Naukowa agora (el)

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 26 kwiecień 2025

Odsłon: 343

Natura wyposażyła nas w odbiorniki fal świetlnych – oczy i od zarania wieków poznajemy nasz piękny świat tym sposobem. Trudno uwierzyć, że przez większość tego czasu nie bardzo wiedzieliśmy czym jest światło. Dopiero w ostatnich 100 – 200 latach „nagie małpy” - jak nas raczył nazwać Andrzej Dragan w swojej książce Kwantechizm, zrobiły olbrzymi skok w zrozumieniu wszechświata i pewne zagadnienia stały się bardziej zrozumiałe. Dotyczy to także światła.

Zagadnieniem tym zajmował się także Max Planck (1858 – 1947). Wykazał on, że promieniowanie (fale elektromagnetyczne) wytwarza materia, która ma temperaturę większą od zera w skali bezwzględnej Kelwina (0 K = -2730 C ). W takim razie, oprócz gwiazd (Słońca) świeci większość materii we wszechświecie, a na naszej planecie tym bardziej. Tu świeci wszystko.

Technicy (zaliczam się do nich) lubią posługiwać się obrazkami. Dlatego zamieszczam charakterystyki widmowe (w zależności od długości fali) świecenia ciał o różnych temperaturach.

Powierzchnia Słońca ma temperaturę ok. 5500 K i charakterystyka jej świecenia ma przebieg podobny do podanego na rysunku przez najwyższą krzywą. Kolorowy (tęczowy – bez żadnych domysłów, proszę) pionowy pasek to zakres naszego widzenia. Rzeczywiście różne długości fal świetlnych widzimy jako kolorowe. Jeżeli się zmiesza te kolory, otrzyma się światło białe, takie z jakim mamy do czynienia na co dzień. Reszty promieni nie widzimy (na rysunku kolor czarny), co nie oznacza, że ich nie ma. Są, tylko ich nie widzimy.

My (nasze ciała) też świecimy, a długość fali maksymalnej wydajności naszego świecenia przypada na ok. 10 μm, daleko poza zakresem widzenia. Wojskowi jednak to wykorzystali i zbudowali przyrządy pozwalające nas na tej długości fali obserwować. Poprawiają naturę, niestety w celu łatwiejszego się zabijania.

Max Planck długo się biedził, chcąc wyznaczyć zależność (wzór) na podane powyżej charakterystyki widmowe świecenia. Można rzec, że biedził się dosłownie i stosunkowo długo. Dopiero pewne założenie doprowadziło go do pozytywnego rezultatu.
Uznał, że światło jest pękiem złożonym z najmniejszych, elementarnych części promieniowania – kwantów, które nazwano fotonami. Foton to bardzo dziwny twór. Nie istnieje w spoczynku i ma zerową masę spoczynkową. Foton istnieje wyłącznie jako fala rozprzestrzeniająca się z ogromną prędkością (w próżni równą 300 tys. km/s). Atmosfera ziemska nieco ją modyfikuje (zmniejsza), ale nieznacznie. Nadal jest bardzo duża. Prędkość, z jaką się porusza światło jest wielkością charakterystyczną. Zgodnie ze szczególną teorią względności Einsteina, żadne ciało materialne tej prędkości przekroczyć nie może.
Foton masy spoczynkowej nie ma, ale niesie ze sobą energię. Zgodnie z zasadą równoważności masy i energii A. Einsteina, ma on masę równoważną energii i pęd. Skutki tego możemy poznać nadmiernie się opalając.

Powróćmy do „biedzenia się” Maxa Plancka. Udało mu się wzór na promieniowanie materii utworzyć (nie ma potrzeby go przytaczać), gdy założył, że energia fotonu jest proporcjonalną do częstotliwości (ν) fali, z jaką się on (foton) propaguje w przestrzeni. To pozornie bardzo prosta zależność: E_f = hν. Współczynnik proporcjonalności h na część odkrywcy nazwany został stałą Plancka. To niezwykle mała wielkość. Jeżeli chcemy wyrazić energię fotonu w dżulach, to h=6,6260693 10^—34 (J s).

Jeżeli foton jest falą, to jako zjawisko okresowe opisywane funkcją sinusoidalną, ma inne wielkości go charakteryzujące. Jedną już poznaliśmy, to częstotliwość powtarzania, liczba cykli w jednej sekundzie (ν) mierzona w hercach (Hz). Inną jest okres powtarzania (T) – czas, po którym funkcja jest odtwarzana i długość fali (λ) – droga, jaką przebywa fala w czasie jednego okresu.
Jeżeli wydaje się to trochę skomplikowane, proszę wybaczyć: to nie ja, takie jest światło. Jeszcze, niestety, trochę do jego obrazu dodamy. Jeżeli wzór powyższy jest energią kwantu światła – fotonu, to jest on (foton) niepodzielny. Co więc oznacza część wartości podanej powyższym wzorem?
Weźmy dla przykładu jej połowę. Zobaczmy: ½(hν) =h•½ (ν) =h(ν/2).
To nie jest połowa kwantu napisanego górnym wzorem, chociaż liczbowo tyle wynosi. W rzeczywistości to energia zupełnie innego fotonu. Ten foton ma inną częstotliwość. Gdybyśmy mogli go zobaczyć, miałby inny kolor. Tak będzie przy każdym innym podziale. Udowodniliśmy, że zależność wyjściowa to energia fotonu i że foton jest niepodzielny.
Jeszcze jeden wniosek można stąd wysnuć. Częstotliwość fali świetlnej jest praktycznie miarą energii fotonu. Zamiennie w tej roli może występować długość fali i tymi miarami w praktyce się posługujemy. Przypomnimy sobie, że mamy fale długie, średnie, krótkie, mikrofale i fale nanometrowe, te zakresu optycznego (laserowe).

