstawę do wyliczanie IF (bazy firmy Thomson Reuters, właściciela filadelfijskiego Instytutu Informacji Naukowej) nie ma różnicy pomiędzy cytowaniami pozytywnymi i krytycznymi, a autorzy prac krytykowanych - uznawanych za bardzo słabe lub wprowadzające w błąd - uzyskują niekiedy wysoki wskaźnik cytowań (przykładem jest Francis Fukuyama, którego błędna teza, że liberalna demokracja jest szczytem w rozwoju ludzkości i nic już po niej nie może powstać, spotkała się z totalną krytyką, dzięki czemu cytowalność jego pracy tak wzrosła, iż postawiła go w gronie najczęściej cytowanych badaczy);

- dużą liczbę cytowań zyskują prace poświęcone tematyce modnej, nawet całkowicie błędne, np. dotyczące „zimnej fuzji”;

- artykuły przeglądowe uzyskują więcej cytowań niż wartościowe prace oryginalne i metodologiczne, na których te przeglądy są oparte;

- niektóre prace o dużej wartości bywają niezrozumiałe i przez wiele lat nie są cytowane;

- jeśli wyniki badań jakiegoś autora zostają powszechnie zaakceptowane w danej dziedzinie i stają się klasyką, to często jego prace przestają być cytowane;

- w bardzo wąskich dyscyplinach, w których pracuje niewielu autorów, cytowań jest dużo mniej niż w dziedzinach rozległych;

- część cytowań jest efektem zmowy grupy badaczy lub nacisków przełożonych na podwładnych.

Grzechy miary

Impact factor jest krytykowany także za to, że uśrednia liczbę cytowań uzyskanych przez poszczególne artykuły opublikowane w danym czasopiśmie, a przez to nie radzi sobie z przypadkami, w których czasopismo może uzyskać wysoki wskaźnik wpływu dzięki pojedynczym, często cytowanym artykułom. Toleruje się w ten sposób sytuację, gdy wysoki IF (czyli wysoką renomę naukową) może zdobyć także autor, który opublikował artykuły nie wywierające wpływu na naukę, bo rzadko cytowane.

Badania bibliometryczne pokazują, że w dużej grupie czasopism indeksowanych w bazach filadelfijskiego Instytutu Informacji Naukowej wysoką cytowalność zdobywają właśnie pojedyncze artykuły. 


Na problemy wynikające ze skutków stosowania IF zwrócił uwagę Richard Monastersky (Liczba, która paraliżuje naukę. Impact factor – kiedyś prosta metoda tworzenia rankingów czasopism naukowych, dziś bezwzględne kryterium zatrudniania i przyznawania grantów, „EBIB” 2006, nr 3). Stwierdził, że badacze zamiast skupiać się na istotnych problemach, które wcale nie muszą stać się naukowymi przebojami, zabiegają o tematy, na które panuje moda – czyli takie, które łatwiej będzie opublikować w wiodących czasopismach i zdobyć dzięki temu wysoką cytowalność.

Dostrzegł też, że w redakcjach części czasopism rutynowo prosi się autorów o poruszanie tzw. tematów modnych oraz o cytowanie wcześniejszych artykułów z tych samych czasopism – taka polityka sztucznie podnosi wartość wskaźnika IF.

Redakcje – w sposób świadomy, lub nie – biorą pod uwagę potencjalne wskaźniki cytowań przy podejmowaniu decyzji o opublikowaniu danego artykułu. Rzeczywista wartość naukowa pracy staje się w ten sposób mniej ważna.

Za jeszcze większy problemem uznał Monastersky wykorzystywanie IF do oceny badaczy i jakości ich pracy. Niezależnie bowiem od merytorycznej wartości artykułów lepiej oceniane są te, które zostały opublikowane w czasopiśmie zajmującym wyższą pozycję w rankingu.

Tak więc przy podejmowaniu decyzji o awansach, zatrudnianiu i przydzielaniu grantów zaczyna się stosować wskaźnik, który nie do tego celu został stworzony.

Humanistyka na marginesie

W przypadku nauk humanistycznych i społecznych już w 1995 r. w pracach naukowych zwracano uwagę na niewielką przydatność dla oceny europejskich badaczy wskaźników typu IF i cytowalność wyliczanych w oparciu o bazy firmy Thomson Reuters. Głównie z powodu szczątkowej obecności europejskich czasopism z tych dziedzin nauki we wspomnianych bazach  oraz z powodu nieuwzględniania cytowań w monografiach, czyli najbardziej wartościowych osiągnięciach humanistów i przedstawicieli nauk społecznych.

Podobną diagnozę postawili badacze skupieni wokół European Science Foundation, którzy w Budapeszcie w 2001 r. ocenili, że problem jakoby słabej widoczności europejskiej humanistyki sprowadza się do nieadekwatności wskaźników bibliometrycznych stworzonych w USA z uwzględnieniem wyłącznie metodologii nauk ścisłych i eksperymentalnych i wyraźnie preferujących publikacje w języku angielskim.

Do tego dodam jeszcze, że zbyt często zwolennicy stosowania wskaźników bibliometrycznych do oceny badaczy zapominają o podstawowym fakcie - ilość nie równa się jakość, a osiągnięć naukowych nie da się prosto zmierzyć, zwłaszcza, że ich rzeczywista waga ujawnia się dopiero po wielu latach.