Historia el.

Autor: Janina Słomińska

Opublikowano: 20 lipiec 2010

Odsłon: 8837

Z prof. Jackiem Staszewskim, historykiem, rozmawia Janina Słomińska

Więcej…

Autor: Leszek Stundis

Opublikowano: 29 listopad 2014

Odsłon: 12492

 

Żaden inny naród na świecie nie był nigdy tak mocno utożsamiany z religią jak Żydzi. Po dziś dzień religia, jaką wyznają nazywa się religią żydowską. Często również określa się ją mianem religii mojżeszowej, bowiem właśnie Mojżesz miał, według Biblii, wyprowadzić naród żydowski z niewoli egipskiej i doprowadzić go do wrót Kanaanu, Ziemi Obiecanej, na której powstało pierwsze jego państwo.

Na temat ich pochodzenia posiadamy niewiele pewnych informacji. Jedynie biblijna Księga Rodzaju dość wyczerpująco wyjaśnia tę kwestię,  jednak nie zawsze jej przekaz bywa zgodny z wynikami badań archeologicznych.

 

Biblijny rodowód

Z Biblii jednoznacznie wynika, że Abraham żył przed wyruszeniem do Kanaanu jako człowiek osiadły, znał prawa obowiązujące wśród ludności semickiej Międzyrzecza, a także opowieści o potopie i Gilgameszu, zaczerpnięte z mitologii sumero - akadyjskiej. Niewiele można powiedzieć o wyznawanej przez niego religii. Trudno nawet rozstrzygnąć czy był monoteistą, bowiem nic nie wiadomo o wyznaniu jego przodków. Nie dowodzi tego również jego gotowość poświęcenia własnego syna Izaaka na ofiarę Bogu. Być może jego Bóg był w jakiś szczególny sposób wyróżnianym bogiem jednej grupy plemiennej.
Według Pisma Świętego, zawarł z Abrahamem przymierze w Kanaanie i obiecał mu liczne potomstwo, które zasiedli „kraj od rzeki Egipskiej do wielkiej rzeki, rzeki Eufrat”. Stąd Abraham jest uznawany za praojca Izraelitów, Edomitów i Arabów.

Zajęcie Kanaanu odbywało się jednak zapewne na drodze pokojowej. Zarówno Abraham, jak i jego następca Izaak, woleli zawierać przymierza z sąsiednimi ludami, poparte małżeństwami, aniżeli wdawać się w ryzykowne wojny.
Bezpośrednim przodkiem Izraelitów był, według Biblii, Jakub. On bowiem otrzymał w Betel od Boga imię Izrael, a jego dwunastu synów stało się protoplastami  plemion izraelskich nazwanych od ich imion. Wówczas nie tworzyły one jednego narodu.

 

Prawdopodobnie przybycie znacznej liczby Żydów do Egiptu spowodowane było migracją Hyksosów, którzy w XVII wieku p.n.e. utworzyli własne państwo w Delcie Nilu ze stolicą w Awaris. Po ich wypędzeniu przez tebańskich królów z XVII dynastii, w połowie XVI wieku p.n.e. część z nich  opuściła Egipt i udała się z powrotem do Azji, część natomiast pozostała.
Wśród tych, którzy osiedlili się w Egipcie znaleźli się prawdopodobnie również Żydzi. Ich sytuacja zaczęła się pogarszać poczynając od XIV wieku p.n.e., kiedy to faraonowie toczyli nieustanne walki z plemionami zamieszkującymi Palestynę. Nasilenie ich prześladowań nastąpiło w XIII wieku p.n.e. za panowania Ramzesa II i Merenptaha.
Były one zapewne wynikiem napiętej sytuacji międzynarodowej (wojny z Hetytami, a pod koniec stulecia z Ludami Morza), jak też niechęci uboższej części Egipcjan do stosunkowo zamożnych sąsiadów obcego pochodzenia.
Księga Wyjścia opisuje Żydów, jako niewolników, zmuszonych do pracy przy wznoszeniu miast królewskich Tanis i Pitom. To wedle niej było przyczyną buntu, na czele którego stanął Mojżesz.

Ziemia obiecana

Mojżesz jest kluczową postacią do zrozumienia historii Żydów. Po opuszczeniu Egiptu przez czterdzieści lat prowadził ich przez pustynię do Ziemi Obiecanej. Podczas tej wędrówki, jeśli przyjąć wersję biblijną, ukształtował się naród żydowski i jego religia. Najważniejszym momentem wędrówki Izraelitów przez piaszczyste bezdroża Synaju było przymierze Boga z Izraelitami. Od tego momentu Żydzi stali się narodem wybranym. Pośrednikiem w tym akcie był Mojżesz, on też przekazał swemu ludowi kamienne tablice z dziesięciorgiem przykazań.
Według Księgi Wyjścia, przekazał również szczegółowe prawo - zarówno karne jak i cywilne, a ponadto drobiazgowe przepisy dotyczące sprawowania kultu, kapłanów, miejsca świętego i budowy Arki Przymierza. Znajdują się w niej również nakazy i zakazy moralne, jak choćby ten, który zaleca zabijanie czarownic i nie zezwala na pożyczanie przez Izraelitów żadnych dóbr na procent swoim współziomkom.
Trudno orzec, czy Księga Wyjścia istotnie oddaje fakty historyczne, czy jest pewną wizją narodzin narodu żydowskiego. Nie można jednak oprzeć się wrażeniu, że Mojżesz był wielkim religijnym reformatorem.

Wiele ustępów Księgi Wyjścia opisuje jego walkę ze starymi wierzeniami, a zwłaszcza z oddawaniem czci bożkom, uosabianym przez złotego cielca. Prawdopodobnie odstępstwo Izraelczyków od praw i wiary narzuconej, bądź przekazanej od Boga przez Mojżesza, są symbolem nieposłuszeństwa wobec Jahwe i nie odzwierciedlają jedynie historycznych faktów. Naród wybrany musiał być bowiem poddawany próbom, zanim zostanie wpuszczony przez Boga do Ziemi Obiecanej. Sam Mojżesz nigdy do niej nie przybył. Bóg pozwolił mu jedynie ujrzeć jej żyzne doliny z góry Nebo tuż przed śmiercią.

