Historia el.

Autor: Leszek Stundis

Opublikowano: 25 lipiec 2016

Odsłon: 3132

 

Niewielki półwysep na wschodnich obrzeżach Półwyspu Chalcydyckiego w Grecji, o dźwięcznej nazwie Athos, jest bodaj najbardziej teokratycznym państwem na świecie. 

Nawet bowiem w Watykanie czy Tybecie, które uchodzą za tradycyjne kraje rządzone przez duchownych (pomimo chińskiej okupacji tego ostatniego) toczy się normalne życie a kobiety mają wstęp na jego terytorium i uczestniczą w jego życiu. Na półwyspie Athos jest inaczej. Tutaj żadna kobieta nie ma wstępu, a co więcej - nawet żadne zwierzę płci żeńskiej (zasada avaton). Co więcej, statki i łodzie, na których przebywają panie nie mogą zbliżać na odległość mniejszą niż 500 m od jego linii brzegowej!

 

Dziwna autonomia

 

Athos jest wprawdzie oficjalnie integralną częścią Grecji, jednak jego status polityczny jest wyjątkowy. Zarówno półwysep, jak i górująca nad nim góra o tej samej nazwie, wznosząca się dumnie na wysokość 2033 m, stanowią okręg autonomiczny Ajon Oros o powierzchni 336 km². Zgodnie ze 105 artykułem greckiej konstytucji,  obszar ten podlega rządowi greckiemu, ale w sprawach jurysdykcji religijnej ostatnie słowo ma patriarcha Konstantynopola (ob. Stambuł).

Obowiązują tutaj dość specyficzne prawa. Po pierwsze, zamieszkują go sami mężczyźni, wyłącznie  mnisi, choć znaczną ich liczbę stanowią pustelnicy. Zapewne z tego względu liczba ludności jest w tym niewielkim państewku stosunkowo stała i w 2011 roku wynosiła 1811 duchownych. Wzrost liczby mieszkańców odbywa się na zasadzie przyjęć nowych chętnych do porzucenia życia świeckiego, a jeśli kandydat przejdzie pomyślnie rekrutację i okres prób, zostaje albo w jednym z klasztorów, albo wybiera którąś z opuszczonych pustelni. Trzeba bowiem pamiętać, że miejsce to, jako ośrodek kultu prawosławnego, jest bardzo popularne wśród wyznawców prawosławia i nawet ci, którzy wolą pozostać w swoich ojczyznach, przynajmniej raz w życiu starają się odwiedzić zespół klasztorów w Athos, podobnie jak muzułmanie Mekkę.

 

W teokratycznym państwie działa grecka poczta i nawet znajdują się drogi publiczne, ale… są pobawione asfaltowej nawierzchni, a samochody poruszają się po nich bardzo rzadko. W sprawach wewnętrznych najwyższymi „organami władzy” są Święta Wspólnota i Święta Komisja, obie wyłonione z przedstawicieli 20 klasztorów, których kompetencje obejmują jednak przede wszystkim mediacje pomiędzy nimi czy rozmowy z  urzędnikami greckimi.
Ich decyzje regulują również postęp technologiczny. Ten mały kraik nie posiada połączenie z grecką siecią energetyczną, więc korzysta z baterii i w bardzo oszczędny sposób z urządzeń elektrycznych. W 1997 udało się jednak dołączyć go do lokalnej sieci telefonii komórkowej.

 

Rząd grecki w zasadzie nie ingeruje w sprawy „mniszej republiki”, toteż działa ona prawie jak samodzielny ośrodek polityczny. Rzecz jasna, nie prowadzi polityki zagranicznej, ani nie utrzymuje własnej armii. Obowiązuje tutaj nawet grecka waluta, którą do niedawna była drachma, a obecnie jest euro, jednak z pieniędzy korzystają głównie turyści, bowiem mnisi czy pustelnicy otrzymują pożywienie i inne niezbędne rzeczy od miejscowych rybaków i okolicznych rolników.

Nie oznacza to, że „republika” na siebie nie zarabia. Zarabia i to zupełnie nieźle, przyjmując rokrocznie rzesze turystów i sprzedając wyroby rzemieślnicze, wykonywane podobnie jak przed wiekami w oparciu o bizantyjskie wzory i pradawne techniki wytwórcze. Tą działalnością również zajmują się mnisi. Oprócz wpływów z turystyki i rękodzieła, Athos otrzymywał dotację państwową w wysokości 2,5 mln euro do 2010, a obecnie dostaje zmniejszoną do poziomu 1,5 mln euro. Co więcej, niektóre klasztory mają udziały w międzynarodowych inwestycjach i spółkach. W 2008 paru mnichów z drugiego pod względem  rangi klasztoru Vatopedi zostało nawet oskarżonych o… pranie brudnych pieniędzy.

 

Turystyka

 

Aby dostać się na Athos, każdy turysta obowiązany jest uzyskać specjalne zezwolenie, coś jakby wizę „republiki”. Jest to dość łatwe, ale jest ona ważna trzy dni, po upływie których wymaga się prolongaty. Nie wystarcza jednak dysponować ważnym paszportem, czy dokumentem z grecką wizą. Władze Athos muszą ocenić, czy mogą wpuścić turystę na swoje terytorium.
Najchętniej widziani są, rzecz jasna, wyznawcy prawosławia, tudzież innych kościołów wschodnich.

Od 1965 półwysep odwiedzają również duchowni innych wyznań, w tym katoliccy, ale w grupach nie większych aniżeli 10-osobowych. Właśnie wtedy, pod koniec Soboru Watykańskiego II oba Kościoły, katolicki i wschodni, zniosły wobec siebie ekskomuniki obowiązujące od 1054 roku, a więc od schizmy dokonanej przez patriarchę Konstantynopola Michała Cerulariusza oraz legatów papieskich Piotra, biskupa Amalfii,  Humberta z Silva Candida i Fryderyka Lotaryńskiego.

 

Turystów obowiązują odpowiednie stroje i nawet w największe upały żaden mężczyzna nie wejdzie na Athos w podkoszulku, koszulce z krótkimi rękawami czy krótkich spodenkach odsłaniających nogi powyżej kolan. Taki wymóg stosuje wiele klasztorów prawosławnych, w tym tak znane miejsca jak klasztor św. Katarzyny na Półwyspie Synaj.

Kolejnym wymogiem jest odpowiednie zachowanie się. W miejscach kultu, w których ważnym elementem duchowego życia stanowi medytacja, nie wolno w żadnym razie głośno rozmawiać, śmiać się czy w jakikolwiek inny sposób okazywać lekceważenie. Do ikon, z których wiele jest bardzo starych, należy podchodzić z czcią i nie wolno ich bez zezwolenia fotografować. Zresztą mnisi z Athos niechętnie udzielają zgody na wykonywanie zdjęć, zwłaszcza, że  w  mrocznych pomieszczeniach klasztornych nawet osoby obeznane ze sztuką chętnie używają fleszy,  które  mają zgubny wpływ na liczące niekiedy 800 lat i więcej obrazy. Najchętniej wpuszczają więc ekipy telewizyjne, które posługują się kamerami, chociaż i w tym przypadku zależy to od tego, skąd dana ekipa pochodzi i co dokładnie chce filmować.

W czasach istnienia państw socjalistycznych ekipy z tych krajów   nie miały w zasadzie wstępu na półwysep Athos, podobnie jak wiele telewizji zachodnich, które były uważane za narzędzie szatana propagujące konsumpcyjny styl życia. Co więcej, właściwie nie udostępnia się do filmowania rękopisów i dokumentów,  które specjalnie wyszkoleni mnisi latami pieczołowicie konserwują. One są jeszcze bardziej wrażliwe na działanie kamer i aparatów niż ikony.

 

Na Athos można dotrzeć jedynie drogą morską, przez port Dafni w miasteczku Uranupolis, nad którym wznosi się stolica „republiki” Karies (Karyes). Tutaj można zatrzymać się w niewielkich hotelikach oraz zjeść prosty posiłek. Athos nie oferuje luksusów, ani wykwintnej kuchni, co zresztą jest zgodne z tradycją tego miejsca. Oprócz 20 klasztorów, w większości dostępnych do zwiedzania, w „mnisim państwie” znajduje się 12 wiosek oraz liczne eremy. Te jednak nie są dostępne dla turystów i pod żadnym pozorem nie wolno zakłócać spokoju pustelników.

 

Nieco historii

 

W starożytności miejsce to było znane jako Akte, ale nie odegrało większej roli. Jego historia zaczyna się w zasadzie w V wieku n.e., kiedy to na półwysep Athos zaczęli przybywać eremici, pragnący modlić się i medytować w izolacji od świata, co nie było zresztą trudne. Zbocza góry Athos kryją bowiem liczne groty i pieczary doskonale nadające się do tego celu.
Kiedy sława „miejsca mnichów” zaczęła wzrastać, cesarz Bazyli I Macedończyk (811-886) przekazał im je w roku 874 w charakterze darowizny, aby mogli bez przeszkód uprawiać swoje praktyki religijne.
Bazyli I był władcą bardzo zainteresowanym sprawami Kościoła, bowiem początkowo zgodził się z decyzją Soboru Konstantynopolitańskiego VIII, który potępił patriarchę stolicy Bizancjum Focjusza (810-891) i nakazał jego wygnanie. Później, widząc że spory pomiędzy zwolennikami wygnanego patriarchy a „partią” nowej głowy bizantyjskiego Kościoła, Ignacego, nie ustają, przywrócił wygnanemu jego godność. Dla mnichów z Athos jednak nie miało to większego znaczenia, chociaż już wówczas od paru wieków uznawali autorytet patriarchów stolicy cesarstwa.

