Historia el.

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 24 lipiec 2024

Odsłon: 406

Imperializm, ogólnoświatowa ekspansja kapitalizmu, motywowana żądzą surowców, takich jak ropa naftowa, rynki i tania siła robocza, wiązał się z zaciętą konkurencją między wielkimi mocarstwami, takimi jak Imperium Brytyjskie, carska Rosja i Rzesza Niemiecka, i w ten sposób doprowadził do Wielkiej Wojny 1914–1918, później nazwaną I wojną światową.

Pierwsza wojna światowa była wytworem XIX wieku, zdaniem niektórych historyków „długiego stulecia”, trwającego od 1789 do 1914 roku. Charakteryzowała się rewolucjami o charakterze politycznym, społecznym, a także gospodarczym, zwłaszcza rewolucją francuską i rewolucją przemysłową, a zakończyło pojawieniem się imperializmu, czyli nowego, ogólnoświatowego przejawu kapitalizmu, pierwotnie będącego zjawiskiem europejskim.
W tym eseju, (który powstał na bazie książki Jamesa Lorimera Wielka wojna klasowa 1914–1918), skupiono się na tym, jak imperializm odegrał decydującą rolę w wybuchu, przebiegu i wyniku „wielkiej wojny” z lat 1914–1918.

 

Kiedy w 1789 r. wybuchła rewolucja francuska, szlachta (lub arystokracja) stanowiła klasę rządzącą niemal w każdym kraju w Europie. Ale dzięki rewolucji francuskiej i innym rewolucjom, które po niej nastąpiły – nie tylko we Francji – w latach 1830 i 1848, haute burżuazja, czyli wyższa klasa średnia, była w stanie do połowy stulecia nie wyrzucić szlachty, ale do niej dołączyć na szczycie piramidy społeczno-politycznej. W ten sposób powstała „aktywna symbioza” dwóch klas, w istocie bardzo odmiennych. Szlachtę cechowała wielka zamożność oparta na dużej własności ziemskiej, zdecydowanie preferowała konserwatywne idee i partie polityczne oraz miała tendencję do kultywowania powiązań duchownych. Wyższa klasa średnia natomiast opowiadała się za ideologią i partiami liberalizmu, a także wolnomyślicielstwa, a nawet antyklerykalizmu, a jej bogactwo generowała działalność w handlu, przemyśle i finansach.

Obie klasy znajdowały się po przeciwnych stronach barykad podczas rewolucji 1789, 1830 i 1848 r., kiedy burżuazja była klasą rewolucyjną, a arystokracja klasą par excellence kontrrewolucyjną. Tym, co połączyło te dwie klasy posiadające w 1848 r., był ich wspólny strach przed wrogiem, który zagrażał ich bogactwu, władzy i przywilejom: biedną, niespokojną i potencjalnie rewolucyjną „podklasą” pozbawioną własności i dlatego znanej jako proletariat - „ludźmi, którzy nie posiadają nic poza swoim potomstwem”.

Wyższa klasa średnia przestała być rewolucyjna i dołączyła do szlachty po stronie kontrrewolucyjnej po rewolucjach, które wstrząsnęły Europą w 1848 roku. Wydarzenia te pokazały, że klasy niższe dążyły do doprowadzenia nie tylko do rewolucji politycznej, ale także społeczno-gospodarczej, co oznaczałoby koniec władzy i bogactwa nie tylko szlachty, ale także burżuazji.
Zatem w drugiej połowie XIX wieku, aż do wybuchu pierwszej wojny światowej, szlachta i haute burżuazja tworzyły jedną klasę wyższą, jedną „elitę”, czyli „system”. Ale podczas, gdy burżuazyjni bankierzy i przemysłowcy cieszyli się coraz większą władzą gospodarczą, władza polityczna pozostawała w większości krajów monopolem arystokratów, a już na pewno w dużych, quasi-feudalnych imperiach, takich jak Rosja. W każdym razie wszyscy członkowie elity mieli obsesję i strach przed rewolucją, ucieleśniany w coraz większym stopniu przez proletariackie partie polityczne, które wyznawały rewolucyjny socjalizm marksistowski.