Tym, który wkroczył do niej na czele Izraelitów był jego następca Jozue.  Pierwszym miejscem postoju Żydów, a zarazem ich stolicą stał się obóz wojskowy w Gilgal, położony na wschód od Jerycha. Tam Jozue ustawił dwanaście kamieni, które miały symbolizować podległe jego władzy plemiona.
W późniejszym czasie Gilgal stało się miejscem zgromadzeń izraelskich plemion, na których decydowano o najważniejszych sprawach politycznych.

W pierwszej fazie podboju Izraelici zdobyli Jerycho, którego ogromne mury rozpadły się, według Księgi Jozuego, na odgłos siedmiu trąb niesionych przez izraelskich kapłanów. Następnie padło Aj, a wystraszeni mieszkańcy Gibeonu zawarli z Izraelitami pokój, przyjmując ich warunki. Opór próbował stawić król Jerozolimy Adonisedek, do którego przyłączyli się królowie Hebronu, Jarmutu, Lakisz i Eglonu. Koalicja jednak poniosła klęskę w pobliżu Makkedy, a jej przywódcy zostali powieszeni z rozkazu Jozuego.

 

Ku jedności

Księga Sędziów wymienia imiona dwunastu sędziów, wśród których szczególną rolę odegrał Abimelek. Na przełomie XII/XI wieku p.n.e. narzucił on bowiem, poprzez zamach stanu, w Sychem rządy autorytarne całej izraelskiej społeczności, co upodobniło go bardziej do wschodnich despotów.

Zza murów twierdzy Aruma przez trzy lata bezwzględnie egzekwował posłuszeństwo wśród Izraelitów, aż w końcu zginął podczas oblężenia miasta Tebes. Rządy Sędziów nie zapobiegły konfliktom. Jefte walczył z Ammonitami, Efraim wystąpił przeciwko Gileadowi, a bohater licznych legend Samson musiał stawić czoła Filistynom. Wojnom tym towarzyszyły zarówno nadużycia w sprawowaniu kultu, jak i jawne odchodzenie od religii mojżeszowej i oddawanie czci Baalowi i Asztarte - popularnym bóstwom kananejskim.

Ostatnim Sędzią Izraela był prorok Samuel. Dzięki jego energicznej działalności, udało się przywrócić wśród Izraelitów, przynajmniej częściowo, religijną dyscyplinę. Jednak wybrani na następców jego synowie, Joel i Abiasz, przywiązywali większą wagę do własnych korzyści niż do sprawiedliwych rządów. Zamęt, jaki wywołali wypaczając prawo spowodował, że przestała uznawać ich za autorytet znaczna część Izraelitów. Korzystając z faktu, że żył jeszcze ich ojciec, Żydzi wymusili na nim wyznaczenie nowego następcy. Został nim Saul, którego zgromadzone w Gilgul plemiona okrzyknęły królem, a Samuel ich wybór usankcjonował namaszczeniem wybrańca.

 

U szczytu potęgi

Wybór Saula nie był przypadkowy. Izraelitom zagrażali wówczas z jednej strony Amalekici, z drugiej zaś Filistyni, jeden z Ludów Morza, który osiedlił się w Palestynie, zapewne po nieudanym ataku na Deltę Nilu na początku XII wieku p.n.e.
Filistyni okazali się bardzo niebezpiecznym sąsiadem. Agresywni, zaborczy, posiadający broń żelazną, nękali pojedyncze miasta i plemiona izraelskie, które długo nie potrafiły się zdobyć na jedność w obliczu wspólnego wroga. Nieudolność synów Samuela okazała się wymarzoną okazją do zmiany systemu rządów, a co za tym idzie - do skutecznej obrony przed lepiej uzbrojonym sąsiadem. Pomimo zapału i odwagi, jakie niewątpliwie cechowały Saula, nie udało mu się przeciwstawić lepiej zorganizowanym wojskom Filistynów. W niespełna rok po objęciu tronu zginął wraz z synami na Równinie Ezdrelon, w pobliżu Góry Gilboa.
Jego następcą został Dawid, który przez pewien czas przebywał u Filistynów jako lennik księcia Akisza. Tam poznał ich sztukę wojenną i tajniki wyrobu broni żelaznej. Brał udział w bitwie pod Górą Gilboa. Stojąc na czele bitnego oddziału, wykorzystał zamęt wśród Izraelitów po śmierci Saula i przechwycił władzę.

Biblia wyraźnie mówi, że uczynił tak, postępując zgodnie z wolą Boga. Pierwszym posunięciem Dawida było pozyskanie zaciężnej armii, z której pomocą zepchnął Filistynów na wąski pas wybrzeża. Następnie zaczął przywracać władzę królewską w poszczególnych miastach Kanaanu, likwidując jednocześnie wszelkie przejawy przywracania dawnych wierzeń.
Religia stała się w rękach Dawida skutecznym instrumentem jednoczącym skłócone plemiona. Na północy energiczny władca zajął Aszdod, graniczący z posiadłościami Tyru, zaś na południu i wschodzie uzależnił od siebie niewielkie królestwa Edomu, Moabu i Ammonu. Jego wojska dotarły na południu aż do Zatoki Akaba, nad Morzem Czerwonym, a na północy kontrolowały Damaszek, który Dawid powierzył zaufanemu namiestnikowi. W ten sposób zabezpieczył szlaki handlowe przechodzące przez podległe mu ziemie.
Tranzytowe położenie Palestyny sprawiało, że skarb królewski szybko stał się pełny dzięki opłatom celnym i dochodom z pośrednictwa handlowego, z którego korzystać musieli nawet Fenicjanie. Po zajęciu Jerozolimy Dawid ustanowił w tym mieście swą stolicę. Sprowadził do niej Arkę Przymierza, symbol jedności Hebrajczyków. Jego władza stała się dziedziczna, jednak jego syn, Absalom, wzniecił bunt przeciw własnemu ojcu, za co został ukarany śmiercią. Dawid wyznaczył więc innego następcę w osobie Salomona.