Wszyscy dobrze wiemy, że lustra (zwierciadła) mogą być częściowo przepuszczalne. Nie dziwi nas, że zwierciadło jest np. półprzepuszczalne. Jeżeli na takie zwierciadło padnie strumień światła, jego część (w przybliżeniu połowa) się odbije, a część pozostała przejdzie na drugą stronę. Spotykamy się z tym zjawiskiem na co dzień i nas to nie dziwi. Pytanie, czy przypadkiem dziwić nie powinno? No to przejdźmy do naszego niepodzielnego fotonu. Przecież światło jest pękiem fotonów Najlepiej niech padnie na takie zwierciadło właśnie jeden foton - czy on przejdzie, czy się odbije? Proszę pamiętać, że foton jest niepodzielny. Jeżeli tak, to przy padaniu na zwierciadło może albo przejść, albo się odbić. To jest właściwa odpowiedź.

Z podobną sytuacją spotykamy się częściej. Gdy sędzia piłkarski losuje boisko dla którejś z drużyn, rzuca monetę. Przed jej upadkiem nie wiadomo, czy na wierzchu będzie orzeł czy reszka. Podobnie tu, gdy foton padnie na zwierciadło, nie wiemy, czy odbije się on od zwierciadła, czy przejdzie na jego drugą stronę. W takim razie stopień odbicia zwierciadła wyznacza prawdopodobieństwo tego zdarzenia. Może to z tego powodu Albert Einstein narzekał na zasady fizyki kwantowej, mówiąc, że Bóg nie gra w kości. Wydaje się, że trzeba będzie się jednak do tego przyzwyczaić.

Nie ukrywam, że moje próby pisania o tych sprawach mają na celu wyjaśnienie babci – jak pisał Andrzej Dragan – budowę i zasady działania lasera. Babci dawno nie mam, ale może uda mi się przybliżyć te zagadnienia państwu. W następnym odcinku spróbuję rozprawić się ze statystyką Ludwika Boltzmanna. Niestety, też jest potrzebna.
Zdzisław Jankiewicz

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 28 październik 2014

Odsłon: 5268

Zgromadzenie Ogólne PAN, które odbywało się 23.10.14, zapowiadało się równie emocjonująco jak to z 2006 r., kiedy o najwyższe stanowisko w Akademii walczyło kilku kandydatów, m.in. obecny prezes PAN, prof. Michał Kleiber. Ale o ile 8 lat temu gra toczyła się o być albo nie być Akademii, o tyle obecne zgromadzenie musiało się zmierzyć z dylematem prawnym i etycznym: czy obecny prezes może po raz trzeci kandydować  na to stanowisko?

Dotychczasowa praktyka i poprzednia ustawa o PAN wykluczały taką możliwość, ale… nowa ustawa weszła w życie w 2010, podczas pełnienia już przez obecnego prezesa tej funkcji. Nie było zatem wiadomo jak liczyć kadencyjność: czy  jak dotychczas, czyli nieprzerwanie, czy od daty wejścia nowej ustawy w życie?

Kancelaria PAN zamówiła więc dwie ekspertyzy prawne: jedną – w kancelarii prof. Marka Chmaja, a drugą – u prof. UKSW, Bogumiła Szmulika. Obie potwierdzają prawo kandydowania obecnego prezesa na trzecią kadencję. Ale okazało się, że jest też trzecia opinia prawna, wykonana przez kancelarię prawniczą mec. Emilii Stępień na zlecenie jednego z członków ZO PAN – prof. Iwo Białynickiego-Biruli (wszystkie publikujemy). Jak  łatwo się domyślić – z wnioskami przeciwnymi niż dwie poprzednie.

Zamówienie przez kancelarię opinii prawnych wywołało oczywiście dyskusję, czy nie jest to manipulacja wyborcza, gdyż prawnicy piszą takie opinie, jakich oczekują zamawiający (vide -http://natemat.pl/83513,znany-prawnik-zmienil-opinie-ws-ofe-po-tym-jak-zaplacilo-mu-ministerstwo-finansow-za-kazda-opinie-biore-pieniadze). Ponadto nie wiadomo, według jakich kryteriów wybierano kancelarie prawne. Ale dyskusję wywołała także sprawa kosztów tego zlecenia – czy kancelaria miała prawo wykorzystać bez zgody ZO PAN pieniądze na ten cel? Jak to wyłożył prof. Witold Gutkowski w liście do przewodniczącego Komisji Wyborczej – było to działanie we własnej sprawie, zatem zachodzi tu konflikt interesów. Takie ekspertyzy nie powinny być brane pod uwagę przez Komisję Wyborczą bez akceptacji ZO. 