Wiek XIX był także wiekiem rewolucji przemysłowej. We wszystkich krajach, w których miała miejsce ta rewolucja, gospodarka stała się znacznie bardziej produktywna. Ale to ostatecznie spowodowało, że podaż ekonomiczna przekroczyła popyt, co ujawnił w 1873 roku wybuch zupełnie nowego rodzaju kryzysu gospodarczego, kryzysu nadprodukcji.
(Wcześniejsze kryzysy gospodarcze zawsze były kryzysami za małej produkcji, kiedy podaż była niewystarczająca w stosunku do popytu, jak na przykład niesławny głód ziemniaczany w Irlandii w latach czterdziestych XIX wieku.) W krajach najbardziej rozwiniętych, to znaczy w Europie Zachodniej i Środkowej oraz w USA niezliczona liczba małych producentów przemysłowych zniknęła ze sceny gospodarczej w wyniku kryzysu gospodarczego.

Krajobraz przemysłowy został odtąd zdominowany przez stosunkowo ograniczoną grupę gigantycznych przedsiębiorstw, głównie inkorporowanych, spółek akcyjnych lub „korporacji” oraz zrzeszeń firm zwanych kartelami, a także dużych banków. Ci „duzi chłopcy” konkurowali ze sobą, ale coraz częściej zawierali także porozumienia i współpracowali, aby dzielić rzadkie surowce i rynki, ustalać ceny i znajdować inne sposoby na maksymalne ograniczenie niekorzystnych skutków konkurencji na teoretycznie „ wolnym” rynku – oraz w celu obrony i agresywnego promowania swoich wspólnych interesów przeciwko zagranicznym konkurentom i, oczywiście, przeciwko pracownikom.

W tym systemie ważną rolę odegrały duże banki. Udzielały kredytu wymaganego przez produkcję przemysłową na dużą skalę, a jednocześnie rozglądały się po całym świecie za możliwością inwestowania nadwyżek kapitału powstałego z megazysków osiąganych przez korporacje. W ten sposób wielkie banki stały się partnerami, a nawet właścicielami, a przynajmniej głównymi akcjonariuszami korporacji. Koncentracja, gigantyzm, oligopole, a nawet monopole charakteryzowały ten nowy etap rozwoju kapitalizmu. Niektórzy autorzy marksistowscy nazywają to zjawisko „kapitalizmem monopolistycznym”.

Burżuazja przemysłowa i finansowa była dotychczas bardzo przywiązana do liberalnego, leseferystycznego myślenia Adama Smitha, które przypisywało państwu jedynie minimalną rolę w życiu gospodarczym, a mianowicie rolę „nocnej straży”. Ale teraz rola państwa stawała się coraz ważniejsza, na przykład jako nabywcy towarów przemysłowych, takich jak broń palna i inna nowoczesna broń, dostarczanych przez gigantyczne firmy i finansowanych przez największe banki. Elita przemysłowo-finansowa liczyła także na interwencję państwa w celu ochrony korporacji przed zagraniczną konkurencją w drodze ceł na import gotowych produktów, choć naruszało to klasycznie liberalny dogmat wolnego rynku i wolnej konkurencji. (To jedna z ironii historii, że Stany Zjednoczone, dziś najbardziej zagorzały apostoł wolnego handlu na świecie, były wówczas skrajnie protekcjonistyczne.)

W ten sposób wyłoniły się „narodowe systemy gospodarcze”, czyli „gospodarki narodowe”, które zaczęły zaciekle konkurować ze sobą. Interwencja państwa – określana przez ekonomistów mianem „dyrygizmu” lub „etatyzmu” – była obecnie faworyzowana również dlatego, że tylko silne państwo było w stanie pozyskać zagraniczne terytoria przydatne, a nawet niezbędne dla przemysłowców i bankierów jako rynki zbytu dla ich gotowych produktów lub kapitału inwestycyjnego oraz jako źródła surowców i taniej siły roboczej. Te dezyderaty nie były zwykle dostępne na rynku krajowym, a przynajmniej nie w wystarczających ilościach czy po wystarczająco niskich cenach. Uprzywilejowywały one przemysłowców i bankierów danego kraju w stosunku do zagranicznych konkurentów i pomagały maksymalizować rentowność.