Przez parę stuleci „mieszkańcy półwyspu” żyli sobie spokojnie, wznosząc swoje eremy i oddając się modlitwom. Mniej więcej od końca IX wieku utarła się tradycja - nie usankcjonowana żadnym cesarskim rozporządzeniem - że w okolicach pustelni nie powinny przebywać kobiety. W tym okresie ukształtował się także system zarządzania eremami, na czele których stanęła rada. W jej skład weszli najstarsi z eremitów. W X wieku pod przewodnictwem Atanazego Atonity (Atanazego z Athos, 925-1002), który przywędrował w to miejsce z Bitynii, broniąc się w ten sposób przed przyjęciem godności igumena, czyli przełożonego niewielkiego monastyru, nastąpiły znaczące zmiany. Atanazy uznał bowiem, że sama rada niewiele może zdziałać i postanowił nieco scentralizować zarząd wokół najstarszego monastyru zwanego Wielką Ławrą Najświętszej Marii Panny.
To wywołało zrozumiałe protesty innych przełożonych, w rezultacie czego cesarz Jan I Tzimiskes (925-976) wysłał na pertraktacje ze zwaśnionymi stronami konstantynopolitańskiego mnicha Eutymiusza. Ten, po żmudnych negocjacjach, osiągnął kompromis i razem z przełożonymi klasztorów opracował wspólną regułę i zbiór zasad postępowania (Typikon), którą przyjęło 56 (wg innych źródeł - 58) klasztorów. Oryginał spisany na koziej skórze znajduje się w archiwach Athos. Był tylko kilkakrotnie modyfikowany, ostatni raz w 1406 przez cesarza Manuela II Paleologa  (1350-1425), gdyż dwie dekady później mnisi musieli uznać zwierzchność osmańskich sułtanów.

Mniej więcej w tym samym czasie cesarz Nicefor II Fokas (912-969) nadał Wielkiej Ławrze status najważniejszego klasztoru na półwyspie, a Rada mnichów miała otrzymywać z cesarskiej kasy wsparcie w wysokości 244 złotych solidów rocznie. Ten przepełniony mistycyzmem władca zamierzał pod koniec życia abdykować i sam poświęcić się modlitwie i medytacji w klasztorze, jednak został… zamordowany.   

W roku 1045 cesarz Konstantyn IX Monomach (1000-1055) ogłosił Athos świętą górą i wówczas zakaz przebywania w tym regionie kobiet stał się obowiązująca normą prawną.

 

Od tego czasu nastąpił burzliwy rozwój życia monastycznego, bowiem na Athos przybywali zarówno Grecy z Bizancjum, Grecy z Italii, Gruzini, jak również Rusini, zwłaszcza z Księstwa Kijowskiego. Wśród nich znalazła się spora rzesza utalentowanych rzemieślników, w tym autorzy bardzo znanych iluminowanych rękopisów, z których najsłynniejsze to X-wieczne: Kodeks Ewangelii i Tetraevangelion Philoteu. W tym okresie jednak obok życia klasztornego i pustelniczego, którego najwybitniejszym przedstawicielem był Symeon zwany Nowym Teologiem, pojawiło się pewne niepokojące zjawisko. Był nim system dotacji dla monastyrów przez osoby świeckie zwany z języka greckiego charistikarion. W praktyce oznaczało to objęcie przez możnych świeckich opieką klasztorów i ich dóbr, a więc zapewnienie im finansowego bezpieczeństwa.

 

Pomimo walorów obronnych, „święta góra Athos” kilkakrotnie była niepokojona przez najeźdźców. W 1204 podczas IV krucjaty wdarli się do niektórych jej obiektów krzyżowcy. W 1274 podobnego aktu dokonali katalońscy najemnicy w służbie Michała VIII Paleologa, który traktował mieszkańców klasztorów jak swoich poddanych.   

W następnym stuleciu o podporządkowanie sobie mieszkańców Athos pokusił się władca i twórca Wielkiej Serbii Stefan Uroš IV Dušan (1308-1355), pan imperium obejmującego Macedonię, Albanię, Epir i Tesalię. Mnisi w zamian „za opiekę” codziennie wznosili modły za jego pomyślność. W 1347 roku doszło nawet do precedensu. Wielka Ławra wydała zgodę, aby podczas wizyty monarchy towarzyszyła mu… żona Jelena. Był to bodaj jedyny przypadek w dziejach „mnisiej republiki”, kiedy to święte miejsce odwiedziła kobieta.     

W okresie panowania osmańskiego Turcy dość tolerancyjnie traktowali „niezależne państwo mnichów”. Zarówno pogromca Konstantynopola Mehmed II Zdobywca (1432-1481), jak i jeden z jego następców Selim I Groźny (1470-1520) ograniczyli się do pobierania podatków, uznając jego status. Dopiero wzrost ucisku fiskalnego spowodował zaostrzenie wzajemnych stosunków w XVII wieku, być może za sprawą nieśmiałych rozmów prawosławnych duchownych z jezuitą Izaakiem Aultrym, który rozpoczął nawet zbiórkę funduszy na … klasztor katolicki w pobliżu Wielkiej Ławry.  

 

Począwszy od XVIII wieku w gronie patronów Athos znaleźli się potężni władcy, jak choćby caryca Anna (1693-1740), która hojnie wspomagała miejscowe klasztory, wypłacała zasiłki ich opatom, a patriarsze Konstantynopola, który nominalnie był duchowym zwierzchnikiem całego prawosławia wypłacała sowitą pensję. Była to kontynuacja polityki Piotra I (1672-1725) Wielkiego i jego następczyni Katarzyny I (1684-1727), którzy dążyli do scalenia wokół siebie południowych Słowian, choć w swoim imperium niepokornych biskupów zsyłali do odległych klasztorów.

W połowie stulecia za patriarchatu Cyryla V przy Watopedi powstała nawet Akademia, w której miano wykładać grekę, logikę, filozofię i teologię, ale przeciwni edukacji kolegów konserwatywni duchowni podpalili jej budynki i nigdy już nie została restytuowana.

W wieku XIX Rosjanie coraz śmielej poczynali sobie na półwyspie Athos, wznosząc swoje klasztory św. Pantelejmona i św. Andrzeja. W 1913 półwysep Athos został przyznany Grekom, ale wraz z wybuchem I wojny światowej wkroczyły nań wojska brytyjsko-francuskie, które podejrzewając mnichów o współpracę z Niemcami dokonały kilku karnych ekspedycji przeciwko ich siedzibom.

Podczas następnej wojny światowej Adolf Hitler (1889-1945) osobiście objął „mecenat” nad klasztorami Athos, za co po wojnie niektórych mnichów skazano na roczny pobyt w więzieniu za rzekomą współpracę z Niemcami. 

 

Pustelnicy

 

Ci, którzy nie chcą żyć w klasztorze mogą wybrać życie pustelnicze, jak ich wielcy poprzednicy przed wiekami. Obecnie trafiają tu ludzie z rożnych krajów, głównie jednak prawosławnych, jak Rosja, Bułgaria, Rumunia czy kraje byłej Jugosławii, lub z tych państw, w których prawosławie jest licząca się religią. Niektórzy mają tytuły naukowe, inni są prostymi ludźmi, którzy jednak muszą nauczyć się obowiązującego w tym miejscu języka greckiego.

Ich życie nie jest łatwe. Mieszkają w celach położonych w urwistych zboczach i niemal każdego ranka schodzą z wysokości paruset metrów po sznurowych drabinkach, aby w koszach przynieść sobie jedzenie. Żyją w całkowitym odosobnieniu, spędzając długie godziny na medytacjach i niemal zupełnie nie kontaktują się ze sobą. Niewiele potrzebują do życia- modlitewnik, trochę strawy i zakonną suknię. Niektórzy żyją tak przez wiele lat, inni po okresie roku, lub dwóch powracają do cywilizacji odnowieni duchowo.

Leszek Stundis

 

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 25 listopad 2021

Odsłon: 1006

Orientalizacja sarmatyzmu nie kolidowała z przeświadczeniem, że Rzeczpospolita spełnia misję „przedmurza chrześcijaństwa”. Przez „chrześcijaństwo” rozumiano wiarę rzymską, a nie nowoczesną cywilizację zachodnią, utożsamianą z absolutum dominium i moralnym zepsuciem. Obrona Europy przed zagrożeniem muzułmańskim pojmowana była nawet jako sposób na zabezpieczenie się przed zagrożeniami z Zachodu. Łudzono się myślą, że państwa zachodnie zainteresowane są istnieniem Rzeczypospolitej, widzą w niej bowiem wał obronny (w sensie militarnym), chroniący Europę przed atakami niewiernych. Wyprowadzono stąd wniosek, że państwo Sarmatów jest całkowicie bezpieczne i nie musi modernizować się na wzór zachodni.