Pojawiły się też głosy, że przy rozstrzyganiu spraw korporacji, a zwłaszcza spraw dotyczących wyborów, nie powinno się korzystać z pomocy polityków – to sprawy wewnętrzne Akademii, które winny być rozstrzygnięte przez korporację. Była to zapewne aluzja do zapytania poselskiego, jakie złożyły 9.10.14 do minister nauki dwie posłanki PO – Aldona Młyńczak i Teresa Świła (nr 7395 w sprawie możliwości powołania prof. Michała Kleibera na stanowisko Prezesa PAN na trzecią kadencję). Z uwagi na późny termin złożenia tego zapytania, odpowiedź minister nie nadeszła przed posiedzeniem ZO, choć nie wiadomo jakie będą skutki poruszenia tej sprawy na forum parlamentu.

Mocnym głosem w dyskusji nad kadencyjnością  było wystąpienie prof. Leszka Kuźnickiego,  prezesa PAN w latach 1993-98, wcześniej – wiceprezesa i sekretarza naukowego (1990-92), który też mierzył się w 1998 r. z tym problemem. Uznał wówczas, iż ukształtowana praktyka i dobre obyczaje nakazują dwukadencyjność. Prof. Kuźnicki podkreślił, iż rozpatrywany obecnie problem kadencyjności ma charakter etyczny i jest rolą Komitetu Etyki w Nauce, aby takich spraw pilnować, także odnośnie działalności władz PAN. Przypomniał też, że kiedy odchodził ze stanowiska prezesa PAN zostawił ekspertyzy dotyczące kadencyjności w PAN – przecież gdzieś muszą być – podsumował.

Zastanawiające jest, dlaczego władze PAN nie skorzystały tutaj z prawników, jakich zrzesza Akademia? Jest przecież Instytut Nauk Prawnych PAN, jest Komitet Nauk Prawnych – trudno założyć, że nie ma w nich specjalistów zdolnych wykonać taką ekspertyzę dla celów własnej korporacji i to bezpłatnie.
Dziwne to tym bardziej, że podczas tego ZO PAN wielokrotnie – zarówno kandydaci na prezesa, jak i zebrani – podkreślali rangę Akademii, wysoki poziom merytoryczny jej członków, instytutów i komitetów naukowych.

Zastanawiająca też była nieobecność prof. Ewy Łętowskiej i prof. Andrzeja Zolla, który przez ostatnie lata przewodniczył  Komisji ds. Etyki w Nauce. Może na gruncie etyki łatwiej byłoby osiągnąć zgodę odnośnie spornej sprawy? W sytuacji, jaka się wytworzyła, wystąpienie prof. Zbigniewa Szawarskiego, (przewodniczącego Komisji  Bioetyki PAN), w drugiej części zebrania z wykładem „Nauka, etyka i bioetyka” miało więc charakter nieco dwuznaczny.

Wątpliwości proceduralnych było jednak więcej – prof. Jerzemu Wilkinowi, który jako przewodniczący Komisji Wyborczej omawiał całą procedurę wyborczą zajęło sporo czasu wyjaśnienie, dlaczego trzecia opinia prawna, spoza Kancelarii PAN, nie została rozesłana do wszystkich akademików (okazało się, że otrzymano ją zbyt późno, aby można było wysłać tradycyjną pocztą, gdyż  nie wszyscy członkowie PAN korzystają z poczty elektronicznej - ok. 20 nie korzysta).

Jednak szczególnie poruszała refleksja dotycząca braku kandydatów na najwyższe stanowiska w PAN. Z 330 rzeczywistych członków PAN, tylko 120 osób nie przekroczyło 70 r. życia, a tylko takie mają bierne prawo wyborcze. Zatem akademicy winni się cieszyć, że znalazło się dwóch kandydatów, chcących kierować akademią – czyli dotychczasowy prezes, prof. Michał Kleiber oraz prof. Jerzy Duszyński z Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN, wiceminister nauki w latach 2008-2009.

Programy wyborcze obu kandydatów  niewiele się jednak różniły. Obaj akcentowali potrzebę rozwoju PAN, silnej naukowcami i placówkami, uzyskującej doskonałość naukową. (Doskonałość naukowa była zresztą w wystąpieniach obu kandydatów odmieniana przez wszystkie przypadki).

Prof. Duszyński bardziej akcentował potrzebę zdobywania funduszy unijnych z programu Horyzont 2020 (czym zajmował się jako wiceminister nauki, a później jako członek Komitetu Polityki Naukowej), koncentracji Akademii na badaniach w określonych obszarach (być może za tym hasłem kryje się plotka o likwidacji Ogrodu Botanicznego PAN czy Muzeum Ziemi PAN?), mobilności naukowców (mamy chów wsobny, o czym wiemy od lat) i większą ich aktywnością w zdobywaniu grantów unijnych.
Roztaczał też wizję integracji europejskiej nauki.  

Dzięki uczestnictwu w nauce europejskiej - mówił – gdyby nam się powiodło,  możemy się spodziewać w Polsce 2-3 nowych międzynarodowych instytucji naukowych, także wirtualnych  instytutów  badawczych.  Byłaby to szansa na wzmocnienie pozycji naukowej PAN, gdyż do tej pory Akademia była bierna w kreowaniu takich rozwiązań w programach krajowych i europejskich. Jestem optymistą – stwierdził na zakończenie wystąpienia – uważam, że już w 2018 r. PAN może być instytucją potrzebną, dynamiczną i znaczącą. Z czego należy wnosić, że PAN taką instytucją nie jest, choć to jej instytuty (na czele z instytutem kandydata) są zauważane w rankingach światowych.
 