Tego rodzaju terytorialne nabytki, jakie można było osiągnąć jedynie pod auspicjami silnego i interwencjonistycznego państwa, odpowiadały także szlachcie, partnerce burżuazji przemysłowo-finansowej w elicie rządzącej, a w wielu, jeśli nie w większości krajów, klasie mającej niemal monopol na władzę polityczną. Arystokraci byli tradycyjnie dużymi właścicielami ziemskimi, więc naturalne jest, że opowiadali się za nabytkami terytorialnymi; im większy obszar kontrolowany, tym lepiej.
Co więcej, w rodzinach szlacheckich najstarszy syn tradycyjnie dziedziczył nie tylko tytuł, ale cały majątek rodziny. Nowo nabyte terytorium za granicą lub – w przypadku Niemiec i monarchii naddunajskiej – w Europie Wschodniej mogłoby funkcjonować jako „kraina nieograniczonych możliwości”, gdzie młodsi synowie mogliby nabywać własne dobra i panować nad tubylcami, którzy mieli służyć jako słabo opłacani chłopi lub służba domowa, tak jak rekonkwista na Półwyspie Iberyjskim zapewniła „zamki w Hiszpanii” młodszym arystokratom w średniowieczu, złotym wieku szlachty.
Odważni potomkowie rodzin szlacheckich mogli także rozpocząć prestiżowe kariery jako oficerowie podbijający armie kolonialne lub wyżsi urzędnicy w administracji terytoriami kolonialnymi. (Najwyższe funkcje w koloniach, na przykład wicekróla Indii Brytyjskich czy generalnego gubernatora Kanady, rzeczywiście były zarezerwowane prawie wyłącznie dla członków rodzin arystokratycznych).

Wreszcie szlachta zaczęła dużo inwestować w działalność kapitalistyczną, taką jak górnictwo, gałąź przemysłu zainteresowaną regionami zamorskimi bogatymi w minerały. W ten sposób brytyjskie i holenderskie rodziny królewskie nabyły ogromne portfele udziałów w firmach poszukujących ropy na całym świecie, takich jak Shell, więc one również miały duże szanse zyskać na ekspansji terytorialnej.
Podobnie jak jej partner z wyższej klasy średniej w elicie, szlachta mogła spodziewać się korzyści z ekspansji terytorialnej także w jeszcze inny sposób; taka ekspansja okazała się przydatna jako środek do egzorcyzmowania widma rewolucji, a mianowicie poprzez dokooptowanie potencjalnie kłopotliwych członków niższych klas i zintegrowanie ich z ustalonym porządkiem. Jak to osiągnięto?

Po pierwsze, ale nie najważniejsze, znaczną liczbę proletariuszy można było zatrudnić na ziemiach skolonizowanych jako żołnierzy, pracowników i brygadzistów na plantacjach i w kopalniach (gdzie tubylcy służyli jako niewolnicy), niższych rangą biurokratów w administracji kolonialnej, a nawet misjonarzy. Mogli tam nie tylko cieszyć się wyższym standardem życia niż w swoim kraju, ale także pewnym prestiżem społecznym, gdyż mogli w nim panować i czuć się lepsi od kolorowych tubylców. Tym samym częściej identyfikowali się z państwem, które umożliwiło tę formę wspinaczki społecznej i włączali się w ustalony porządek.
Po drugie, w samych krajach macierzystych podobna socjalizacja jeszcze większej części klas niższych wynikała z przejęcia kolonii. Bezlitosna „supereksploatacja” możliwa w koloniach, których mieszkańcy byli okradani ze złota, ziemi i innych bogactw i zmuszani do niewolniczej pracy praktycznie za darmo, przyniosła „super zyski”.