Negatywny stosunek XVII-wiecznych „Sarmatów” do okcydentalizmu miał dwa główne źródła: jednym z nich była idea „spichlerza Europy”, drugim – pogląd na ustrój Rzeczypospolitej jako ucieleśnienie politycznej doskonałości. Pierwsza idea określała państwo polsko- litewskie jako kraj agrarny i niemogący zmienić swego charakteru ze względu na potrzeby sąsiadów. Uzasadniało to pogląd, że trzeba bronić Polski przed przemianami gospodarczymi typu zachodniego, że nie wolno nawet sprowadzać z Zachodu artykułów luksusowej konsumpcji jako szkodliwych dla prostoty życia wiejskiego.

Z idealizacji ustroju politycznego Rzeczypospolitej wynikało z kolei, że należy bronić go za wszelką cenę, nie dopuszczając najmniejszych zmian. Ponieważ władzy królewskiej, postrzeganej jako główne zagrożenie wolności, przypisywano zdolność pozyskiwania dla swych celów większości sejmowej, trzeba było znaleźć sposób wykluczenia raz na zawsze niepożądanych innowacji. Jak wiadomo, odnaleziono taki niezawodny sposób w starej zasadzie jednomyślności (unanimitas) lub, mówiąc ściślej, w takim sposobie jej interpretowania, który domagał się jednomyślności absolutnej, a więc wyposażał każdego posła w prawo zawetowania decyzji większości i zerwania Sejmu.

Z uprawnienia tego, znanego pod nazwą liberum veto, skorzystano po raz pierwszy w roku 1652; w teorii jednak zasada jednomyślności, implikująca groźbę indywidualnego wetowania decyzji Sejmu, obowiązywała w parlamencie polskim od samego początku. Uzasadniano ją klasycznie republikańskim ideałem „dobra wspólnego”, zakładającym możliwość zrozumienia tego dobra przez wszystkich, a więc wykluczającym automatyczne posłuszeństwo wobec mechanicznej większości.
Pragmatycznym argumentem na rzecz wymogu jednomyślności były olbrzymie rozmiary państwa. Poseł z Pomorza musiał godzić się na koszty obrony Ukrainy przed Tatarami, wiedział bowiem, że w przeciwnym razie poseł z Ukrainy zawetuje decyzje podejmowane w interesie elektoratu pomorskiego. Groźba weta zmuszała więc posłów do działania na rzecz dobra ogólnopaństwowego, zapobiegając rozpadowi Rzeczypospolitej na izolowane regiony, interesujące się jedynie sprawami lokalnymi.

W drugiej połowie XVII wieku, z chwilą gdy zasada jednomyślności przekształciła się w praktykę zrywania sejmów, mobilizująca funkcja weta zmieniła się w funkcję paraliżującą, a racjonalne jego uzasadnienia ustąpiły miejsca argumentom quasi-religijnym – na przykład dowodzeniu, że decyzje niejednomyślne nie legitymują się łaską Ducha Świętego. Liberum veto przestało być uprawnieniem „cnotliwych”, broniących republiki przed skorumpowaną większością; stało się narzędziem jednostek skorumpowanych, przeciwstawiających się działaniom na rzecz wspólnego dobra. W wieku XVIII sytuacja jeszcze bardziej się pogorszyła: posłowie przekupieni przez obcych monarchów posługiwali się prawem weta, aby nie dopuścić do jakichkolwiek reform zanarchizowanej i słabnącej Rzeczypospolitej.

Skutki liberum veto

W wyniku takiej ewolucji kultury i ustroju Rzeczpospolita sarmacka stała się krajem zupełnie różnym od reszty Europy. Była świadoma tej różnicy i dumna z niej, patrzyła więc z góry na absolutystyczne monarchie zachodnie, odnosiła się do nich lekceważąco lub wręcz z megalomańską pogardą, zamykając oczy na wzrost ich siły i zamożności. Cywilizacyjne efekty takich postaw okazały się jednak żałosne. W kilkanaście lat po „wiktorii wiedeńskiej” Sobieskiego stało się rzeczą jasną, że potężna niegdyś Rzeczpospolita nie ma szans na podtrzymanie swego prestiżu i rangi politycznej. W wieku XVIII elita polska musiała na nowo przemyśleć problem własnej tożsamości, co bywało niekiedy bardzo bolesne i trudne. Okazało się bowiem, że Rzeczpospolita znajduje się poza obrębem Europy Zachodniej nie dlatego, że sama tak sądzi i tego pragnie, ale dlatego, że Zachód nie przyznaje się do niej, odrzuca ją jako kraj beznadziejnie zacofany, barbarzyński i kulturalnie obcy.

Początkowo wydawało się, że może być zupełnie inaczej. Na przełomie XVII i XVIII wieku Polska przestała być uwikłana w problemy wschodnie, ożywiły się natomiast jej kontakty z Zachodem, czemu sprzyjała oczywiście unia personalna z Saksonią. Oświeceni republikanie polscy poczęli zdawać sobie sprawę, że w państwach zachodnich, mimo absolutystycznej formy rządów, nie panuje samowola monarchów, rozwijają się natomiast bliskie wartościom republikańskim ideologie prawa natury, a więc że krajów tych nie można zaliczać do tej samej kategorii co Turcja lub Rosja. Umożliwiało to reokcydentalizację polskiej kultury politycznej.
Jeden ze znawców sarmatyzmu (J. Maciejewski, Dylematy wolności, s.237,239) podsumowuje to następująco: Wszystko to sprawiało, iż Polacy bez większych trudności – skoro sytuacja geopolityczna wyszła im naprzeciw – mogli nawiązać zerwany w końcu XVI wieku kontakt z Zachodem. Zaczęła znikać bariera, którą odgrodziła się sarmacka Polska od „obcych”. Swojskość przestawała być wartością. Nastąpiła europeizacja Rzeczypospolitej.

Przy założeniu, że twierdzenie to mówi wyłącznie o stanie świadomości wykształconych Polaków, czyli o tym, jak oni sami określali swą kulturową tożsamość, można je uznać za słuszne. Rzecz w tym jednak, że tak rozumiana „europeizacja świadomości” nie szła w parze ani z europeizacją (czyli modernizacją) struktur społeczno-gospodarczych, ani ze sposobem postrzegania Polski przez rozwinięte kraje Zachodu.
W epoce oświecenia nastąpiła bowiem zasadnicza zmiana w „geografii filozoficznej”, czyli w określaniu cywilizacyjnych, a nie tylko geograficznych, kryteriów europejskości: podział na kraje oświeconego Południa i półbarbarzyńskiej Północy, wywodzący się od starożytnego Rzymu i oczywisty jeszcze w epoce renesansu, zastąpiony został podziałem na cywilizacyjny Zachód, czyli właściwą Europę, i zacofany europejski Wschód, należący już właściwie do Azji.
W ramach tego nowego podziału państwo polsko-litewskie oddzielone zostało od Danii i Szwecji, włączone zostało natomiast do olbrzymiego obszaru cywilizacji obcej i niższej, rozciągającego się od Węgier do tatarskiego Krymu i od Moskwy do ottomańskiej Turcji.

Należy przy tym podkreślić, że kryteria tej nowej dychotomii, wbrew złudzeniom polskich entuzjastów wolności, nie wywodziły się ze stosunku do tradycji republikańskiej, mimo że tradycja ta istniała przecież na Zachodzie i także przyczyniała się do określenia jego tożsamości. Modelem cywilizacji było „dobrze urządzone państwo” – L’État bien policé, czyli racjonalnie zorganizowana, efektywna administracja państwowa, wprowadzająca jednolity porządek w sferze publicznej i narzucająca jednocześnie określone standardy w dbałości o stan dróg, czystość miast, ochronę zdrowia, a nawet, zwłaszcza w państwach niemieckich, w sposobach ubierania się i konsumpcji żywności.
Granica oddzielająca kraje cywilizowanego Zachodu od barbarzyńskiego Wschodu nie pokrywała się więc z linią Łaby, oddzielającą zacofane kraje agrarne od krajów bardziej zaawansowanych w rozwoju społeczno-ekonomicznym. Przebiegała nieco dalej na wschód, była bowiem granicą międzypaństwową, oddzielającą sprawnie rządzoną monarchię pruską od anarchicznej i rażąco zaniedbanej Rzeczypospolitej szlacheckiej.

Polska w oczach Zachodu

Rozpowszechnienie w Polsce idei oświeceniowych oraz wysiłki reformatorów pracujących nad modernizacją ustroju Rzeczypospolitej nie zdołały zmienić tego obrazu. Dobitnie świadczą o tym relacje podróżników. Hrabia Louis-Philippe de Ségur, jeden z francuskich bohaterów amerykańskiej wojny rewolucyjnej, przejeżdżając przez Polskę zimą na przełomie lat 1784 i 1785, aby objąć stanowisko ambasadora Francji w Petersburgu, odczuł moment przekraczania granicy prusko-polskiej jako porzucenie Europy i cofnięcie się w czasie o dziesięć wieków. Identyczne odczucie zanotował słynny podróżnik amerykański John Ledyard, który w roku 1788 przemierzał Polskę w drodze z Rosji na Zachód. Określił on granicę polsko-pruską jako wielką barierę oddzielającą obyczaje azjatyckie od europejskich.