Z kolei prof. Kleiber skoncentrował się na swoich dokonaniach w ciągu 8 lat sprawowania funkcji prezesa. Przypominając misję PAN zauważył, iż Akademia, (która ma także olbrzymie obowiązki pozanaukowe), zdobyła sobie stabilną pozycję, uznanie w kraju i za granicą. Wzrosła też  jej rola opiniotwórcza, a opinie PAN są studiowane  w środowisku politycznym. Niemniej potrzebna jest ciągle budowa jej wizerunku, konkurencyjności, doskonałości.

Ale potrzebna jest także samokrytyka, gdyż PAN winna się wstydzić tego, że nie zdobywa grantów zagranicznych tyle, na ile ją stać. Bo choć większość grantów ma charakter indywidualny, to PAN jako instytucja winna tworzyć wielkie centra badawcze integrujące polską naukę (nie tylko instytuty PAN). Jedno z nich powstało już w Jabłonnie, ale będzie budowane też muzeum przyrodnicze  (na razie są jeszcze problemy z jego lokalizacją, niemniej wszystko jest na dobrej drodze- dodał).  Powstanie też stacja naukowa w Pekinie.

Ofertą dla wyborców była propozycja zmian w PAN: uproszczenie regulacji, zniesienie  kryterium wieku (70 lat), jako dyskryminujące starszych naukowców oraz zmiana trybu wyboru członków zagranicznych. Nasza przyszłość zależy od naszej aktywności – zakończył.
 

Obaj kandydaci poświęcili też sporo uwagi popularyzacji nauki, ale o ile prof. Duszyński wymyślił  powołanie przez PAN i PAU 2-3 krajowych pism, w których autorami miałaby być elita naukowa (te pomysły Akademia ćwiczy w każdej nowej kadencji władz ze skutkiem wiadomym), to wg prof. Kleibera, popularyzacja nauki przez PAN jest bardzo dobra, o czym świadczy  pismo PAN Academia i portal PAN. (A propos portalu zabrał w dyskusji  głos prof. Paweł Kisielow, zauważając, iż służy on szerzeniu kultu jednostki*, gdyż poza przedrukami tekstów i wywiadów prezesa Kleibera, nie ma tam żadnych innych opinii – ani pozostałych członków kierownictwa, ani członków korporacji. W odpowiedzi, prof. Kleiber wyjaśnił, iż w ten sposób buduje  wizerunek Akademii).

W dyskusji, jaka rozpoczęła się po wystąpieniach kandydatów powracano do kadencyjności wyborów (prof. Iwo Białynicki-Birula), ale poruszano też dyskryminację humanistyki (prof. Jan Strelau), niskie wynagrodzenia (prof. Elżbieta Wyroba), wieloetatowość (prof. Jerzy Zabczyk), rozdrobnienie grantów (prof. Wiesław Grudzewski), trudności w zdobywaniu grantów zagranicznych, brak punktów w ocenie naukowców za popularyzację nauki w prasie nienaukowej (prof. Andrzej Friszke), a także brak wizji odnośnie tworzenia dużych nowych zespołów badawczych (prof. Bogdan Marciniec).

Prof. Wojciech Stec pytał kandydatów, czy mają sposoby na zwiększenie środków na naukę, a jeśli nie, to może polscy naukowcy winni – wzorem Hiszpanów i Portugalczyków – stworzyć i opublikować w Science lub Nature list w tej sprawie? Wskutek małych nakładów na naukę, polskie aplikacje giną na wejściu – podkreślał, bo jednym z kryteriów jest  ile środków uzyskał aplikant i co za nie zrobił?

Prezes Kleiber, odpowiadając na pytania skierowane pod jego adresem, ustosunkował się szerzej do dwuetatowości i nakładów na naukę, z czego wynika wiele innych poruszanych spraw. Stwierdził, iż instytuty prowadzą w tym obszarze własną politykę, a jego zdaniem, w polskich warunkach  wskazana byłaby niepełna dwuetatowość – np. w instytucji PAN i uczelni.

Wieloetatowość to polska specyfika i za 10 lat już tego nie będzie.

Gorzej ma się sprawa z nakładami na naukę – choć w 2020 r. ma być 1,7% PKB (czyli mniej niż teraz średnia europejska), a premier Kopacz obiecała 2% (acz bez uzgodnienia z MNiSW), to zapewne nie należy się spodziewać skokowego wzrostu. Pomagają tu środki z UE, ale bardzo wiele zależy od regulacji parlamentarnej.

Kończąc, podkreślił, iż kandydowanie na stanowisko prezesa PAN nie było jego inicjatywą, ale wynikło z rozmów z kolegami na ten temat, opinii prawnych i brakiem większej liczby kandydatów.
 

Prof. Duszyński  natomiast w rundzie odpowiedzi stwierdził, iż nie zna odpowiedzi na wszystkie pytania do niego kierowane. Podkreślił jeszcze raz wagę środków unijnych w latach 2013-2020,  rolę grantów zagranicznych (priorytet), brak osób kształtujących programy badawcze i nieaktywność  PAN w tym zakresie, a także niezbędność współpracy środowiska PAN i uczelni.

Po tych prezentacjach kandydatów odbyło się głosowanie**, które nie przyniosło rozstrzygnięcia i następne, które też skończyło się fiaskiem.