Okres stabilizacji

Salomon nie był wojownikiem tak jak jego poprzednik, ale też czasy, w których przyszło mu panować były o wiele spokojniejsze. Sytuacja międzynarodowa wydawała się stabilna, a przyjazne stosunki, jakie Izraelczycy utrzymywali z Egiptem, Fenicją, Babilonią i Asyrią były gwarantem pokoju na Bliskim Wschodzie. Mocarstwa regionu były zbyt zajęte walkami z koczownikami atakującymi ich od zewnątrz, by zajmować się niewielkim, choć bogatym państwem, jakie rozwijało się pomiędzy nimi.
Salomon nie dbał nawet o utrzymanie kontroli nad odległym Damaszkiem. Umacniał swą pozycję przez misterną dyplomację i małżeństwa dynastyczne. Wiadomo, że poślubił córkę jednego z faraonów, a ponadto utrzymywał na swym dworze liczny zastęp księżniczek i nałożnic pochodzących z kraju Hetytów, Moabu, Sydonu, jak również z podbitego przez Dawida plemienia Ammonitów.
Salomon zasłynął jako znawca piękna i miłośnik wygód, co znalazło wyraz w pięknych pałacach i luksusowych dzielnicach królewskich wznoszonych przez egipskich i fenickich budowniczych w wielu jego miastach. Pewnym symbolem jego zepsucia stała się Góra Zgorszenia w Jerozolimie, na której wzniósł pałac dla swych licznych faworyt.

Nie zaniedbał jednak przezornie fortyfikacji, o czym świadczą pozostałości potężnych murów w Chasorze, Megiddo i Gezer. W prowincjach, obok siedzib królewskich, znajdowały się rezydencje namiestników i okazałe domy lokalnej arystokracji, które dowodziły wzrastającej zamożności Izraelitów. Najważniejszym dziełem Salomona było wybudowanie pierwszej Świątyni Pańskiej w Jerozolimie.

Tradycja przedstawia Salomona jako człowieka niezwykle przenikliwego. O jego mądrości miały świadczyć przekazane przez Biblię rozstrzygnięcia najbardziej zawiłych spraw, z jakimi zwracali się do niego poddani, ale także współzawodnictwo z królem Tyru, Hiramem, w rozwiązywaniu łamigłówek. Obaj władcy uczynili z niego nawet pewną formę gry hazardowej, w której stawką bywały całe miasta. Dzięki wysiłkom Salomona, plemienna konfederacja stała się scentralizowaną monarchią, w której religia pozostawała nadrzędnym czynnikiem jednoczącym.

Wiele ludów jednak było niezadowolonych z wysokich podatków, danin i każdorazowych opłat na wielkie inwestycje budowlane, ulubioną działalność swego monarchy. Wprawdzie handel kwitł jak nigdy przedtem, ale już utrata Damaszku była postrzegana przez północne plemiona izraelskie, jako zamach na ich interesy.

 

Okres klęsk, widmo diaspory

Po śmierci Salomona, która nastąpiła około 925 p.n.e., władzę objął jego syn Roboam, który nie umiał utrzymać porządku w kraju i zapobiec wzrostowi korupcji. Plemiona zaczęły ignorować zarządzenia królewskie, a odkąd z Egiptu powrócił zbuntowany dostojnik Salomona Jeroboam, dokonał się faktyczny rozpad państwa na część południową (Judę, która pozostała wierna Roboamowi) i północną (Izrael, którego ludność uznała za króla Jeroboama I) .

Odtąd oba królestwa rozwijały się osobno, czemu towarzyszyło osłabienie ich pozycji na arenie międzynarodowej. Jednocześnie epokę, w której istnieją dwa odrębne państwa żydowskie cechuje ożywiona działalność proroków, którzy w swych naukach jasno wskazują na przyczynę takiego stanu rzeczy. Eliasz i Elizeusz oskarżają Żydów o odejście od prawa bożego i nakazów religii żydowskiej. Jeremiasz i Izajasz przepowiadają straszliwe klęski, jakie spadną na Żydów ze wschodu.

W 721 roku p.n.e. Sargon II istotnie zdobywa stolicę Izraela Samarię i kraj ów przestaje istnieć. Przez następne dwa stulecia broni się jeszcze Juda. Jej mieszkańcy kilkakrotnie odpierają ataki Asyryjczyków spod murów Jerozolimy. Dopiero władca babiloński Nabuchodonozor II dokonuje w 586 p.n.e. podboju Judy. Jerozolima upada, jej Świątynia zostaje zburzona, a ludność uprowadzona w niewolę.
Prorocy Ezechiel i Daniel piętnują postępowanie Izraelczyków, które jakoby miało doprowadzić do tej tragedii, przepowiadając zarazem rychły koniec ich ciemiężycielom.

Persowie okazali się bardziej przychylni dla Żydów. Król Cyrus Wielki pozwolił im nie tylko powrócić do ojczyzny i odbudować świątynię, ale również powierzył namiestnictwo swej nowej prowincji Jehud Żydowi Zorobabelowi. Większość badaczy jest zgodna, że właśnie pod panowaniem perskim Żydzi, korzystając ze swobody, rozwinęli ostateczny kształt swojej religii. Także władcy hellenistyczni starali się początkowo nie prześladować Żydów, choć odnosili się niechętnie do ich hermetycznej, niedostępnej dla innych religii.

Kres istnienia państwa i narodu żydowskiego nastąpił pod panowaniem Rzymian. Wielkie powstanie, jakie ogarnęło Judeę w 66 roku n.e., spowodowało represje, w wyniku których, w roku 70, Świątynia jerozolimska legła ostatecznie w gruzach. Pozostała po niej jedynie Ściana Płaczu, upamiętniająca miejsce, na którym niegdyś się wznosiła.
Żydzi, pozbawieni swej największej świętości, rozproszyli się po całym świecie. Przez prawie dwa tysiące lat nie mieli własnej państwowości, a kiedy ją odzyskali, tylko niewielka część ich narodu powróciła do Palestyny. Znakomita większość nadal żyje w diasporze.
Leszek Stundis

 

Autor: Leszek Stundis

Opublikowano: 25 lipiec 2016

Odsłon: 3296

 

Niewielki półwysep na wschodnich obrzeżach Półwyspu Chalcydyckiego w Grecji, o dźwięcznej nazwie Athos, jest bodaj najbardziej teokratycznym państwem na świecie. 

Nawet bowiem w Watykanie czy Tybecie, które uchodzą za tradycyjne kraje rządzone przez duchownych (pomimo chińskiej okupacji tego ostatniego) toczy się normalne życie a kobiety mają wstęp na jego terytorium i uczestniczą w jego życiu. Na półwyspie Athos jest inaczej. Tutaj żadna kobieta nie ma wstępu, a co więcej - nawet żadne zwierzę płci żeńskiej (zasada avaton). Co więcej, statki i łodzie, na których przebywają panie nie mogą zbliżać na odległość mniejszą niż 500 m od jego linii brzegowej!