Można powiedzieć nawet więcej: po reformach Piotra Wielkiego, entuzjastyczne ocenionych przez Gottfrieda Wilhelma Leibniza, a następnie przez Woltera, autokratyczna Rosja zdobyła akceptację ogromnej większości myślicieli oświeceniowych i poczęła wydawać się ludziom Zachodu krajem o wiele bardziej europejskim niż Polska. Nie miał znaczenia fakt, że Rosja była państwem prawosławnym, szlachta polska zaś składała się z gorliwych katolików i mogła komunikować się ze sobą językiem starożytnych Rzymian; istotne było to, że w Rosji powstało jednak „regularnoje policejskoje gosudarstwo”, podczas gdy szlachta polska przypominała raczej Kozaków i Tatarów (co skłaniało nawet niektórych zachodnich podróżników do snucia spekulacji na temat tatarskiego pochodzenia Polaków).

Dystans kulturowo-cywilizacyjny dzielący Polskę od Zachodu stał się tak wielki, że nawet ludzie wolni od jakiejkolwiek polonofobii poczęli postrzegać Rzeczpospolitą jako kraj niesłychanie odległy i egzotyczny. Znamienna jest pod tym względem wypowiedź Edmunda Burke’a, który pochwaliwszy Konstytucję 3 Maja uznał za konieczne dodać, że z punktu widzenia Anglii Polska jest krajem tak dalekim, jak gdyby leżała na księżycu.

Polskie spory

Świadomość cywilizacyjnego oddalenia Polski od Europy nie była obca polskim reformatorom oświeceniowym epoki stanisławowskiej. Ich program modernizacji państwa był w gruncie rzeczy programem europeizacji sarmackiej Rzeczypospolitej. Jest rzeczą bardzo znamienną, że król Stanisław August próbował osiągnąć ten cel z pomocą zeuropeizowanej Rosji – uznając tym samym, że Rosja może być pod tym względem przykładem dla Polaków.Publicyści „Monitora”, czasopisma wspierającego króla, określali reformy Piotra Wielkiego jako heroiczne dzieło, które zapewniło swemu twórcy nieśmiertelną sławę.

Zestawianie Polski z Rosją jako kraju w równej mierze potrzebującego europeizacji, ale mniej zaawansowanego na tej drodze niż Imperium Romanowów, dowodzi, nawiasem mówiąc, że przeświadczenie Polaków o własnej europejskości i zachodniości nie było wówczas mocne. Orientacja zdecydowanie prozachodnia mogła łączyć się z przekonaniem, że Polska bardzo oddaliła się od zachodniej „normy” i musi przebyć długą drogę, aby powrócić do Europy. Dobitnym przykładem takiego myślenia był Stanisław Staszic, który uważał, że demokracja szlachecka spowodowała „azjatyzację” Polaków, upodobniając ich do Turków i Tatarów.

Podobne poglądy rozwijał w epoce romantyzmu Bronisław Trentowski, nieubłagany krytyk konserwatywno-klerykalnej tradycji sarmackiej. Pisał on o fatalnym wpływie, jaki wywierał na Polskę „duch azjatycki”: „Nosiliśmy już ku czci jego dziwo-twórne kontusze z wyłogami i czerwone buty jak Persi, goliliśmy sobie łby jak Chińczycy, Mongoły i Turki, pisaliśmy poezje arabskie, marzyliśmy wtedy, gdy myśleć i działać rozumnie potrzeba było […]. O, kiedyż pozbędziemy się tej duchowej zmory! Azjatyckość z nóg nas zwaliła i azjatyckość gniecie nas okropnie. Tylko duch europejski przynieść nam pomoc potrafi” (B.F. Trentowski, „Czy można się uczyć filozofii narodowej od ludu i jakie cechy mieć powinna filozofia?” [w:] Filozofia i myśl społeczna w latach 1831-1864).

Józef Feldman (1899–1946), wielki znawca dziejów Europy Środkowej, opisywał reformowanie XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej polsko- litewskiej jako proces europeizacji analogiczny do tego, jaki dokonał się później w Japonii i Turcji. Szkoda, że myśli te nie zostały należycie rozwinięte. Ukazanie w tej perspektywie dziejów największego kraju międzymorza wzbogaciłoby obraz wczesnego stadium ogólnoświatowego procesu westernizacji. Rzuciłoby przy tym wiele światła na swoistość casusu Polski – kraju, który przez długi czas należał bezdyskusyjnie do zachodniej Europy, następnie uległ procesowi stopniowej, ale daleko idącej deokcydentalizacji, wreszcie zaś wkroczył na drogę reokcydentalizacji – trudnej, napotykającej na opór materii społecznej oraz poważną niekiedy opozycję intelektualną.
Andrzej Walicki

Jest to fragment III tomu dzieła prof. Andrzeja Walickiego PRL i skok do neoliberalizmu. Fałszowanie historii/Nacjonalizm/Niegodziwości III RP, którego recenzję zamieszczamy w tym numerze.
Wydawcą wszystkich tomów jest Fundacja Oratio Recta.
Recenzję tomu I - O Polsce inaczej - zamieściliśmy w numerze 6-7/21 SN - https://www.sprawynauki.edu.pl/archiwum/dzialy-wyd-elektron/286-recenzje-el/4520-o-polsce-inaczej

Wyróżnienia i śródtytuły pochodzą od Redakcji SN

 

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 14 wrzesień 2021

Odsłon: 1146

Społeczeństwo imperium carskiego samo przygotowało drogę do rewolucji. Choć wpływ nowych idei z Zachodu był niewątpliwy, jednak mentalność rosyjskiego rewolucjonisty kształtował kraj.

Sama idea rewolucji zrodziła się w innym czasie historycznym, w okresie oświeconego absolutyzmu (XVIII wiek) Piotra Wielkiego i Katarzyny Wielkiej. W czasach nowożytnych Rosją wstrząsały przewroty pałacowe, ale żaden z nich nie był rewolucją, choć nie przeszły bez następstw. Dopiero w XIX wieku, kiedy na plan pierwszy wysunęły się fundamentalne problemy społeczne, walka z samodzierżawiem przybrała inny charakter. Początkowo nie była to „walka ludu” – jak chcieli apologeci rewolucji, lecz małych grup spiskowców.

Wielkie myśli, a także małe i wielkie rewolucje zawsze były wynikiem fermentów duchowych, które kształtowały ludzi, modyfikowały stare idee, tworzyły nowe. Osiemnastowieczne Oświecenie i rewolucja francuska były rezultatem poruszenia umysłów, tym samym dając silny impuls zrywu ku postępowi, nowej formy życia i zasad sprawiedliwości społecznej. Nowa, bogata myśl czyniła nawet konserwatystów rewolucjonistami. W 1917 roku piorun rewolucji rosyjskiej wstrząsnął światem.

Rewolucja rosyjska miała jeden silny rys, który ją odróżniał od rewolucji zachodnioeuropejskich – dawnym i nowym pojęciom nadawała doniosłość i głębię moralną, której przykładów nie znajdziemy w żadnej innej rewolucji współczesnego świata: abstrakcyjną miłość do ludzkości, a nie do konkretnej osoby. Mistycyzm, wiara w szczęśliwą przyszłość tak silna, iż nie liczono się z teraźniejszością, co mistyków rewolucji – doktrynerów - upodabniało do religijnych fundamentalistów.

Rewolucja, niezależnie od tego jak ją pojmowano, wpisywała się w inne pojęcie – „cywilizacji duchowej”, w której obowiązywała zasada pierwszeństwa potrzeb duchowych nad materialnymi. Czy mogło być inaczej, skoro cała historia i kultura Rosji była przesiąknięta moralnością chrześcijańską? Prawda i sprawiedliwość uchodziły za najwyższą wartość duchową. I nie chodziło tu o jakąś filozofię dostępną kilku intelektualistom, lecz o regułę życia wyznawaną przez miliony prostych ludzi.

Misja proletariatu i inteligencji

Problem sprawiedliwości społecznej nie był zagadnieniem tylko teoretycznym, był problemem realnym, wokół którego toczono spory od stuleci. Czym powinna być sprawiedliwość społeczna? Jeszcze na początku XIX wieku poeta, książę Iwan Dołgorukow, pisał: „Jesteś biedny – więc bądź cierpliwy” (wiersz Ubogim). Oznaczało to – bądź cierpliwy, a sprawiedliwość zapanuje. Niecierpliwi inaczej myśleli – konieczna jest zmiana społeczna i zmiana natury ludzkiej, stąd wyrastały liczne pomysły na reorganizację społeczeństwa poprzez kopiowanie wzorów Zachodu, budowanie „idealnego państwa”, lub społeczeństwa bezklasowego. Kto miałby przeprowadzić owe przemiany, jaka siła i pod jakim kierownictwem? A gdyby wybuchła rewolucja, czy zniszczyłaby siły niesprawiedliwości? Wszystko opierało się na teoretycznych założeniach i marzeniach.