Wynik wyborów pokazuje, że żaden z kandydatów nie  porwał zebranych swoim programem, choć obaj mają doświadczenie w pełnieniu wysokich stanowisk rządowych, zatem i szerokie spojrzenie na polską (i nie tylko) naukę. Żaden nie przedstawił wizji rozwoju PAN, którą w pełni zaakceptowaliby obecni. Były to programy minimum, na dziś.

Wybory po raz kolejny pokazują też, że władzom PAN oraz członkom korporacji trudno się zdobyć na śmielsze decyzje personalne w obsadzie najwyższych stanowisk,  wprowadzenie młodszego pokolenia, w tym - kobiet. Dominuje kontynuacja myślenia o funkcji prezesa PAN, jako  dobrze osadzonej w strukturze władzy państwowej. To jednak – z chwilą powstania KBN, a potem kolejnych ministerstw zajmujących się nauką i utraty przez PAN jej pozycji de facto ministerstwa – już nie wróci.

Może więc trzeba nieco zmodyfikować zadania i rolę Akademii, znaleźć dla niej nowe miejsce w strukturze nauki i wypracować mocną pozycję, czyniącą z tego gremium uczonych  niezbędne zaplecze intelektualne dla rządów i parlamentu. Bo na razie takiego nie ma (ciała doradcze, jakie istnieją przy ministrze nauki – w sumie ponad 40 – mają inne zadania niż wypowiadanie się na tematy ważne dla państwa).
W tym celu akademicy nie mogą jednak zamykać się w swoim gronie – warto przyciągnąć  do Akademii wielu wartościowych naukowców, którzy obecnie – z niejasnych powodów – pozostają poza PAN, a którzy z pewnością nie zaszkodziliby jej pozycji naukowej.

Anna Leszkowska

*Na to zjawisko zwróciła też uwagę nasza redakcja, pytając w początku października 2014  rzecznika PAN, czy na stronie Akademii, poza jej prezesem, mogą zabierać głos także pozostali członkowie kierownictwa. Niestety, do dzisiaj nie otrzymaliśmy w tej sprawie odpowiedzi.

** podaliśmy wyniki na stronie - Wybory w PAN - bez rozstrzygnięcia

Linki do opinii prawnych PAN:

http://www.kancelaria.pan.pl/images/2013/opinie_prawne/Opinia_prawna_1.pdf

http://www.kancelaria.pan.pl/images/2013/opinie_prawne/Opinia_prawna_2.pdf

opinia prawna zamówiona przez prof. Iwo Birulę-Białynickiego:

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 21 listopad 2024

Odsłon: 455

 

8 marca 2022 r. CERN zawiesił status obserwatora dla Rosji w związku z rozpoczęciem operacji specjalnej na Ukrainie. Status ten oznaczał, że Federacja Rosyjska nie wpłacała składek do budżetu organizacji, nie mogła głosować w radzie CERN, ale mogła uczestniczyć w projektach badawczych zarówno finansowo, jak i sprzętowo. 27 marca 2023 r. CERN podjął decyzję o umieszczeniu na liście naukowców rosyjskich i białoruskich niepowiązanych z instytucjami w obu krajach. W marcu 2024 roku ogłoszono, że z końcem roku CERN całkowicie zaprzestanie współpracy z setkami rosyjskich naukowców.

Poniżej zamieszczamy wywiad Kseni Kłoczkowej z Andriejem Seriakowem – fizykiem z Petersburga pracującym przez 11 lat w CERN. Wywiad opublikowała 5.11.24 Fontanka.ru.

 

„Nie opuszczamy CERN, jesteśmy wyrzuceni”. Fizyk z Petersburga o zderzaczu hadronów bez rosyjskich naukowców.

Andrey Seryakov ma 34 lata, przez ponad dziesięć lat pracował w laboratorium fizyki ultrawysokich energii na Uniwersytecie Państwowym w Petersburgu, badał materię powstałą po Wielkim Wybuchu i jako członek zespołu naukowego Uniwersytetu Państwowego w Petersburgu, podjął pracę w CERN (Europejska Rada Badań Jądrowych), w Wielkim Zderzaczu Hadronów (LHC) w Szwajcarii. W tym roku Uniwersytet Państwowy w Petersburgu nie przedłużył kontraktu z fizykiem, a CERN odmówił współpracy ze wszystkimi naukowcami z rosyjskich instytutów. Rok 2024 był ostatnim rokiem, w którym setki rosyjskich fizyków pracowało w ramach współpracy międzynarodowej. Fontanka rozmawiała z Andriejem Seriakowem o pracy w CERN i o tym, jak zmieni się życie fizyków w wyniku sankcji nałożonych na Rosję.


- Czy jesteś teraz w drodze z CERN-u? (rozmowa odbyła się 31 października br. — wyd. )

- Tak, dzisiaj wyszedłem.

— Jaka jest tam teraz atmosfera? Oznacza to, że, jak rozumiem, pozostał miesiąc, zanim naukowcy z rosyjskich instytutów będą musieli się wyprowadzić. Czy wszyscy siedzą na swoich walizkach. Czy czujesz coś takiego?

- Wielu z nich w tym roku tam nie pojechało, bo budżety instytutów są po prostu znacznie mniejsze i nie starcza środków na wyjazdy. Osób opuszczających CERN w tym roku w większości nie ma obecnie w ośrodku.

— Czy jako pracownik Uniwersytetu Państwowego w Petersburgu miałeś umowę?