W kraju macierzystym pracodawcy mogliby zatem zaoferować swoim pracownikom nieco wyższe płace i lepsze warunki pracy, a państwo mogłoby zacząć świadczyć skromne usługi socjalne. W ten sposób przynajmniej dla części proletariuszy w ojczystych krajach polepszyła się sytuacja kosztem uciskanych i wyzyskiwanych mieszkańców kolonii. Innymi słowy, nędza została wyeksportowana z Europy do kolonii, do nieszczęśliwych krain, które później będą wspólnie znane jako „Trzeci Świat”. (W USA dobrobyt i wolność białej populacji były w podobny sposób możliwe dzięki wyzyskowi i uciskowi Afroamerykanów i „Hindusów”).

W każdym razie w tych warunkach większość europejskich socjalistów (lub socjaldemokratów) w coraz większym stopniu rozwinęło ciepłe uczucia do „ojczyzny”, która ich lepiej traktowała, więc stopniowo porzucili swój tradycyjny marksistowski internacjonalizm i stali się raczej nacjonalistyczni; dyskretnie oni – i ich partie socjalistyczne (czy socjaldemokratyczne) – także przestali wierzyć w nieuchronność i konieczność rewolucji i migrowali od rewolucyjnego socjalizmu Marksa do socjalistycznego „reformizmu”. To wyjaśnia, dlaczego w 1914 r. większość partii socjalistycznych nie sprzeciwiała się wojnie, lecz zebrała się pod sztandarem, aby bronić ojczyzny, która prawdopodobnie była dla nich tak dobra.

Po trzecie, ekspansja terytorialna oferowała także korzyść bardzo docenianą przez wielu członków elity, którzy popierali modną wówczas ideologię maltuzjanizmu, obwiniającą przeludnienie za wielkie problemy społeczne, które nękały wszystkie kraje uprzemysłowione. Umożliwiło to wyrzucenie niespokojnej i potencjalnie rewolucyjnej nadwyżki demograficznej do odległych krajów, takich jak np. Australia, gdzie można było nabyć ziemię i założyć gospodarstwo rolne wypędzając, a nawet eksterminując tubylców.

Projekty przejęć terytorialnych, podejmowane pod auspicjami silnego, a nawet agresywnego państwa, cieszyły się wówczas poparciem zarówno arystokratycznych, jak i burżuazyjnych odłamów elity. I zyskały znaczne poparcie społeczne, ponieważ odwoływały się do romantycznej wyobraźni i, co ważniejsze, dlatego, że nawet niektórzy proletariusze mogli poczęstować się okruchami, które spadły ze stołu.

Druga połowa, a zwłaszcza ostatnia ćwierć XIX wieku, była zatem świadkiem ogólnoświatowej ekspansji terytorialnej europejskich i dwóch pozaeuropejskich potęg przemysłowych, Stanów Zjednoczonych i Japonii. Jednak podbój terytoriów, gdzie można było znaleźć pożądane rzeczy w postaci cennych surowców i gdzie istniało mnóstwo możliwości inwestycyjnych, rzadko był możliwy „po sąsiedzku”. Wielkim wyjątkiem od tej ogólnej zasady były Stany Zjednoczone, które zagarnęły rozległe tereny łowieckie rdzennych Amerykanów, rozciągające się aż do wybrzeży Oceanu Spokojnego i ograbiły sąsiedni Meksyk z ogromnej części jego terytorium.