 

Dziwna autonomia

 

Athos jest wprawdzie oficjalnie integralną częścią Grecji, jednak jego status polityczny jest wyjątkowy. Zarówno półwysep, jak i górująca nad nim góra o tej samej nazwie, wznosząca się dumnie na wysokość 2033 m, stanowią okręg autonomiczny Ajon Oros o powierzchni 336 km². Zgodnie ze 105 artykułem greckiej konstytucji,  obszar ten podlega rządowi greckiemu, ale w sprawach jurysdykcji religijnej ostatnie słowo ma patriarcha Konstantynopola (ob. Stambuł).

Obowiązują tutaj dość specyficzne prawa. Po pierwsze, zamieszkują go sami mężczyźni, wyłącznie  mnisi, choć znaczną ich liczbę stanowią pustelnicy. Zapewne z tego względu liczba ludności jest w tym niewielkim państewku stosunkowo stała i w 2011 roku wynosiła 1811 duchownych. Wzrost liczby mieszkańców odbywa się na zasadzie przyjęć nowych chętnych do porzucenia życia świeckiego, a jeśli kandydat przejdzie pomyślnie rekrutację i okres prób, zostaje albo w jednym z klasztorów, albo wybiera którąś z opuszczonych pustelni. Trzeba bowiem pamiętać, że miejsce to, jako ośrodek kultu prawosławnego, jest bardzo popularne wśród wyznawców prawosławia i nawet ci, którzy wolą pozostać w swoich ojczyznach, przynajmniej raz w życiu starają się odwiedzić zespół klasztorów w Athos, podobnie jak muzułmanie Mekkę.

 

W teokratycznym państwie działa grecka poczta i nawet znajdują się drogi publiczne, ale… są pobawione asfaltowej nawierzchni, a samochody poruszają się po nich bardzo rzadko. W sprawach wewnętrznych najwyższymi „organami władzy” są Święta Wspólnota i Święta Komisja, obie wyłonione z przedstawicieli 20 klasztorów, których kompetencje obejmują jednak przede wszystkim mediacje pomiędzy nimi czy rozmowy z  urzędnikami greckimi.
Ich decyzje regulują również postęp technologiczny. Ten mały kraik nie posiada połączenie z grecką siecią energetyczną, więc korzysta z baterii i w bardzo oszczędny sposób z urządzeń elektrycznych. W 1997 udało się jednak dołączyć go do lokalnej sieci telefonii komórkowej.

 

Rząd grecki w zasadzie nie ingeruje w sprawy „mniszej republiki”, toteż działa ona prawie jak samodzielny ośrodek polityczny. Rzecz jasna, nie prowadzi polityki zagranicznej, ani nie utrzymuje własnej armii. Obowiązuje tutaj nawet grecka waluta, którą do niedawna była drachma, a obecnie jest euro, jednak z pieniędzy korzystają głównie turyści, bowiem mnisi czy pustelnicy otrzymują pożywienie i inne niezbędne rzeczy od miejscowych rybaków i okolicznych rolników.

Nie oznacza to, że „republika” na siebie nie zarabia. Zarabia i to zupełnie nieźle, przyjmując rokrocznie rzesze turystów i sprzedając wyroby rzemieślnicze, wykonywane podobnie jak przed wiekami w oparciu o bizantyjskie wzory i pradawne techniki wytwórcze. Tą działalnością również zajmują się mnisi. Oprócz wpływów z turystyki i rękodzieła, Athos otrzymywał dotację państwową w wysokości 2,5 mln euro do 2010, a obecnie dostaje zmniejszoną do poziomu 1,5 mln euro. Co więcej, niektóre klasztory mają udziały w międzynarodowych inwestycjach i spółkach. W 2008 paru mnichów z drugiego pod względem  rangi klasztoru Vatopedi zostało nawet oskarżonych o… pranie brudnych pieniędzy.

 

Turystyka

 

Aby dostać się na Athos, każdy turysta obowiązany jest uzyskać specjalne zezwolenie, coś jakby wizę „republiki”. Jest to dość łatwe, ale jest ona ważna trzy dni, po upływie których wymaga się prolongaty. Nie wystarcza jednak dysponować ważnym paszportem, czy dokumentem z grecką wizą. Władze Athos muszą ocenić, czy mogą wpuścić turystę na swoje terytorium.
Najchętniej widziani są, rzecz jasna, wyznawcy prawosławia, tudzież innych kościołów wschodnich.

Od 1965 półwysep odwiedzają również duchowni innych wyznań, w tym katoliccy, ale w grupach nie większych aniżeli 10-osobowych. Właśnie wtedy, pod koniec Soboru Watykańskiego II oba Kościoły, katolicki i wschodni, zniosły wobec siebie ekskomuniki obowiązujące od 1054 roku, a więc od schizmy dokonanej przez patriarchę Konstantynopola Michała Cerulariusza oraz legatów papieskich Piotra, biskupa Amalfii,  Humberta z Silva Candida i Fryderyka Lotaryńskiego.

 

Turystów obowiązują odpowiednie stroje i nawet w największe upały żaden mężczyzna nie wejdzie na Athos w podkoszulku, koszulce z krótkimi rękawami czy krótkich spodenkach odsłaniających nogi powyżej kolan. Taki wymóg stosuje wiele klasztorów prawosławnych, w tym tak znane miejsca jak klasztor św. Katarzyny na Półwyspie Synaj.

Kolejnym wymogiem jest odpowiednie zachowanie się. W miejscach kultu, w których ważnym elementem duchowego życia stanowi medytacja, nie wolno w żadnym razie głośno rozmawiać, śmiać się czy w jakikolwiek inny sposób okazywać lekceważenie. Do ikon, z których wiele jest bardzo starych, należy podchodzić z czcią i nie wolno ich bez zezwolenia fotografować. Zresztą mnisi z Athos niechętnie udzielają zgody na wykonywanie zdjęć, zwłaszcza, że  w  mrocznych pomieszczeniach klasztornych nawet osoby obeznane ze sztuką chętnie używają fleszy,  które  mają zgubny wpływ na liczące niekiedy 800 lat i więcej obrazy. Najchętniej wpuszczają więc ekipy telewizyjne, które posługują się kamerami, chociaż i w tym przypadku zależy to od tego, skąd dana ekipa pochodzi i co dokładnie chce filmować.

W czasach istnienia państw socjalistycznych ekipy z tych krajów   nie miały w zasadzie wstępu na półwysep Athos, podobnie jak wiele telewizji zachodnich, które były uważane za narzędzie szatana propagujące konsumpcyjny styl życia. Co więcej, właściwie nie udostępnia się do filmowania rękopisów i dokumentów,  które specjalnie wyszkoleni mnisi latami pieczołowicie konserwują. One są jeszcze bardziej wrażliwe na działanie kamer i aparatów niż ikony.