Rosyjski mesjanizm miał korzenie rodzime, choć był swoistą mutacją starożytnego posłannictwa Izraela. W Rosji mesjanizm ukazywał się jeszcze wspanialszy od pierwowzoru, zakorzenił się w kilkusetletnią konfrontację cywilizacyjną Rusi/ Rosji z Zachodem. Rosyjski bunt przeciwko własnemu państwu był znamiennym segmentem owej konfrontacji cywilizacyjnej. Pojawienie się w imperium zrodzonej na Zachodzie idei socjalizmu, stało się jednym z najważniejszych zagadnień epoki rewolucji. Przy wszystkich różnicach miała ona wspólny fundament: antykapitalizm jako alternatywa ustrojowa. Idea szybko się stała narzędziem mesjanizmu, gdyż można się w niej było dopatrzeć zapowiedzi przyszłości pełnej blasku. Nowa idea niosła pozareligijną „dobrą nowinę”, zapowiedź cywilizacji Prometeusza Wyzwolonego. W tym znaczeniu rewolucja rosyjska spełniała taki sam cel główny jak każda rewolucja – wolność i wyzwolenie, walka o inny, lepszy świat.

Wraz z narodzinami ruchu socjaldemokratycznego (jeden z najważniejszych nurtów rewolucji) zrodziła się idea „misji historycznej proletariatu”, co stało w konfrontacji do „misji historycznej ludu wiejskiego”. Poszukiwacz ideałów dla Rosji, Aleksander Hercen, znalazł je we wspólnocie wiejskiej jako odmianie rosyjskiego socjalizmu, wyróżniającego się chłopskim kolektywizmem, wspólnotą uprawy ziemi i życia (obszczina). Hercen wezwał inteligencję, aby „poszła do ludu”. Tzw. postępowa inteligencja poszła „poznawać dolę ludu”. Chożdienije w narod (ruch narodnicki) doznało ogromnej klęski, a wraz z nią Hercen, co wpędziło go w polityczne osamotnienie, zarówno na emigracji, jak w Rosji. Hercen nie był pierwszym, który wołał „idźcie do ludu”. Literacką idealizację ludu zapoczątkował Aleksander Puszkin, który w ludzie widział to, co chciał widzieć, Hercen zaś apelował o bezpośrednie zetknięcie się z ludem i zrozumienie jego potrzeb. Wsi nie zrewoltowano, a wielu „chodzących do ludu” skończyło na szafocie.

Socjalizm chłopski czy robotniczy? – taka była oś sporu, który na Zachodzie rozstrzygnął kapitalizm przemysłowy. W Rosji pytania: czy lud wiejski, czy robotniczy będzie zdolny wystąpić czynnie, było pytaniem o rewolucję. Co więcej, były pytaniem o Rosję, ale jaką Rosję? Z tych przebrzmiałych historycznie sporów płynie jednak pewna nauka dla współczesnych ruchów postępowych.

Do idei socjalizmu dołączyła druga idea – marksizm. Oba te prądy myślowe stały się motorem rewolucji rosyjskiej, wtopiły się w to, co później nazywano „wyzwoleniem proletariatu” czy „wyzwoleniem ludu”. To pojęcie zrastało się z pojęciem mesjanizmu – misjonizmu. Wzajemne przenikanie się tych pojęć stało się jedną z najbardziej charakterystycznych cech rewolucji rosyjskiej. Wyrosła ona z marzeń. Nie wszystkie marzenia były utopijne, mało zrozumiałe, wszak po latach okazały się realne, wcielane w życie i weszły do skarbca pamięci tradycji ruchu rewolucyjnego i robotniczego.

Radykalizm

Nienawiść do monarchii, jej tradycji świeckiej i religijnej była przejawem ideowego radykalizmu, który napotykał na równie radykalną odpowiedź. Ani ci, co uciskali, ani uciskani nie znali litości. Na tym gruncie wyrósł terroryzm. Nie zrodził się z ducha socjalizmu czy marksizmu, był odstępstwem od tych ideałów, którymi werbalnie się posługiwał. Nie był on zagadnieniem tylko wewnątrzrosyjskim, lecz ze względu na globalne znaczenie imperium carskiego był problemem absorbującym cały świat, z którym Rosję wiązały ekonomiczne, polityczne, kulturalne i religijne stosunki. Terroryzm umocował się na obrzeżach ruchu rewolucyjnego i grupował bardzo młodych ludzi, którzy wyróżniali się swoją bezkompromisowością, indywidualizmem i niepotrzebnym dla sprawy rewolucji igraniem ze śmiercią.

Terroryzm polityczny stał się argumentem w rękach sił wrogich rewolucji i rusofobów na całym świecie. Dopatrywano się w terroryzmie zjawiska jakoby typowego dla lewicy rewolucyjnej. Terroryzm był jednak na usługach wszystkich ugrupowań opozycyjnych, u niektórych bardziej teoretycznie, jak np. na ziemiach polskich o bardzo znikomym zasięgu praktycznym. W niektórych rosyjskich kręgach rewolucyjnych stał się zaś głównym celem walki, gdzie młodzi ludzie wypróbowywali wszelkie doktryny, a doktryna terroryzmu politycznego pociągała najbardziej. Byli przekonani o czystości intencji. To ich, za życia i po śmierci, jedni wychwalali pod niebiosa, a drudzy mieszali z błotem.

Nieuchronność innej Rosji

Umysłowość rosyjska nie zetknęła się z problemem rewolucji dopiero w 1917 roku. Mówiono o niej z namiętnością przez cały wiek XIX, kiedy zawładnęła światem duchowym „myślącego Rosjanina”. Więcej niż wpływy obce oddziaływała na duchowość rosyjską potężna praca własna, praca nad sobą przy pomocy takich instrumentów jak literatura czy „filozofowanie”, stawianie sobie trudnych pytań. To był jeden z najbardziej charakterystycznych rysów duchowości rosyjskiej (nie w znaczeniu religijnym), która doprowadziła w ostateczności do myśli, czy raczej przeczucia o nieuchronności zbudowania „innej Rosji”. Przez sto lat natchnieni prorocy o tym mówili.
Kryła się w tym idea mesjanistyczna, oczyszczona z elementów religijnej duchowości, która przeniosła się w dziedzinę obalenia samodzierżawia, a nie Rosji.
Wszystkie jego nieszczęścia, klęski wojenne nie zburzyły nadziei głoszonej przez rewolucjonistów, przeciwnie – wzmacniały ich. Samodzierżawie było trzonem doktryny państwowej, które nie pozwoliło państwu się załamać i broniło go przed innymi. W decydującym momencie historii reżimowi jednak zabrakło siły, aby wyjść poza ukształtowaną wiekami kulturę polityczną.

Dwie wielkie siły: samodzierżawne państwo i ruch antysamodzierżawny, ich wzajemna walka wypełniała historię Rosji XIX – początku XX wieku. Obóz rewolucji czerpał siłę z nadziei na unicestwienie carskiego reżimu, a reżim miał nadzieję, że poprzez represje i naturalne przemiany społeczne nastroje rewolucyjne wygasną. To były nadzieje dwóch zgoła odmiennych światów.

Rewolucje, w tym także rosyjska, nie wybuchały niespodziewanie, a imperia nie ginęły bez powodu. Rewolucja rosyjska była wieloletnim procesem historycznym przechodzącym przez kilka faz, od szlachetnego buntu w 1825 roku (dekabryści), poprzez okres narodnicki, okres terroryzmu, socjaldemokracji, skończywszy na dyktaturze bolszewików – sukcesorów rewolucyjnej myśli XIX wieku, którą przekształcili w realną praktykę walki klasowej.

Doktryna rewolucyjna dawała odpowiedź na najważniejsze problemy powstające w sumieniu człowieka oraz rozwiązanie zagadnień, będących bolączką społeczeństwa. Młody ruch socjalistyczny wydobył w imperium carskim skrajne sprzeczności i antagonizmy. Był niekiedy ofiarą błędów swoich czcicieli, męczenników dogmatów, szczerych fanatyków, surowych krytyków, jak i błędnego odczytania znaków czasów, ale jego generalne założenia czy patos deklaracji nigdy nie były przyczyną porażek.

Historia rosyjskiego ruchu rewolucyjnego jest także dziejami postępowej inteligencji. Pod względem ideowym rewolucja rosyjska była w istocie rewolucją inteligencką. Cały bagaż rewolucji wywodził się z inteligencji – przywódcy, aktywiści, programiści, myśliciele, terroryści.
Inteligencja rosyjska stała na czele pochodu prowadzącego do rewolucji w „państwie dworian”. Wywodząca się z dworian inteligencja była warstwą mającą faktyczną władzę, nie car, nie dwór carski, nie ministrowie. Każdy inteligencki funkcjonariusz czy intelektualista służył rządowi, otrzymywał od rządu pieniądze i występował jako opozycjonista wobec swojego dobroczyńcy. W piersi inteligenta tkwiły dwie dusze. Był on jednocześnie carskim biurokratą i rewolucjonistą. Wraz z upadkiem reżimu carskiego (1917) umarła stara, rewolucyjna inteligencja i jej miejsce zajęła nowa inteligencja, wywodząca się z warstwy robotniczej i chłopskiej. Inteligencja przez dziesiątki lat służąca sprawie rewolucji, przeżyła największy dramat w swoich dziejach, co ją pchnęło do szeregów kontrrewolucji.