Generalnie jednak bardziej realistyczne było marzenie o zdobyczach terytorialnych w odległych krainach, przede wszystkim na „ciemnym kontynencie”, który miał stać się obiektem słynnego „wyścigu o Afrykę”. Wielka Brytania i Francja zdobyły rozległe terytoria, głównie w Afryce, ale także w Azji. USA rozszerzyły się nie tylko na własny kontynent, ale okradły Hiszpanię poprzez „wspaniałą małą wojnę” z posiadłości kolonialnych, takich jak Filipiny, a Japonii udało się przekształcić Koreę w państwo zależne. Niemcy natomiast nie wypadły najlepiej, głównie dlatego, że zbyt długo skupiały się na utworzeniu zjednoczonego państwa; jako spóźniony uczestnik wyścigu o kolonie, musiałyzadowolić się stosunkowo nielicznymi i z pewnością mniej pożądanymi dobrami, takimi jak „niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia”, obecnie Namibia.

W każdym razie przemysłowi giganci Europy, a także USA i Japonia, bez wyjątku państwa zorganizowane według zasad kapitalistycznych, przekształciły się wówczas w „kraje-matki” lub „metropole” rozległych imperiów. Temu nowemu przejawowi kapitalizmu, pierwotnie zjawiska czysto europejskiego, które odtąd rozprzestrzeniło się na cały świat, w 1902 roku brytyjski ekonomista John A. Hobson nadał nazwę: „imperializm”. W 1916 roku Lenin miał przedstawić marksistowski pogląd na imperializm w słynnej broszurze Imperializm, najwyższy stopień kapitalizmu.

Imperializm generował coraz więcej napięć i konfliktów pomiędzy wielkimi mocarstwami, które rywalizowały o przejęcie kontroli nad jak największą liczbą terytoriów ważnych gospodarczo. W tamtym czasie darwinizm społeczny był bardzo wpływową ideologią naukową i głosił, że konkurencja jest podstawową zasadą wszelkich form życia. W walce o przetrwanie nie tylko jednostki, ale i państwa musiały ze sobą bezlitośnie konkurować. Najsilniejszy zatriumfował i dzięki temu stali się jeszcze silniejsi; z drugiej strony, słabi byli przegranymi i zostali pozostawieni w tyle w wyścigu o przetrwanie i skazani na zagładę.

Aby móc konkurować z innymi państwami, państwo musiało być silne gospodarczo, dlatego też jego „gospodarka narodowa”, czyli korporacje i banki, musiała posiadać kontrolę nad jak największym obszarem z surowcami, potencjałem na eksport towarów i kapitału inwestycyjnego itp. W ten sposób wygenerowano bezlitosną, ogólnoświatową walkę o kolonie, nawet o ziemie, których tak naprawdę nie potrzebowaliśmy, ale nie chcieliśmy, aby wpadły w ręce konkurencji. Biorąc to wszystko pod uwagę, brytyjski historyk Eric Hobsbawm doszedł do wniosku, że tendencja kapitalizmu do ekspansji imperialistycznej nieuchronnie pchała świat w stronę konfliktu i wojny.

Jednakże pomimo napięć i kryzysów, w tym konfliktu o nieruchomości w Afryce Wschodniej, który w 1898 r. doprowadził Wielką Brytanię i Francję na skraj wojny, kryzysu w Faszodzie, europejskim mocarstwom imperialistycznym udało się zdobyć rozległe terytoria bez prowadzenia między sobą wielkiej wojny . Na przełomie wieków wydawało się, że cały świat jest podzielony.

Zdaniem historyczki Margaret MacMillan oznacza to, że mocarstwa imperialistyczne nie miały już powodów do kłótni i dochodzi do wniosku, że przy omawianiu przyczyn I wojny światowej nie można wskazywać oskarżycielskim palcem na imperializm. Można na to odpowiedzieć – jak zrobiła to francuska historyczka Annie Lacroix-Riz – że pozostało co najmniej jedno „głodne” mocarstwo imperialistyczne, które czuło się pokrzywdzone w porównaniu z „zadowolonymi” mocarstwami jak Wielka Brytania i nie było gotowe pogodzić się ze status quo, agresywnie dążąc do redystrybucji istniejących posiadłości kolonialnych; było skłonne do prowadzenia wojny, aby osiągnąć swoje cele.