— Mój kontrakt z CERN-em wygasł 31 października. Dziś dla większości ludzi jest to także ostatni dzień. Są jednak osoby, które jeszcze w listopadzie będą uczestniczyć w projektach. Mój kontrakt był taki jak z pracownikiem Uniwersytetu Państwowego w Petersburgu. Moja umowa tam również nie została przedłużona i choć już tam nie pracuję, to umowa z CERN-em nadal obowiązywała.

- Ilu rosyjskich naukowców było w CERN-ie, którzy nie mogliby przybyć ponownie na tych samych warunkach?

- Około pięciuset, sześciuset. Z Rosji wraz z Dubną, (gdzie mieści się Wspólny Instytut Badań Jądrowych), w CERN pracowało nieco ponad 1100 naukowców. Projekt w Dubnej ma charakter międzynarodowy, dlatego tamtejsi specjaliści tylko częściowo odczuli sankcje; nie wolno im zatrudniać nowych pracowników do istniejących projektów. Kolejne 10 proc., czyli najaktywniejsi naukowcy, przyciągało projekty z innych krajów. Znam takich ludzi. Kolega tak odszedł, mnie też prosili. I są też ludzie, którym w Dubnej dano zakłady. To bardzo dobra wiadomość, że instytut ten pozostaje w CERN-ie. A reszta, według moich szacunków, około 400-500 osób, to ci, którzy tu kończą pracę. Przynajmniej na jakiś czas.

- Dlaczego ludzie, których zwabiono do Europy byli atrakcyjni dla swoich projektów?

— Co dziesiąty fizyk w CERN jest z Rosji i nie da się tego tak po prostu odciąć, CERN by się po prostu zatrzymał. Decyzja o zawieszeniu współpracy z rosyjskimi instytutami zapadła w 2022 roku – minęły dwa lata, podczas których CERN w jakiś sposób przygotowywał się na ten wynik. I nie chodzi o to, że kogoś zwabiono, niektórych nie trzeba było zwabiać – część nauki w Rosji po prostu kończy się wraz z wyjazdem z CERN-u. Jeśli zajmujesz się eksperymentalnymi badaniami bozonu Higgsa, można to zrobić tylko w Wielkim Zderzaczu Hadronów. Nie będziesz mógł tego zrobić nigdzie indziej na świecie. A jeśli chcesz kontynuować, musisz odejść.
Zderzacz (akcelerator naładowanych cząstek na zderzających się wiązkach) to infrastruktura, w oparciu o którą tworzone są projekty badawcze dotyczące zderzeń naładowanych cząstek. Istnieją cztery punkty geograficzne, w których dochodzi do zderzeń, tam znajdują się detektory i badacze rejestrujący wyniki.
Po pierwsze, odciągnięto ludzi od osób odpowiedzialnych za niektóre podsystemy detektorów. Gromadziły je różne instytucje, są też podsystemy, które zbierali wyłącznie Rosjanie. I te podsystemy przestaną działać, jeśli nie będzie nikogo, kto to zrozumie.
Przez te dwa lata Rosjanie z jednej strony szkolili swoich kolegów z innych krajów, aby mogli korzystać z tych systemów, z drugiej strony projekty z innych krajów wabiły Rosjan do siebie, aby te systemy nadal działały.
Oprócz zderzacza w CERN-ie jest wiele innych rzeczy i to, co mówię o zderzaczu, dotyczy także szeregu innych eksperymentów, które są tam przeprowadzane.

- To znaczy, że w niektórych przypadkach nikt poza Rosjanami nie będzie w stanie zrozumieć, jak działają te podsystemy?

- O to chodzi, że to jest rzecz, która zdarzyła się po raz pierwszy w historii ludzkości. To nie jest produkcja masowa. Jak coś takiego zmontujesz, to nie działa stabilnie, coś się z tym dzieje. A wszystko to oczywiście czasami ulega awariom, psuje się i samo złożenie tego w całość nie wystarczy. Ważne, żeby ci specjaliści tam zostali i ciągle coś dopasowywali. Wśród rosyjskich specjalistów pracujących w CERN są nawet tacy, którzy montowali te podsystemy 20-30 lat temu.

— A naukowcy, którzy przyjechali, przeprowadzili jakieś badania, czy mają jeszcze do nich prawo?

— Projekty odbywały się w ramach dużych kooperacji. Wszyscy pracują razem i każdy studiuje coś z nieco innej perspektywy. Opinie na temat kwestii praw autorskich są podzielone. W każdej takiej współpracy obowiązuje pewien regulamin pracy w ramach współpracy. Najczęściej jest tam napisane, że jeśli dana osoba zrezygnuje ze współpracy, to np. zostanie wpisana na listę autorów na kolejne sześć miesięcy lub rok.
Ja i wiele innych osób myślimy inaczej. Nie odchodzimy, ale zostajemy wyrzuceni. Trochę inaczej jest, gdy odchodzisz, kończy się umowa, lub gdy zostajesz poinformowany, że nie jesteś już z zespołem. Bo ludzie w to wszystko inwestowali, jak mój były szef z uczelni, przez 30 lat. Był jednym z twórców kluczowego systemu detektorów ALICE w Zderzaczu. Wszystkie kolejne dane, które ten eksperyment będzie zbierał przez kolejne 10 lat, będą wykorzystywać jego osiągnięcia.
Co więcej, jesteśmy teraz odcięci od danych, które zostały już zgromadzone przy naszym udziale. Wszystkie te dane są efektem naszej wieloletniej pracy. Nie tylko wychodzimy ze współpracy, a w kolejnych artykułach nie będzie już uwzględniony nasz udział, ale też dowiadujemy się, że nie będziemy mieli już dostępu do danych.