Dzieło trzech pokoleń

Różnymi drogami dochodzono do rewolucji, zarówno drogą sentymentalnych rozważań, współczucia cierpiącym „warstwom ludzi pracy”, jak i poprzez studia nad historią i ekonomią polityczną, nad rozwojem społeczeństwa rosyjskiego. Inteligenci rosyjscy działali na Zachodzie Europy, dokąd zagnały ich prześladowania polityczne w kraju. Tam czerpali z doświadczeń rozwijających się ruchów rewolucyjnych, ale rewolucja rosyjska była rosyjską. Jej największe dojrzewanie pojawiło się w pierwszej dekadzie XX wieku, kiedy świat pogrążył się w impasie politycznym, moralnym, nadciągającej Wielkiej Wojnie. W tym zawirowaniu tkwił rosyjski ruch rewolucyjny, który już przestał być lokalnym wydarzeniem. Kto będzie budował nowy porządek świata? To była perspektywa, do której obóz rewolucji nie mógł się nie przysposobić. Sto lat później gruziński pisarz Walery Kvoratskhelis trafnie zauważył: „tylko ideologia socjalistyczna odpowiada historycznej misji trzeciego Rzymu”.

Rewolucja rosyjska była zjawiskiem unikalnym w skali światowej, była pierwszą w XX wieku udaną rewolucją antykapitalistyczną, która postawiła sobie zadanie gruntownej przebudowy społeczeństwa. Nie była ona jedynie przejawem kryzysu ustroju, lecz punktem zwrotnym w jego historii poprzez gwałtowne zerwanie z przeszłością.

Rewolucja rosyjska należy już do historii. Współczesny badacz wie o niej więcej, niż wiedzieli ówcześni ludzie. Musimy przyznać, że nie ma epoki, o której tyle wiemy. Ale czy wiemy wszystko? Czy dziwaczne teorie historiozoficzne, banały i stereotypy nie przesłaniają prawdy? Przeciwstawnych teorii próbujących odpowiedzieć na pytanie, czemu rewolucje wybuchają, w tym rosyjska, jest wiele.
Historycy zdziałali niemało dla poznania obrazu rewolucji w imperium carskim. Niepodobna pominąć historiografii skazanej na bieżące polityczne potrzeby, jak stawianie rewolucji rosyjskiej ideologicznych kapliczek i nazywanie jej największym dobrem (historiografia radziecka) po jej potępienie i nazywanie największym złem (historiografia anglosaska i postradziecka). Jedni i drudzy jednak dostarczyli cenny materiał do refleksji.

Walka, jaką toczono, miała na swoje usługi tysiące ludzi, trzy pokolenia historyczne, które osiągały swoją dojrzałość w czasie bojów o urządzanie świata na nowo i znalezienia w nim miejsca dla swojego życia. Rola, jaką wyznaczyli sobie socjaldemokraci, polegała na staniu się ośrodkiem odrodzenia, zerwania kagańców niesprawiedliwości, pogardy, nienawiści, niezamykania oczu na przeciwieństwa i sprzeczności, wprowadzania do nich myśli refleksyjnej i „subiektywnej” koncepcji rewolucji.
Pierwsi rosyjscy socjaldemokraci nie byli tylko rosjocentrystami, lecz orientowali się na Europę, oczekiwali stamtąd poparcia dla swoich aspiracji. Walka w kraju i poza jego granicami byłaby niemożliwa, gdyby nie było ludzi owładniętych duchem rewolucyjnego socjalizmu.
Andrzej Andrusiewicz

Powyższy tekst jest fragmentem Wstępu do książki Andrzeja Andrusiewicza Buntownicy i marzyciele, której recenzję zamieściliśmy w numerze 8-9/21 SN. Książkę wydała Fundacja Oratio Recta.

Tytuł, śródtytuły i wyróżnienia pochodzą od Redakcji.

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 30 październik 2017

Odsłon: 3318

Przyjmując, że celem rewolucji jest doprowadzenie do radykalnej zmiany status quo, to rewolucja bolszewicka, określona mianem leninowskiej lub Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej miała i – jak sądzę – ma dzisiaj istotne znaczenie zarówno dla gruntownych przeobrażeń w Rosji i w ZSRR, jak i wpływu na stosunki społeczne w krajach europejskich i pozaeuropejskich oraz na układ sił w skali globalnej. 

Wstrząsnęła ona światem i ładem międzynarodowym, choć wstrząs nie ograniczał się tylko do dziesięciu dni, o których pisał John Reed (1887-1920). Dzisiaj, 100 lat od jej wybuchu, bywa określana, także w Rosji, mianem wielkiej rosyjskiej rewolucji 1917 roku. Różnice wśród historyków i polityków co do jej oceny istniały, istnieją i będą istnieć nadal. Pamięć historyczna o rewolucji w Rosji w 1917 roku nakazuje precyzyjną analizę skomplikowanej przeszłości, obiektywną interpretację wydarzeń służącą nie polityce historycznej, lecz prawdzie, tradycjom humanizmu, porozumienia ponad podziałami.

Niemal powszechna jest opinia, że pierwsza wojna światowa, nazywana też Wielką Wojną, zakończyła, choć niezgodnie z chronologią, wiek XIX. Była ona tragicznym końcem „ pięknej epoki” – epoki pary i elektryczności – i rozpoczęła, ze wszystkimi tego konsekwencjami, XX stulecie. Nie rozwiązała problemów politycznych, gospodarczych, społecznych, narodowościowych, religijnych czy światopoglądowych, które doprowadziły do jej wybuchu. Stworzyła tym samym podłoże do konfliktów, protestów, buntów, rewolt i rewolucji.
Miała ona ogromny wpływ na rewolucję październikową 1917 roku i dojście do władzy bolszewików, którzy postulowali stworzenie bezklasowego społeczeństwa socjalistycznego, zniesienie wyzysku, ograniczenie funkcji państwa i stopniowe jego obumieranie.
Nie zrealizowali oni jednak haseł wolności, równości, braterstwa, samostanowienia narodów, pod którymi rozpoczynali walkę o władzę, lecz zbudowali dyktatorskie, zwłaszcza w zakresie stosunków wewnętrznych Rosji (od grudnia 1922 roku ZSRR), mocarstwo. Trzeba jednak pamiętać, że żadna rewolucja – jak pisał Charles Tocquville (1805-1859) – nie przerywa ciągłości historycznych procesów, żadna nie jest tak nowatorska, jak sądzą jej autorzy, ani tak niszczycielska, jak uważają jej przeciwnicy.

Rewolucja rosyjska nie zaczęła się i nie zakończyła się w październiku 1917 roku, lecz trwała i umacniała się w latach bezlitosnej wojny domowej i w starciach z siłami kontrrewolucyjnymi i opozycją antybolszewicką. Na jej przebieg decydujący wpływ wywarła osobowość i poglądy Lenina, z którymi polemizowała Róża Luksemburg (1870 – 1919), dostrzegając totalitarne zagrożenia w rewolucji bolszewickiej (zob. Die russiche Revolution). Jeszcze w połowie października 1917 roku Lenin z trudem przekonał członków komitetu centralnego partii bolszewickiej o konieczności powstania zbrojnego twierdząc, że każdy dzień opóźnienia może okazać się zgubnym.

Przeciwko zbrojnemu przewrotowi bezskutecznie oponowali Grigirij Zinowiew i Lew Kamieniew, a Lew Trocki był zdania, że o przejęciu władzy powinien zadecydować II ogólnorosyjski zjazd rad. Po przejęciu władzy bolszewicy nie określali już wydarzeń z 7/8 listopada (26/27 października) przewrotem, lecz rewolucją, chociaż rok później Stalin napisał w „Prawdzie” o przewrocie, a nie o rewolucji.
Trudno wyobrazić sobie jak rozwijałaby się sytuacja, gdyby po śmierci Lenina władzy nie objął Stalin. Bez klarownej odpowiedzi pozostaje pytanie czy Lenin, który parł do zbrojnego przejęcia władzy przez bolszewików, byłby mniej okrutny niż on. Wiadomo, że na polecenie Lenina zamordowano cara Mikołaja II i jego rodzinę, a także utworzono łagier na Wyspach Sołowieckich i rozpoczęto masowe prześladowania.

Trudno też dokonać periodyzacji rosyjskiej rewolucji 1917 roku, jeśli wielką rewolucją nazwał wydarzenia w dniach 2 lutego-2 marca 1917 roku Tymczasowy Komitet Wykonawczy Dumy Państwowej. Historiografia rosyjska wydziela obecnie fazy rosyjskiego procesu rewolucyjnego, skupiając się na śmierci Lenina w styczniu 1924 roku, utrwaleniu dyktatury Stalina (od 1929 r. do jego śmierci w marcu 1953 r.), XX zjeździe KPZR (1956), latach tzw. zastoju, krótkim okresie władzy Michaiła Gorbaczowa, rozpadzie ZSRR, reformach w Rosji w czasie prezydentury Jelcyna i Putina.

W zamyśle - zmiany światowe


Bolszewicy, nie wyłączając Lenina, byli przekonani, że zdobycie przez nich władzy umożliwi realizację koncepcji „światowej rewolucji proletariackiej”, którą głosiła III Międzynarodówka (Komintern) utworzona w 1919 roku. Klęska Armii Czerwonej pod Warszawą w sierpniu 1920 roku w wojnie polsko-bolszewickiej przekreśliła szanse na „eksport rewolucji” na Zachód. Zwycięskie mocarstwa, w tym zwłaszcza Francja, Wielka Brytania i USA oraz państwa, które odzyskały niepodległość po Wielkiej Wojnie, były zdecydowanie przeciwne ruchowi komunistycznemu kierowanemu z Moskwy przy wsparciu III Międzynarodówki.