Tą „głodną” potęgą były Niemcy, które z opóźnieniem rozwinęły apetyt imperialistyczny, a mianowicie po tym, jak Wilhelm II został cesarzem w 1888 r. i natychmiast zażądał dla Rzeszy „miejsca pod słońcem” międzynarodowego imperializmu. Innymi słowy - redystrybucji własności kolonialnych posiadłości, które zapewniłyby Niemcom większy w nich udział.
Lacroix-Riz podkreśla, że dobra kolonialne mogły zostać rozdzielone, ale można je było poddać redystrybucji. O tym, że redystrybucja posiadłości kolonialnych była możliwa, ale też mało prawdopodobna, aby została osiągnięta w sposób pokojowy, pokazał przypadek byłych kolonii hiszpańskich, takich jak Filipiny, Kuba i Portoryko, które w wyniku wojny hiszpańsko-amerykańskiej w 1898 r. zostały przekształcone w satrapie „nieformalnego imperium” Ameryki.

Co więcej, znaczna część świata w rzeczywistości pozostawała dostępna do bezpośredniej lub pośredniej aneksji w postaci kolonii lub protektoratów, a przynajmniej do penetracji gospodarczej. Sama MacMillan przyznaje, że „poważna walka o Chiny”, na wzór wcześniejszego, ryzykownego wyścigu o terytoria w Afryce, była nadal możliwa, tym bardziej że nie tylko wielkie mocarstwa europejskie, ale także USA i Japonia wykazywały duże zainteresowanie krainą nieograniczonych możliwości, jaką wydawało się być Cesarstwo Środka.

Imperialistyczne wilki również z uwagą – i zazdrością – spoglądały na kilka innych dużych krajów, którym dotychczas udało się zachować niezależność, a mianowicie Persję i Imperium Osmańskie.
Rywalizacja między mocarstwami imperialistycznymi była i pozostaje bardzo prawdopodobna, aby prowadzić do konfliktów i wojen, nie tylko ograniczonych konfliktów, takich jak wojna hiszpańsko-amerykańska w 1899 r. i wojna rosyjsko-japońska w 1905 r., ale także ogólnego pożaru obejmującego większość, jeśli nie wszystkie mocarstwa.
Do takiego pożaru prawie doszło w 1911 r., kiedy ku wielkiemu rozczarowaniu Niemiec Francja zamieniła Maroko w protektorat. Przypadek Maroka pokazuje, że nawet rzekomo zaspokojone mocarstwa imperialistyczne, takie jak Francja, nigdy nie były naprawdę usatysfakcjonowane – tak jak niezwykle bogaci ludzie nigdy nie mieli poczucia, że mają wystarczająco dużo bogactw – lecz w dalszym ciągu szukali dalszych sposobów na wzbogacenie swojego portfela posiadłości kolonialnych, nawet jeśli miałoby to grozić wywołaniem wojny.

Rozważmy przypadek „głodnej” potęgi imperialistycznej, czyli Niemiec. Rzesza, założona w 1871 roku, nieco za późno przystąpiła do walki o kolonie. Właściwie mogła uważać się za szczęściarę, że udało jej się zdobyć garść kolonii, takich jak Namibia. Ale nie były to żadne większe nagrody, a już na pewno nie w porównaniu z Kongo, ogromnym regionem pełnym gumy i miedzi, który zagarnęła maleńka Belgia. Jeśli chodzi o dostęp do źródeł niezbędnych surowców, a także możliwości eksportu gotowych produktów i kapitału inwestycyjnego, tandem niemieckiego przemysłu i finansów znalazł się zatem w bardzo niekorzystnej sytuacji w porównaniu ze swoimi brytyjskimi i francuskimi rywalami. Kluczowe surowce trzeba było kupować po stosunkowo wysokich cenach, co oznaczało, że gotowe produkty niemieckiego przemysłu były droższe, a przez to mniej konkurencyjne na rynkach międzynarodowych.