 

Na Athos można dotrzeć jedynie drogą morską, przez port Dafni w miasteczku Uranupolis, nad którym wznosi się stolica „republiki” Karies (Karyes). Tutaj można zatrzymać się w niewielkich hotelikach oraz zjeść prosty posiłek. Athos nie oferuje luksusów, ani wykwintnej kuchni, co zresztą jest zgodne z tradycją tego miejsca. Oprócz 20 klasztorów, w większości dostępnych do zwiedzania, w „mnisim państwie” znajduje się 12 wiosek oraz liczne eremy. Te jednak nie są dostępne dla turystów i pod żadnym pozorem nie wolno zakłócać spokoju pustelników.

 

Nieco historii

 

W starożytności miejsce to było znane jako Akte, ale nie odegrało większej roli. Jego historia zaczyna się w zasadzie w V wieku n.e., kiedy to na półwysep Athos zaczęli przybywać eremici, pragnący modlić się i medytować w izolacji od świata, co nie było zresztą trudne. Zbocza góry Athos kryją bowiem liczne groty i pieczary doskonale nadające się do tego celu.
Kiedy sława „miejsca mnichów” zaczęła wzrastać, cesarz Bazyli I Macedończyk (811-886) przekazał im je w roku 874 w charakterze darowizny, aby mogli bez przeszkód uprawiać swoje praktyki religijne.
Bazyli I był władcą bardzo zainteresowanym sprawami Kościoła, bowiem początkowo zgodził się z decyzją Soboru Konstantynopolitańskiego VIII, który potępił patriarchę stolicy Bizancjum Focjusza (810-891) i nakazał jego wygnanie. Później, widząc że spory pomiędzy zwolennikami wygnanego patriarchy a „partią” nowej głowy bizantyjskiego Kościoła, Ignacego, nie ustają, przywrócił wygnanemu jego godność. Dla mnichów z Athos jednak nie miało to większego znaczenia, chociaż już wówczas od paru wieków uznawali autorytet patriarchów stolicy cesarstwa.

Przez parę stuleci „mieszkańcy półwyspu” żyli sobie spokojnie, wznosząc swoje eremy i oddając się modlitwom. Mniej więcej od końca IX wieku utarła się tradycja - nie usankcjonowana żadnym cesarskim rozporządzeniem - że w okolicach pustelni nie powinny przebywać kobiety. W tym okresie ukształtował się także system zarządzania eremami, na czele których stanęła rada. W jej skład weszli najstarsi z eremitów. W X wieku pod przewodnictwem Atanazego Atonity (Atanazego z Athos, 925-1002), który przywędrował w to miejsce z Bitynii, broniąc się w ten sposób przed przyjęciem godności igumena, czyli przełożonego niewielkiego monastyru, nastąpiły znaczące zmiany. Atanazy uznał bowiem, że sama rada niewiele może zdziałać i postanowił nieco scentralizować zarząd wokół najstarszego monastyru zwanego Wielką Ławrą Najświętszej Marii Panny.
To wywołało zrozumiałe protesty innych przełożonych, w rezultacie czego cesarz Jan I Tzimiskes (925-976) wysłał na pertraktacje ze zwaśnionymi stronami konstantynopolitańskiego mnicha Eutymiusza. Ten, po żmudnych negocjacjach, osiągnął kompromis i razem z przełożonymi klasztorów opracował wspólną regułę i zbiór zasad postępowania (Typikon), którą przyjęło 56 (wg innych źródeł - 58) klasztorów. Oryginał spisany na koziej skórze znajduje się w archiwach Athos. Był tylko kilkakrotnie modyfikowany, ostatni raz w 1406 przez cesarza Manuela II Paleologa  (1350-1425), gdyż dwie dekady później mnisi musieli uznać zwierzchność osmańskich sułtanów.

Mniej więcej w tym samym czasie cesarz Nicefor II Fokas (912-969) nadał Wielkiej Ławrze status najważniejszego klasztoru na półwyspie, a Rada mnichów miała otrzymywać z cesarskiej kasy wsparcie w wysokości 244 złotych solidów rocznie. Ten przepełniony mistycyzmem władca zamierzał pod koniec życia abdykować i sam poświęcić się modlitwie i medytacji w klasztorze, jednak został… zamordowany.   

W roku 1045 cesarz Konstantyn IX Monomach (1000-1055) ogłosił Athos świętą górą i wówczas zakaz przebywania w tym regionie kobiet stał się obowiązująca normą prawną.

 

Od tego czasu nastąpił burzliwy rozwój życia monastycznego, bowiem na Athos przybywali zarówno Grecy z Bizancjum, Grecy z Italii, Gruzini, jak również Rusini, zwłaszcza z Księstwa Kijowskiego. Wśród nich znalazła się spora rzesza utalentowanych rzemieślników, w tym autorzy bardzo znanych iluminowanych rękopisów, z których najsłynniejsze to X-wieczne: Kodeks Ewangelii i Tetraevangelion Philoteu. W tym okresie jednak obok życia klasztornego i pustelniczego, którego najwybitniejszym przedstawicielem był Symeon zwany Nowym Teologiem, pojawiło się pewne niepokojące zjawisko. Był nim system dotacji dla monastyrów przez osoby świeckie zwany z języka greckiego charistikarion. W praktyce oznaczało to objęcie przez możnych świeckich opieką klasztorów i ich dóbr, a więc zapewnienie im finansowego bezpieczeństwa.

 

Pomimo walorów obronnych, „święta góra Athos” kilkakrotnie była niepokojona przez najeźdźców. W 1204 podczas IV krucjaty wdarli się do niektórych jej obiektów krzyżowcy. W 1274 podobnego aktu dokonali katalońscy najemnicy w służbie Michała VIII Paleologa, który traktował mieszkańców klasztorów jak swoich poddanych.   

W następnym stuleciu o podporządkowanie sobie mieszkańców Athos pokusił się władca i twórca Wielkiej Serbii Stefan Uroš IV Dušan (1308-1355), pan imperium obejmującego Macedonię, Albanię, Epir i Tesalię. Mnisi w zamian „za opiekę” codziennie wznosili modły za jego pomyślność. W 1347 roku doszło nawet do precedensu. Wielka Ławra wydała zgodę, aby podczas wizyty monarchy towarzyszyła mu… żona Jelena. Był to bodaj jedyny przypadek w dziejach „mnisiej republiki”, kiedy to święte miejsce odwiedziła kobieta.     