Nie udało się przenieść rewolucji proletariackiej do Niemiec. Niepowodzeniem zakończyło się utworzenie Węgierskiej Republiki Rad przez Belę Kuna (marzec 1919). Klęskę poniosło także zorganizowane przez komunistów bułgarskich powstanie wrześniowe w 1923 roku.
W zdecydowanej większości państw europejskich partie komunistyczne nie miały większego wpływu na życie polityczne. Działały one nielegalnie, były delegalizowane a ich członkowie i sympatycy represjonowani. Bolszewicki eksperyment odstraszał coraz bardziej swoim doktrynerskim lewactwem, mimo że początkowo znajdował zwolenników i sympatyków, zwłaszcza w państwach zwyciężonych, które były dogodnym obszarem dla rewolucyjnej frazeologii (Niemcy, Austria, Węgry, Bułgaria).

Dla lewicowej, a nawet centrolewicowej części społeczeństw zachodnioeuropejskich Moskwa i III Międzynarodówka symbolizowały idee pokoju, braterstwa, internacjonalizmu. Bolszewicki eksperyment aprobowali dość długo twórcy tacy jak Romain Rolland, Henri Barbusse, Erich Maria Remarque, a nawet Bernard Shaw.

Czterysta lat doświadczeń

Analizując najważniejsze wydarzenia historyczne trzeba podkreślić, że krwawe rewolucje o zasięgu światowym, jak XVII – wieczna angielska, francuska z przełomu XVIII i XIX stulecia, czy zwłaszcza bolszewicka z października 1917 roku zwyciężyły bez zewnętrznego wsparcia, własnymi siłami, często w starciach z interwencją europejskich mocarstw.

Wspomniane rewolucje - angielska i francuska, ale nie bolszewicka - krwawe i brutalne, stworzyły dogodne warunki dla rozwoju gospodarczego, stopniowej poprawy warunków życia i pracy milionów ludzi, ograniczenia wyzysku, poszerzenia praw człowieka i wolności obywatelskich.
Rewolucja amerykańska obroniła w wojnie z Wielką Brytanią (1775-1783) niezależne od niej państwo - Stany Zjednoczone, proklamowane w 1776 roku.
Obalenie caratu okazało się nader skuteczne, mimo długotrwałego, zaciekłego oporu ugrupowań kontrrewolucyjnych i prób interwencji mocarstw zachodnich.
Chińska rewolucja Mao Zedonga po „długim marszu” zwyciężyła niemal wyłącznie własnymi siłami, chociaż jej przeciwnicy mieli za sobą poparcie i polityczne, i militarne Stanów Zjednoczonych.
Również rewolucja na Kubie w 1959 roku zakończyła się sukcesem dzięki wysiłkom lewicy społecznej, lecz utrzymała się przy poparciu i osłonie ZSRR.

Zwycięstwu rewolucji sprzyjała także świadomość kryzysu wśród znacznej części starego reżimu, a jego przedstawiciele rozumieli, że niemożliwe jest utrzymanie starego porządku. Oznaczało to, że powodzenie rewolucji zależy przede wszystkim od skali i zasięgu buntu uciskanych grup społecznych, ale jej sukces przyśpiesza rozłam wśród dotychczas rządzących. Bunt społeczny musi być głęboki, ogarnąć najbardziej upośledzone, najliczniejsze warstwy ludności, zapewnić sobie co najmniej neutralność sil policyjnych i wojska, mieć sprawne i dobrze zorganizowane kierownictwo.

Bunt młodzieży w Paryżu w maju 1968 roku nie przekształcił się w rewolucję, można go jednak określić mianem rewolty. Trudno uznać, że zamach stanu, pucz, rewolta, rebelia czy zamieszki są mutacjami rewolucji. Niekiedy stają się jej zarzewiem, iskrą, z której - jak patetycznie pisał Lenin – „rozgorzeje rewolucyjny płomień” i doprowadzi do radykalnych przeobrażeń.
Trudno, moim zdaniem, takim mianem określić wydarzenia w Portugalii w 1974 roku, nazwane „rewolucją goździków”, obalenie władzy prezydenta Janukowycza na Ukrainie, opisywane i interpretowane jako „pomarańczowa rewolucja” (2004-2005), czy też starcia o władzę w Gruzji (2003), czyli tzw. „rewolucja róż”.

Upadek reżimów autorytarnych w Hiszpanii (1975) czy Grecji (1974) doprowadził do demokratyzacji stosunków społecznych i politycznych, czemu sprzyjało członkostwo tych państw w NATO, a następnie w Unii Europejskiej. Bunty, pucze i zamachy stanu miały miejsce na Bliskim Wschodzie, lecz trudno mówić o rewolucyjnej fali w Iraku, Libii, Afganistanie, Tunezji, Algierii, Egipcie czy Syrii.
Tzw. arabska wiosna nie doprowadziła w nich do demokratyzacji, a opresyjne reżimy zostały zamienione przez równie dyktatorskie junty, mające w dodatku oparcie wielkich mocarstw. Przykładem tego jest wypowiedź prezydenta USA Donalda Trumpa chwalącego „fantastyczną robotę” prezydenta Sisiego w Egipcie.

W krajach Bliskiego Wschodu nie ma dla radykalnych rewolucji wystarczająco silnej bazy społecznej, a interwencje pogłębiają w nich chaos i anarchię. Niemożliwe wydaje się też szybkie przejście od rządów dyktatorskich, biurokratyczno-policyjnych do rządów demokracji parlamentarnej, jeśli społeczeństwo nie jest do tego mentalnie i kulturowo przygotowane.

Założenia a realia

W planach Lenina rewolucja bolszewicka miała doprowadzić do stopniowego zanikania państwa, zgodnie z tym co pisał Marks o jego obumieraniu w miarę umacniania socjalizmu. Przywódca powstania zbrojnego w Piotrogrodzie w październiku 1917 roku sądził, że po zwycięstwie możliwe jest istnienie państwa „bez biurokracji, bez policji, bez stałej armii”, proletariat będzie zdolny rządzić i kierować gospodarką, a rady delegatów ludowych sprawować władzę uchwałodawczą i wykonawczą.

Koncepcja ta okazała się oderwana od realiów i rzeczywistości już w pierwszych miesiącach po praktycznie bezkrwawym przejęciu władzy w Piotrogradzie. Zacięte walki toczyły się jednak w Moskwie i innych miastach imperium. Już na przełomie pierwszego i drugiego kwartału 1918 roku stało się jasne, że rewolucja bolszewicka bez biurokracji, policji i stałej armii nie przetrwa. Zawarcie w Brześciu w 1918 roku traktatu pokojowego z Niemcami umożliwiło bolszewikom utrwalenie władzy.

Trwająca Wielka Wojna i narastanie oporu przeciwko Radzie Komisarzy Ludowych, jej dekretom i zarządzeniom, groziły bolszewikom utratą władzy. W tej sytuacji Lenin zdecydował, że przeciwdziałanie dezorganizacji i anarchizacji społeczeństwa wymaga wprowadzenia dyktatury partii bolszewickiej. Zapoczątkowany został program polityczny i gospodarczy znany pod nazwą komunizmu wojennego, który wprowadzał tzw. czerwony terror, by pokonać ugrupowania kontrrewolucyjne i przeciwstawić się obcej interwencji.
Nastąpiła centralizacja produkcji, nacjonalizacja przemysłu, likwidacja prywatnego handlu i wolnego rynku, rekwizycja produktów rolnych od chłopów. Spowodowało to katastrofalne skutki gospodarcze, protesty i bunty ludności. W 1921 roku polityka komunizmu wojennego została zastąpiona przez Nową Ekonomiczną Politykę, lecz po śmierci Lenina w styczniu 1924 roku i umocnieniu pozycji Stalina przestano ją realizować.

Obalenie carskiego systemu biurokratyczno-policyjnego i represyjne metody rządów bolszewickich nie przeszkodziły ani Leninowi, ani Stalinowi w wykorzystywaniu wiedzy i umiejętności dawnych elit, kadr urzędniczych i wojskowych, specjalistów różnych działów gospodarki narodowej. W wielu przypadkach grupy te służyły wiernie władzy radzieckiej i były w mniejszym stopniu represjonowane przez Stalina niż jego partyjni towarzysze.

Bolszewicki system polityczny mógł się utrzymać, bowiem zrealizował trzy przesłanki swojego funkcjonowania, tj. bezwzględną siłę, władzę i stopniowo zdobywał i utrwalał swój autorytet. Bolszewicy narzucili właściwe sobie rozwiązania i wymuszali posłuszeństwo za pośrednictwem organów władzy administracyjnej, resortów represji i porządku publicznego, nie licząc się z prawem i wolnością obywateli. Siłę i przymus stosowali w sytuacjach dla nich groźnych, kiedy nie oddziaływał już na społeczeństwo autorytet władzy. Rewolucyjne ideały szybko uległy dewaluacji i rozpoczęło się wprowadzanie i utrwalanie bolszewickiego totalitaryzmu.