Ta nierównowaga pomiędzy wyjątkowo wysoką produktywnością przemysłu a stosunkowo ograniczonymi rynkami wymagała rozwiązania. W oczach licznych niemieckich przemysłowców, bankierów i innych członków elity kraju jedynym realnym rozwiązaniem była wojna, która dałaby Cesarstwu Niemieckiemu to, do czego czuło się uprawnione i – ujmując to w kategoriach socjaldarwinizmu – w co wierzyło za konieczne do jego przetrwania: kolonie zamorskie i, co być może jeszcze ważniejsze, także terytoria w Europie.

W latach poprzedzających 1914 r. Rzesza Niemiecka prowadziła zatem ekspansjonistyczną i agresywną politykę zagraniczną, mającą na celu zdobycie większej liczby posiadłości i przekształcenie Niemiec w światową potęgę. Polityka ta, której figurantem był cesarz Wilhelm II, przeszła do historii pod etykietą Weltpolitik, „polityki na skalę światową”, co było jedynie eufemizmem na określenie polityki faktycznie imperialistycznej. W każdym razie Imanuel Geiss, autorytet w dziedzinie historii Niemiec przed i w czasie I wojny światowej, podkreślał, że polityka ta była jednym z czynników, „które sprawiły, że wojna była nieunikniona”.
Jeśli chodzi o posiadłości zamorskie, Berlin marzył o zagarnięciu kolonii małych państw, takich jak Belgia i Portugalia. (A w Wielkiej Brytanii frakcja w elicie, składająca się głównie z przemysłowców i bankierów powiązanych z Niemcami, w rzeczywistości była skłonna udobruchać Rzeszę, oczywiście nie jedną milą kwadratową własnego imperium, ale darem zamorskich posiadłości belgijskich lub portugalskich.)

Niemniej jednak wydawało się, że dla Niemiec istnieją możliwości przede wszystkim w samej Europie. Na przykład Ukraina, ze swoimi żyznymi polami uprawnymi, jawiła się jako doskonałe „dopełnienie terytorialne” ( Ergänzungsgebiet ) dla wysoce uprzemysłowionego serca Niemiec; jej chleb i mięso mogłyby zapewnić tanią żywność niemieckim robotnikom, co pozwoliłoby utrzymać ich płace na niskim poziomie.

Podobnie niemieccy imperialiści patrzyli na Bałkany, region, który mógł służyć jako źródło tanich produktów rolnych i rynek dla niemieckich towarów. Niemcy w ogóle byli pod wrażeniem podboju „Dzikiego Zachodu” przez Amerykę i przejęcia subkontynentu indyjskiego przez Wielką Brytanię i marzyli, aby ich kraj w podobny sposób mógł zdobyć gigantyczną kolonię, a mianowicie poprzez ekspansję na Europę Wschodnią w ramach współczesnego wydania średniowiecznego niemieckiego „nacisku” na Wschód” – Drang nach Osten.

Wschód zaopatrzyłby Rzeszę w obfite surowce, produkty rolne i tanią siłę roboczą w postaci licznych, rzekomo gorszych, ale umięśnionych tubylców; a także swego rodzaju zawór bezpieczeństwa socjalnego, ponieważ potencjalnie kłopotliwa nadwyżka demograficzna Niemiec mogłaby zostać wysłana jako „pionierzy” do odległych krain. W tych okolicznościach światło dzienne ujrzały niechlubne fantazje Hitlera na temat „przestrzeni życiowej”, które miał ujawnić w latach dwudziestych XX wieku w Mein Kampf i wprowadzić w życie podczas II wojny światowej. Pod tym względem Hitler nie był wcale anomalią, ale typowym wytworem swojego czasu i przestrzeni oraz imperializmu tamtego czasu i przestrzeni.