W okresie panowania osmańskiego Turcy dość tolerancyjnie traktowali „niezależne państwo mnichów”. Zarówno pogromca Konstantynopola Mehmed II Zdobywca (1432-1481), jak i jeden z jego następców Selim I Groźny (1470-1520) ograniczyli się do pobierania podatków, uznając jego status. Dopiero wzrost ucisku fiskalnego spowodował zaostrzenie wzajemnych stosunków w XVII wieku, być może za sprawą nieśmiałych rozmów prawosławnych duchownych z jezuitą Izaakiem Aultrym, który rozpoczął nawet zbiórkę funduszy na … klasztor katolicki w pobliżu Wielkiej Ławry.  

 

Począwszy od XVIII wieku w gronie patronów Athos znaleźli się potężni władcy, jak choćby caryca Anna (1693-1740), która hojnie wspomagała miejscowe klasztory, wypłacała zasiłki ich opatom, a patriarsze Konstantynopola, który nominalnie był duchowym zwierzchnikiem całego prawosławia wypłacała sowitą pensję. Była to kontynuacja polityki Piotra I (1672-1725) Wielkiego i jego następczyni Katarzyny I (1684-1727), którzy dążyli do scalenia wokół siebie południowych Słowian, choć w swoim imperium niepokornych biskupów zsyłali do odległych klasztorów.

W połowie stulecia za patriarchatu Cyryla V przy Watopedi powstała nawet Akademia, w której miano wykładać grekę, logikę, filozofię i teologię, ale przeciwni edukacji kolegów konserwatywni duchowni podpalili jej budynki i nigdy już nie została restytuowana.

W wieku XIX Rosjanie coraz śmielej poczynali sobie na półwyspie Athos, wznosząc swoje klasztory św. Pantelejmona i św. Andrzeja. W 1913 półwysep Athos został przyznany Grekom, ale wraz z wybuchem I wojny światowej wkroczyły nań wojska brytyjsko-francuskie, które podejrzewając mnichów o współpracę z Niemcami dokonały kilku karnych ekspedycji przeciwko ich siedzibom.

Podczas następnej wojny światowej Adolf Hitler (1889-1945) osobiście objął „mecenat” nad klasztorami Athos, za co po wojnie niektórych mnichów skazano na roczny pobyt w więzieniu za rzekomą współpracę z Niemcami. 

 

Pustelnicy

 

Ci, którzy nie chcą żyć w klasztorze mogą wybrać życie pustelnicze, jak ich wielcy poprzednicy przed wiekami. Obecnie trafiają tu ludzie z rożnych krajów, głównie jednak prawosławnych, jak Rosja, Bułgaria, Rumunia czy kraje byłej Jugosławii, lub z tych państw, w których prawosławie jest licząca się religią. Niektórzy mają tytuły naukowe, inni są prostymi ludźmi, którzy jednak muszą nauczyć się obowiązującego w tym miejscu języka greckiego.

Ich życie nie jest łatwe. Mieszkają w celach położonych w urwistych zboczach i niemal każdego ranka schodzą z wysokości paruset metrów po sznurowych drabinkach, aby w koszach przynieść sobie jedzenie. Żyją w całkowitym odosobnieniu, spędzając długie godziny na medytacjach i niemal zupełnie nie kontaktują się ze sobą. Niewiele potrzebują do życia- modlitewnik, trochę strawy i zakonną suknię. Niektórzy żyją tak przez wiele lat, inni po okresie roku, lub dwóch powracają do cywilizacji odnowieni duchowo.

Leszek Stundis

 

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 25 listopad 2021

Odsłon: 1145

Orientalizacja sarmatyzmu nie kolidowała z przeświadczeniem, że Rzeczpospolita spełnia misję „przedmurza chrześcijaństwa”. Przez „chrześcijaństwo” rozumiano wiarę rzymską, a nie nowoczesną cywilizację zachodnią, utożsamianą z absolutum dominium i moralnym zepsuciem. Obrona Europy przed zagrożeniem muzułmańskim pojmowana była nawet jako sposób na zabezpieczenie się przed zagrożeniami z Zachodu. Łudzono się myślą, że państwa zachodnie zainteresowane są istnieniem Rzeczypospolitej, widzą w niej bowiem wał obronny (w sensie militarnym), chroniący Europę przed atakami niewiernych. Wyprowadzono stąd wniosek, że państwo Sarmatów jest całkowicie bezpieczne i nie musi modernizować się na wzór zachodni.

Negatywny stosunek XVII-wiecznych „Sarmatów” do okcydentalizmu miał dwa główne źródła: jednym z nich była idea „spichlerza Europy”, drugim – pogląd na ustrój Rzeczypospolitej jako ucieleśnienie politycznej doskonałości. Pierwsza idea określała państwo polsko- litewskie jako kraj agrarny i niemogący zmienić swego charakteru ze względu na potrzeby sąsiadów. Uzasadniało to pogląd, że trzeba bronić Polski przed przemianami gospodarczymi typu zachodniego, że nie wolno nawet sprowadzać z Zachodu artykułów luksusowej konsumpcji jako szkodliwych dla prostoty życia wiejskiego.

Z idealizacji ustroju politycznego Rzeczypospolitej wynikało z kolei, że należy bronić go za wszelką cenę, nie dopuszczając najmniejszych zmian. Ponieważ władzy królewskiej, postrzeganej jako główne zagrożenie wolności, przypisywano zdolność pozyskiwania dla swych celów większości sejmowej, trzeba było znaleźć sposób wykluczenia raz na zawsze niepożądanych innowacji. Jak wiadomo, odnaleziono taki niezawodny sposób w starej zasadzie jednomyślności (unanimitas) lub, mówiąc ściślej, w takim sposobie jej interpretowania, który domagał się jednomyślności absolutnej, a więc wyposażał każdego posła w prawo zawetowania decyzji większości i zerwania Sejmu.