- Czy to rzeczywiście pierwsza taka historia w ramach współpracy CERN?

- Tak. Coś podobnego było z Jugosławią, ale nie w takim stopniu. I najwyraźniej jedynym powodem, dla którego tak się stało, jest to, że w Europie toczy się konflikt zbrojny. To znaczy, że nikt o czymś takim nie wspomniał, kiedy, nie wiem, Stany Zjednoczone wkroczyły do Iraku, Syrii lub podczas operacji wojskowych w Izraelu.
Współpraca z CERN-em rozpoczęła się pod koniec lat 50-tych. To nie jest coś, co pojawiło się po Związku Radzieckim, to jest z tamtych czasów. Rozmawiałem z osobą, która była zaangażowana we współpracę ZSRR z CERN-em – radzieckie czołgi w Pradze nie przerwały tej współpracy, nie przerwał tego Afganistan. Trwało to nadal, a w latach 80-tych bardzo mocno się rozwinęło. Oznacza to, że to, co dzieje się teraz, jest czymś wyjątkowym.
Decyzję podjęli politycy, a CERN niestety nie zabrał głosu jako społeczność i nie wziął udziału w rozwiązaniu tej kwestii. Dla mnie jest to opowieść o tym, że CERN odstąpił od swojego credo, że nauka jest dla pokoju, że nauka jednoczy ludzi.
CERN był przecież pierwszą organizacją międzynarodową, do której zaproszono Niemców po II wojnie światowej. Istniał pomysł, że nauka będzie jednoczyć kraje niezależnie od tego, jaka polityka toczy się pomiędzy tymi krajami. Wbrew opinii wielu krajów europejskich, do współpracy włączono naukowców z ZSRR. Głównym argumentem było to, że chodziło o pokój i pochodzenie Wszechświata i nie miało to nic wspólnego z przemysłem wojskowym. A teraz to tak, jakby CERN przestał być aktorem, a po prostu podążył za decyzją krajów członkowskich CERN z Unii Europejskiej.

— Tej decyzji prawdopodobnie nie podjęli naukowcy?

— Uzyskałem poradę od CERN. Są dyplomaci nauki, naukowcy, którzy obecnie pełnią raczej funkcje dyplomatyczne. Dyrektor CERN Fabiola Gianotti nie wyraziła jednak swojego stanowiska, przynajmniej nie publicznie. Jednak naukowcy i ich współpracownicy nie wzięli udziału w tej decyzji w żaden sposób; nikt ich o to nie pytał. Być może CERN boi się konfliktu z krajami europejskimi w związku z planami budowy jeszcze większego zderzacza w latach 40. XXI wieku.

- Czy planują go tam zbudować?

— Ale zderzacza nie da się zbudować na otwartym terenie; musi być kontynuacją infrastruktury. Aby zbudować więcej, potrzebne są mniejsze pierścienie.

— Czy Rosja miała duży udział w finansowaniu CERN?

- Ogromny. Nie mam liczb, ale wszyscy zauważają, że Rosja miała duży udział w finansowaniu wszystkiego. I zderzacz, i ta współpraca. Na przykład teraz we współpracy pojawia się duże pytanie, jak zamknąć budżety. Bo w przyszłym roku stracą 10-20% swojego budżetu. Niektórzy mają mniej, inni więcej, ale wciąż nie jest jasne, skąd wziąć te pieniądze.
Rosja zainwestowała bezpośrednio w zderzacz jako narzędzie. Rosja dostarczyła wiele sprzętu do zderzacza, Rosja zapewniła pieniądze na współpracę. Rosja zachowuje się pod tym względem bardzo dobrze, moi koledzy darzą mnie dużym szacunkiem, pracowali dalej przez te dwa lata, mimo że powiedziano im, że Was wyrzucamy, i aktywnie uczestniczyli w szkoleniu zagranicznych kolegów, aby nauczyli się korzystać z tych podsystemów.

- I naprawdę nikt się nie pożegnał ani nie wygłosił żadnego przemówienia w duchu „dziękuję bardzo, specjaliści z Rosji”?

- Tak było na poziomie współpracy, ale dyrekcja milczy. CERN ma dziesiątki kolaboracji, dużych i małych. Jedna z kolaboracji istnieje z dominującym udziałem Rosji i nie wiem, co z niej będzie. Kolaboracje mają swoje wiece, zazwyczaj przywódcy wygłaszają na nich przemówienia. Jednak przeważnie pożegnania odbywały się na uboczu.

— Jaka była intonacja tych przemówień?

— Społeczność w CERN-ie jest inna: są tacy, którzy mówią, że Rosja wraca do domu, a niektórzy wręcz przeciwnie, mówią to, co powiedziałem, że to wszystko jest sprzeczne z naszymi zasadami. Chociaż CERN oficjalnie stwierdza, że są to sankcje nie wobec Rosjan, ale wobec instytucji. Ale to oczywiście trochę podstępne stanowisko, bo łamane są oczywiście umowy przede wszystkim z pracownikami tych instytutów, z tymi, z którymi pracują od wielu lat. To ci ludzie nie będą mogli z tobą pracować, a instytucje w ogóle się tym nie przejmują. Ale nie widzę nigdzie zbyt wiele negatywności. Czuję wsparcie i nadzieję ze strony moich kolegów na przywrócenie współpracy w przyszłości.