Chłopi nie otrzymali obiecanej im ziemi, zostali zapędzeni do kołchozów i byli przez dziesiątki lat obywatelami drugiej kategorii bez prawa do posiadania dowodu osobistego i możliwości zmiany miejsca pracy.
Położenie robotników nie było lepsze, a zamiast zniesienia kapitalistycznego wyzysku nastąpiło ich zniewolenie. Państwowa własność środków produkcji i represyjny system zatrudnienia wymuszały na socjalistycznej – w teorii – gospodarce podporządkowanie pracowników nakazom władz i rygorom dyscypliny pracy.
Nie zrealizowano, a nawet nie próbowano doprowadzić – jak pisał Karol Marks – do wyzwolenia pracy i tym samym do umożliwienia człowiekowi rozwoju wszystkich jego zdolności.
Nie zaznali pokoju żołnierze, którzy, dezerterując z armii carskiej, znaleźli się w szeregach Armii Czerwonej, ale też zaciągnęli się do oddziałów kontrrewolucji.
W wojnie domowej zginęły setki tysięcy żołnierzy i cywilów. Armia Czerwona przygotowywała się do przeniesienia rewolucji na bagnetach na Zachód, a generalną próbą tego planu była wojna polsko-bolszewicka 1920 roku.

Zaprzeczenie ideałom

Umacnianie biurokracji państwowej, a zwłaszcza partyjnej oznaczało odejście od haseł, pod którymi rozpoczęto rewolucję. Partia zdominowała całkowicie aparat państwowy wszystkich szczebli. Powstała hierarchia komitetów partyjnych: od komitetów obwodowych po komitet centralny, którego organem wykonawczym było biuro polityczne. W praktyce, zwłaszcza po objęciu przez Stalina stanowiska sekretarza generalnego, stało się ono najważniejszym ośrodkiem władzy w ZSRR.
On sam miał niekwestionowane prawo decyzji w ramach struktur partyjnych. Nie potrzebował zajmować ani stanowiska premiera, ani prezydenta (głowy państwa). Sekretarz generalny kierował rządem, armią, służbami specjalnymi, decydował o polityce społecznej, gospodarczej, kulturalnej i zagranicznej. Uznał też, że teza o obumieraniu państwa może być realizowana dopiero po zwycięstwie socjalizmu w skali globalnej.

Po fizycznym wyeliminowaniu swoich przeciwników i krytyków, uczestników rewolucji październikowej, Stalin objął władzę dyktatorską. W 1929 roku narzucił industrializację i wyniszczającą wieś i chłopstwo kolektywizację. Położył podwaliny pod budowę dyktatorskiego supermocarstwa, które odegrało kluczową rolę w drugiej wojnie światowej.

Dokonania Stalina określa się w historiografii – i nie bez racji – drugą rewolucją rosyjską. Kosztowała ona naród rosyjski i narody tworzące ZSRR więcej krwi i cierpienia niż rewolucja październikowa, była to droga przez mękę (zob. trylogia Aleksieja Tołstoja Droga przez mękę, 1922-1941). Trafnie ocenił ten proces Maksym Gorki, pisząc w liście do Jekateriny Pieszkowej, że: „Historię przemalowuje się w nowe kolory jedynie krwią”.

Partia bolszewicka pod kierownictwem Stalina zmieniła historię i Rosji, i świata, stworzyła supermocarstwo, które rozszerzyło po drugiej wojnie światowej swoje wpływy na kraje Europy Środkowej i Południowo–Wschodniej. Wspierało ono w nich tzw. rewolucje ludowodemokratyczne, inspirowało procesy rewolucyjne w Azji i ruchy narodowowyzwoleńcze w Afryce, przyczyniło do zniesienia systemu kolonialnego.

Eksport rewolucji

W historiografii zachodniej w odniesieniu do przeobrażeń ustrojowo-politycznych w krajach Europy Środkowej i Południowo-wschodniej posługiwano się tzw. teorią eksportu rewolucji, tj. narzucenia w nich siłą modelu radzieckiego. Bez wątpienia obecność Armii Czerwonej umożliwiła dojście do władzy sił lewicy społecznej i przeciwstawienie się ugrupowaniom prawicowym.

ZSRR, aż do wydarzeń na Węgrzech w 1956 roku i w Czechosłowacji w 1968, roku nie interweniował zbrojnie w obronie rządów ludowodemokratycznych. Interwencja zbrojna miała natomiast miejsce w Grecji (1944-1948), gdzie wojska brytyjskie pokonały siły lewicy walczące przeciw monarchii i rządom burżuazyjnym. ZSRR był gotów udzielić tzw. bratniej pomocy dogmatycznemu skrzydłu PZPR w październiku 1956 roku. W rezultacie wprowadzenia stanu wojennego w Polsce (13 grudnia 1981) nie doszło do interwencji armii radzieckiej i oddziałów sił zbrojnych Czechosłowacji i NRD.

Ustanowienie i utrwalenie władzy sil lewicy w latach 1944-1949 w państwach określanych jako ludowodemokratyczne czy też demokracji ludowej miało poparcie Stalina. On też udzielał kilkakrotnie instrukcji Georgi Dymitrowowi, przywódcy Bułgarskiej Partii Komunistycznej (a do 1943 roku przewodniczącemu III Międzynarodówki) co powinno określać charakter demokracji ludowej. Na V Zjeździe partii w połowie grudnia 1948 roku Dymitrow uzasadniał, że państwo ludowodemokratyczne określają cztery cechy, a mianowicie:

a) państwo ludowodemokratyczne stanowi władzę mas pracujących ogromnej większości narodu przy kierowniczej roli klasy robotniczej

b) państwo ludowodemokratyczne jest państwem okresu przejściowego powołanym do zapewnienia rozwoju kraju w kierunku socjalizmu

c) państwo ludowodemokratyczne tworzy się we współpracy i przyjaźni ze Związkiem Radzieckim, krajem socjalizmu

d) państwa ludowodemokratyczne należy do obozu demokratycznego, antyimperialistycznego.

 

Korzyści dla innych

Wpływ rewolucji październikowej doprowadził zatem do utworzenia bloku państw, nazywanych przez polityków i historyków zachodnich, komunistycznymi, co dalekie jest od precyzji.
Niezmiernie rzadko podkreśla się, że hasła wolności, równości, sprawiedliwego podziału dochodu narodowego, demokracji, niezrealizowane w ZSRR, przyśpieszyły poprawę bytu klasy robotniczej, mieszczaństwa, ludności wiejskiej w krajach zachodnich.
Po rewolucjach w Anglii i we Francji kraje te były lepiej przygotowane do postępów w gospodarce, polepszały, choć nie od razu, warunki życia i pracy milionów ludzi, poszerzały zakres praw człowieka i wolności obywatelskich. Zachód uważnie obserwował konsekwencje rewolucji bolszewickiej i skutecznie zapobiegł wprowadzeniu jej modelu.

Wzór radziecki nie mógł sprostać konfrontacji z hasłami wolności, demokracji przestrzegania praw obywatelskich realizowanymi przez partie socjaldemokratyczne i liberalne.
Ortodoksyjne przywiązanie do frazesów i sloganów uniemożliwiło partiom komunistycznym i robotniczym reagowanie na zmieniającą się rzeczywistość i postęp naukowo-techniczny. Uporczywe trzymanie się tezy o dyktaturze proletariatu jako rękojmi zwycięstwa socjalizmu (komunizmu) nie sprawdziło się. Dobitnie wykazały to wydarzenia na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego stulecia, rozpad ZSRR i tzw. Jesień Ludów.

Wybitny polski poeta Władysław Broniewski (1857-1962) w wierszu „Słowo o Stalinie” pisał, że „Rewolucja to parowóz dziejów i chwała jej maszynistom”. Dodał też, że zapoczątkowała ona nowe stulecie.
Zapewne można się zgodzić, że rewolucja jest siłą napędową historii, choć jej maszyniści często sprowadzają parowóz dziejów na ślepy tor. Trudno jednak potwierdzić bez wahania, że rewolucja bolszewicka byłą Wielką Socjalistyczną Rewolucją Październikową i rozpoczęła nowy wiek.
Można ją jednak określić mianem rosyjskiej rewolucji 1917 roku, która zakończyła okres, znanej w dziejach Rosji z przełomu XVI i XVII stulecia, wielkiej smuty.
Rozpoczęła się ona na początku XX wieku, a jej najważniejszymi wydarzeniami było zacofanie gospodarcze i cywilizacyjne imperium, klęska caratu w wojnie z Japonią (1904-1905), rewolucja 1905-1907 roku, Wielka Wojna, próba przejęcia władzy i obalenia starego ustroju w lutym 1917 roku przez różnego autoramentu siły reformatorskie. Wielką smutę w Rosji zakończyło zwycięstwo bolszewików w październiku tegoż roku. Stworzyli oni światowe mocarstwo, którego aktywa i pasywa przejęła, po rozpadzie ZSRR, Rosja.
Adam Koseski

Prof. Adam Koseski jest historykiem i politologiem, specjalizuje się w historii najnowszej i stosunkach międzynarodowych. Kieruje Akademią Humanistyczną im. A. Gieysztora w Pułtusku.

Tytuł, śródtytuły i wyróżnienia pochodzą od Redakcji.