Z uprawnienia tego, znanego pod nazwą liberum veto, skorzystano po raz pierwszy w roku 1652; w teorii jednak zasada jednomyślności, implikująca groźbę indywidualnego wetowania decyzji Sejmu, obowiązywała w parlamencie polskim od samego początku. Uzasadniano ją klasycznie republikańskim ideałem „dobra wspólnego”, zakładającym możliwość zrozumienia tego dobra przez wszystkich, a więc wykluczającym automatyczne posłuszeństwo wobec mechanicznej większości.
Pragmatycznym argumentem na rzecz wymogu jednomyślności były olbrzymie rozmiary państwa. Poseł z Pomorza musiał godzić się na koszty obrony Ukrainy przed Tatarami, wiedział bowiem, że w przeciwnym razie poseł z Ukrainy zawetuje decyzje podejmowane w interesie elektoratu pomorskiego. Groźba weta zmuszała więc posłów do działania na rzecz dobra ogólnopaństwowego, zapobiegając rozpadowi Rzeczypospolitej na izolowane regiony, interesujące się jedynie sprawami lokalnymi.

W drugiej połowie XVII wieku, z chwilą gdy zasada jednomyślności przekształciła się w praktykę zrywania sejmów, mobilizująca funkcja weta zmieniła się w funkcję paraliżującą, a racjonalne jego uzasadnienia ustąpiły miejsca argumentom quasi-religijnym – na przykład dowodzeniu, że decyzje niejednomyślne nie legitymują się łaską Ducha Świętego. Liberum veto przestało być uprawnieniem „cnotliwych”, broniących republiki przed skorumpowaną większością; stało się narzędziem jednostek skorumpowanych, przeciwstawiających się działaniom na rzecz wspólnego dobra. W wieku XVIII sytuacja jeszcze bardziej się pogorszyła: posłowie przekupieni przez obcych monarchów posługiwali się prawem weta, aby nie dopuścić do jakichkolwiek reform zanarchizowanej i słabnącej Rzeczypospolitej.

Skutki liberum veto

W wyniku takiej ewolucji kultury i ustroju Rzeczpospolita sarmacka stała się krajem zupełnie różnym od reszty Europy. Była świadoma tej różnicy i dumna z niej, patrzyła więc z góry na absolutystyczne monarchie zachodnie, odnosiła się do nich lekceważąco lub wręcz z megalomańską pogardą, zamykając oczy na wzrost ich siły i zamożności. Cywilizacyjne efekty takich postaw okazały się jednak żałosne. W kilkanaście lat po „wiktorii wiedeńskiej” Sobieskiego stało się rzeczą jasną, że potężna niegdyś Rzeczpospolita nie ma szans na podtrzymanie swego prestiżu i rangi politycznej. W wieku XVIII elita polska musiała na nowo przemyśleć problem własnej tożsamości, co bywało niekiedy bardzo bolesne i trudne. Okazało się bowiem, że Rzeczpospolita znajduje się poza obrębem Europy Zachodniej nie dlatego, że sama tak sądzi i tego pragnie, ale dlatego, że Zachód nie przyznaje się do niej, odrzuca ją jako kraj beznadziejnie zacofany, barbarzyński i kulturalnie obcy.

Początkowo wydawało się, że może być zupełnie inaczej. Na przełomie XVII i XVIII wieku Polska przestała być uwikłana w problemy wschodnie, ożywiły się natomiast jej kontakty z Zachodem, czemu sprzyjała oczywiście unia personalna z Saksonią. Oświeceni republikanie polscy poczęli zdawać sobie sprawę, że w państwach zachodnich, mimo absolutystycznej formy rządów, nie panuje samowola monarchów, rozwijają się natomiast bliskie wartościom republikańskim ideologie prawa natury, a więc że krajów tych nie można zaliczać do tej samej kategorii co Turcja lub Rosja. Umożliwiało to reokcydentalizację polskiej kultury politycznej.
Jeden ze znawców sarmatyzmu (J. Maciejewski, Dylematy wolności, s.237,239) podsumowuje to następująco: Wszystko to sprawiało, iż Polacy bez większych trudności – skoro sytuacja geopolityczna wyszła im naprzeciw – mogli nawiązać zerwany w końcu XVI wieku kontakt z Zachodem. Zaczęła znikać bariera, którą odgrodziła się sarmacka Polska od „obcych”. Swojskość przestawała być wartością. Nastąpiła europeizacja Rzeczypospolitej.

Przy założeniu, że twierdzenie to mówi wyłącznie o stanie świadomości wykształconych Polaków, czyli o tym, jak oni sami określali swą kulturową tożsamość, można je uznać za słuszne. Rzecz w tym jednak, że tak rozumiana „europeizacja świadomości” nie szła w parze ani z europeizacją (czyli modernizacją) struktur społeczno-gospodarczych, ani ze sposobem postrzegania Polski przez rozwinięte kraje Zachodu.
W epoce oświecenia nastąpiła bowiem zasadnicza zmiana w „geografii filozoficznej”, czyli w określaniu cywilizacyjnych, a nie tylko geograficznych, kryteriów europejskości: podział na kraje oświeconego Południa i półbarbarzyńskiej Północy, wywodzący się od starożytnego Rzymu i oczywisty jeszcze w epoce renesansu, zastąpiony został podziałem na cywilizacyjny Zachód, czyli właściwą Europę, i zacofany europejski Wschód, należący już właściwie do Azji.
W ramach tego nowego podziału państwo polsko-litewskie oddzielone zostało od Danii i Szwecji, włączone zostało natomiast do olbrzymiego obszaru cywilizacji obcej i niższej, rozciągającego się od Węgier do tatarskiego Krymu i od Moskwy do ottomańskiej Turcji.

Należy przy tym podkreślić, że kryteria tej nowej dychotomii, wbrew złudzeniom polskich entuzjastów wolności, nie wywodziły się ze stosunku do tradycji republikańskiej, mimo że tradycja ta istniała przecież na Zachodzie i także przyczyniała się do określenia jego tożsamości. Modelem cywilizacji było „dobrze urządzone państwo” – L’État bien policé, czyli racjonalnie zorganizowana, efektywna administracja państwowa, wprowadzająca jednolity porządek w sferze publicznej i narzucająca jednocześnie określone standardy w dbałości o stan dróg, czystość miast, ochronę zdrowia, a nawet, zwłaszcza w państwach niemieckich, w sposobach ubierania się i konsumpcji żywności.
Granica oddzielająca kraje cywilizowanego Zachodu od barbarzyńskiego Wschodu nie pokrywała się więc z linią Łaby, oddzielającą zacofane kraje agrarne od krajów bardziej zaawansowanych w rozwoju społeczno-ekonomicznym. Przebiegała nieco dalej na wschód, była bowiem granicą międzypaństwową, oddzielającą sprawnie rządzoną monarchię pruską od anarchicznej i rażąco zaniedbanej Rzeczypospolitej szlacheckiej.