— Z jakich projektów zostaliśmy usunięci? Czy możesz mi w prosty sposób powiedzieć bez czego zostaliśmy?

— Mówimy o zaawansowanych badaniach nad podstawową strukturą Wszechświata. Oznacza to, że Wielki Zderzacz Hadronów i niektóre inne urządzenia znajdujące się w CERN-ie pozwalają na zrozumienie, jak działa Wszechświat w najmniejszych skalach, jak działał Wszechświat bezpośrednio po Wielkim Wybuchu, kilka mikrosekund po Wielkim Wybuchu. A teraz jesteśmy w pewnym stopniu odcięci od sprzętu, który pozwala nam na takie badania.
Sprzęt ten jest tak skomplikowany, że można go stworzyć jedynie w ramach dużej międzynarodowej współpracy. Żaden kraj nie jest w stanie stworzyć tego samodzielnie. Tu nie chodzi o pieniądze, tylko o specjalistów. Teraz budują zderzacz NICA w Dubnej, to trochę wypełni tę lukę, ale w bardzo małym stopniu. Są też projekty w Japonii, do których też nadal mamy dostęp, ale to też bardzo mała część tego, co wydarzyło się w CERN.
Ale musimy pamiętać, że od 2022 roku także jesteśmy odcięci od takich instalacji, np. w USA i Niemczech, gdzie istnieją duże instytucje krajowe. Cóż, najważniejsze jest to, że odłączamy się od społeczności międzynarodowej. Musimy zrozumieć, że nauka podstawowa, a właściwie cała nauka na świecie w XXI wieku, istnieje wyłącznie na szczeblu międzynarodowym. Nauka narodowa to taki relikt przeszłości. Żaden kraj nie jest w stanie rozwijać nauki w izolacji. Kiedy jesteś odizolowany, tracisz wszelką wymianę wiedzy i musisz polegać tylko na sobie. Cóż, jedna głowa to gorzej niż 150.

— Czyli mówimy wyłącznie o naukach podstawowych?

— Oczywiście równolegle mogą nastąpić pewne odkrycia w stosowanej części nauki. Najpotężniejszym przypadkowym przełomem było stworzenie nowoczesnego Internetu w 1989 roku (WWW) - to właśnie wydarzyło się w CERN. I ważne, żeby takiego odkrycia dokonała organizacja publiczna, a nie spółka komercyjna.

— Jak ci minął dzień w CERN? Gdzie mieszkałeś, gdzie jadłeś, jak pracowaliście i odpoczywaliście?

—CERN jest takim mikropaństwem. Posiada własne stołówki, własny system przeciwpożarowy, ochronę, przychodnię medyczną i własne hostele. Dlatego wiele osób w ogóle nie opuszcza terytorium. Są ludzie, którzy mieszkają tam dłużej niż sześć miesięcy w roku, mam kolegów z Petersburga, oni mieszkają gdzieś za granicą i przyjeżdżają tylko do pracy.
Ludzie, którzy przyjeżdżają, tak jak ja, na kilka miesięcy w roku, mieszkają w hostelach na terenie. Wstajesz, jesz i idziesz do pracy. Może to być praca w biurze lub eksperymentowanie z detektorami. Oznacza to, że osoby pracujące z jakimś sprzętem zwykle pracują od 9 do 17. A jeśli tak jak ja, tylko przy komputerze, to zależy to od pracy w ramach konkretnej grupy.
Lunch i kolacja są na miejscu, a do Genewy jedziemy tylko na niektóre wydarzenia. CERN jest na granicy, więc jeździlismy do Francji kupić żywność, tam jest taniej. Najbliższy francuski sklep znajduje się 3 km od CERN. Odpoczywaliśmy na terenie - są kluby o specjalnych zainteresowaniach, takich jak taniec czy tenis stołowy. Ktoś jedzie w góry. Same akceleratory działają od końca marca do początku grudnia, kiedy to CERN zatrudnia osoby pracujące zmianowo przez całą dobę.

— Czy jest jakiś rytuał, za którym będziesz tęsknić?

— Nie wiem, sama podróż to rytuał. Kilka razy w roku jeździłem do CERN-u przez 11 lat.
Klochkowa Ksenia

Informacje: CERN powstał w 1953 roku. Jej siedziba mieści się w Genewie. CERN to największe na świecie laboratorium fizyki wysokich energii. Jej największym projektem jest Wielki Zderzacz Hadronów (LHC). To akcelerator naładowanych cząstek wykorzystujący wiązki zderzające się, przeznaczony do przyspieszania protonów i ciężkich jonów oraz badania produktów ich zderzeń. LHC to największy obiekt doświadczalny na świecie. Obecnie członkami CERN są 23 stany. W 2012 roku Rosja złożyła wniosek o przyjęcie do CERN w charakterze członka stowarzyszonego, ale wycofała się w 2018 roku.

Za: https://www.fontanka.ru/2024/11/05/74292119/
5 listopada 2024

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 11 luty 2011

Odsłon: 5370

Z prof. Antonim Kuklińskim, członkiem honorowym Klubu Rzymskiego oraz członkiem Komitetu Prognoz PAN Polska 2000 Plus, rozmawia Anna Leszkowska.

Więcej…