Polska w oczach Zachodu

Rozpowszechnienie w Polsce idei oświeceniowych oraz wysiłki reformatorów pracujących nad modernizacją ustroju Rzeczypospolitej nie zdołały zmienić tego obrazu. Dobitnie świadczą o tym relacje podróżników. Hrabia Louis-Philippe de Ségur, jeden z francuskich bohaterów amerykańskiej wojny rewolucyjnej, przejeżdżając przez Polskę zimą na przełomie lat 1784 i 1785, aby objąć stanowisko ambasadora Francji w Petersburgu, odczuł moment przekraczania granicy prusko-polskiej jako porzucenie Europy i cofnięcie się w czasie o dziesięć wieków. Identyczne odczucie zanotował słynny podróżnik amerykański John Ledyard, który w roku 1788 przemierzał Polskę w drodze z Rosji na Zachód. Określił on granicę polsko-pruską jako wielką barierę oddzielającą obyczaje azjatyckie od europejskich.

Można powiedzieć nawet więcej: po reformach Piotra Wielkiego, entuzjastyczne ocenionych przez Gottfrieda Wilhelma Leibniza, a następnie przez Woltera, autokratyczna Rosja zdobyła akceptację ogromnej większości myślicieli oświeceniowych i poczęła wydawać się ludziom Zachodu krajem o wiele bardziej europejskim niż Polska. Nie miał znaczenia fakt, że Rosja była państwem prawosławnym, szlachta polska zaś składała się z gorliwych katolików i mogła komunikować się ze sobą językiem starożytnych Rzymian; istotne było to, że w Rosji powstało jednak „regularnoje policejskoje gosudarstwo”, podczas gdy szlachta polska przypominała raczej Kozaków i Tatarów (co skłaniało nawet niektórych zachodnich podróżników do snucia spekulacji na temat tatarskiego pochodzenia Polaków).

Dystans kulturowo-cywilizacyjny dzielący Polskę od Zachodu stał się tak wielki, że nawet ludzie wolni od jakiejkolwiek polonofobii poczęli postrzegać Rzeczpospolitą jako kraj niesłychanie odległy i egzotyczny. Znamienna jest pod tym względem wypowiedź Edmunda Burke’a, który pochwaliwszy Konstytucję 3 Maja uznał za konieczne dodać, że z punktu widzenia Anglii Polska jest krajem tak dalekim, jak gdyby leżała na księżycu.

Polskie spory

Świadomość cywilizacyjnego oddalenia Polski od Europy nie była obca polskim reformatorom oświeceniowym epoki stanisławowskiej. Ich program modernizacji państwa był w gruncie rzeczy programem europeizacji sarmackiej Rzeczypospolitej. Jest rzeczą bardzo znamienną, że król Stanisław August próbował osiągnąć ten cel z pomocą zeuropeizowanej Rosji – uznając tym samym, że Rosja może być pod tym względem przykładem dla Polaków.Publicyści „Monitora”, czasopisma wspierającego króla, określali reformy Piotra Wielkiego jako heroiczne dzieło, które zapewniło swemu twórcy nieśmiertelną sławę.

Zestawianie Polski z Rosją jako kraju w równej mierze potrzebującego europeizacji, ale mniej zaawansowanego na tej drodze niż Imperium Romanowów, dowodzi, nawiasem mówiąc, że przeświadczenie Polaków o własnej europejskości i zachodniości nie było wówczas mocne. Orientacja zdecydowanie prozachodnia mogła łączyć się z przekonaniem, że Polska bardzo oddaliła się od zachodniej „normy” i musi przebyć długą drogę, aby powrócić do Europy. Dobitnym przykładem takiego myślenia był Stanisław Staszic, który uważał, że demokracja szlachecka spowodowała „azjatyzację” Polaków, upodobniając ich do Turków i Tatarów.

Podobne poglądy rozwijał w epoce romantyzmu Bronisław Trentowski, nieubłagany krytyk konserwatywno-klerykalnej tradycji sarmackiej. Pisał on o fatalnym wpływie, jaki wywierał na Polskę „duch azjatycki”: „Nosiliśmy już ku czci jego dziwo-twórne kontusze z wyłogami i czerwone buty jak Persi, goliliśmy sobie łby jak Chińczycy, Mongoły i Turki, pisaliśmy poezje arabskie, marzyliśmy wtedy, gdy myśleć i działać rozumnie potrzeba było […]. O, kiedyż pozbędziemy się tej duchowej zmory! Azjatyckość z nóg nas zwaliła i azjatyckość gniecie nas okropnie. Tylko duch europejski przynieść nam pomoc potrafi” (B.F. Trentowski, „Czy można się uczyć filozofii narodowej od ludu i jakie cechy mieć powinna filozofia?” [w:] Filozofia i myśl społeczna w latach 1831-1864).

Józef Feldman (1899–1946), wielki znawca dziejów Europy Środkowej, opisywał reformowanie XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej polsko- litewskiej jako proces europeizacji analogiczny do tego, jaki dokonał się później w Japonii i Turcji. Szkoda, że myśli te nie zostały należycie rozwinięte. Ukazanie w tej perspektywie dziejów największego kraju międzymorza wzbogaciłoby obraz wczesnego stadium ogólnoświatowego procesu westernizacji. Rzuciłoby przy tym wiele światła na swoistość casusu Polski – kraju, który przez długi czas należał bezdyskusyjnie do zachodniej Europy, następnie uległ procesowi stopniowej, ale daleko idącej deokcydentalizacji, wreszcie zaś wkroczył na drogę reokcydentalizacji – trudnej, napotykającej na opór materii społecznej oraz poważną niekiedy opozycję intelektualną.
Andrzej Walicki

Jest to fragment III tomu dzieła prof. Andrzeja Walickiego PRL i skok do neoliberalizmu. Fałszowanie historii/Nacjonalizm/Niegodziwości III RP, którego recenzję zamieszczamy w tym numerze.
Wydawcą wszystkich tomów jest Fundacja Oratio Recta.
Recenzję tomu I - O Polsce inaczej - zamieściliśmy w numerze 6-7/21 SN - https://www.sprawynauki.edu.pl/archiwum/dzialy-wyd-elektron/286-recenzje-el/4520-o-polsce-inaczej

Wyróżnienia i śródtytuły pochodzą od Redakcji SN