Europa Zachodnia, bardziej rozwinięta przemysłowo i gęściej zaludniona niż Europa Wschodnia, była atrakcyjna dla niemieckiego imperializmu jako rynek zbytu dla gotowych produktów niemieckiego przemysłu, ale także jako źródło interesujących surowców. Wpływowi przywódcy niemieckiego przemysłu stalowego nie kryli dużego zainteresowania francuskim regionem wokół miast Briey i Longwy; obszar ten – położony niedaleko granicy z Belgią i Luksemburgiem – charakteryzował się bogatymi złożami wysokiej jakości rudy żelaza. Bez tej rudy – twierdzili niektórzy rzecznicy niemieckiego przemysłu – niemiecki przemysł stalowy, przynajmniej na dłuższą metę, byłby skazany na śmierć.

Wierzono także, że niemiecka gospodarka narodowa Volkswirtschaft odniesie ogromne korzyści z aneksji Belgii wraz z jej wielkim portem morskim, Antwerpią, regionami węglowymi itp. A wraz z Belgią jej kolonia, Kongo, oczywiście również wpadnie w ręce Niemiec. To, czy przejęcie Belgii, a może nawet Holandii wiązałoby się z bezpośrednią aneksją, czy też połączeniem formalnej niezależności politycznej i zależności gospodarczej od Niemiec, było przedmiotem dyskusji ekspertów w niemieckiej elicie.

W każdym razie w taki czy inny sposób praktycznie cała Europa miała zostać zintegrowana w „wielką przestrzeń gospodarczą” pod niemiecką kontrolą, Rzesza mogła wreszcie zająć należne jej miejsce obok Wielkiej Brytanii, USA itp. w ograniczonym kręgu wielkich mocarstw imperialistycznych. (Historyk Fritz Fischer zajął się tym w swoim klasycznym badaniu celów Niemiec podczas I wojny światowej.)

Było oczywiste, że ambicje Niemiec na Wschodzie nie mogą zostać zrealizowane bez poważnego konfliktu z Rosją, a aspiracje niemieckie względem Bałkanów groziły problemami z Serbią. Kraj ten był już w konflikcie z największym i najlepszym przyjacielem Rzeszy, Austro-Węgrami, ale wspierany był przez Rosję. Rosjan także bardzo zirytowała planowana przez Niemcy penetracja Półwyspu Bałkańskiego w kierunku Stambułu, gdyż cieśniny między Morzem Czarnym a Morzem Śródziemnym znajdowały się na samym szczycie ich własnej listy dezyderatów. Petersburg prawie na pewno był skłonny przystąpić do wojny, aby odmówić Niemcom bezpośredniej lub pośredniej kontroli nad Bosforem i Dardanelami.

Niemieckie ambicje w Europie Zachodniej, a zwłaszcza w Belgii, były w sposób oczywisty sprzeczne z interesami Brytyjczyków. Przynajmniej już za czasów Napoleona Londyn nie chciał, aby w Antwerpii i na belgijskim wybrzeżu znajdowała się wielka potęga – a już na pewno nie Niemcy, które od dawna były wielką potęgą na lądzie, ale teraz, z coraz bardziej imponującą flotą, także zagrożeniem na morzu. Dzięki Antwerpii Niemcy dysponowałyby nie tylko „pistoletem wycelowanym w Anglię”, jak opisał to miasto Napoleon, ale także jednym z największych portów morskich świata. To sprawiłoby, że międzynarodowy handel Niemiec byłby znacznie mniej zależny od usług brytyjskich portów, szlaków morskich i żeglugi, głównego źródła dochodów brytyjskiego handlu.

Rzeczywiste i wyimaginowane interesy i potrzeby Niemiec jako wielkiej potęgi przemysłowej i imperialistycznej popychały zatem kraj coraz szybciej, poprzez agresywną politykę zagraniczną, w stronę wojny. Jednak możliwość wojny nie budziła większych obaw w elicie militarnego giganta, jakim Niemcy były już od dłuższego czasu. Wręcz przeciwnie, wśród przemysłowców, bankierów, generałów, polityków i innych członków establishmentu Rzeszy tylko niektóre rzadkie ptaki nie życzyły wojny; większość z nich wolała wojnę jak najszybciej, a wielu opowiadało się nawet za rozpętaniem wojny prewencyjnej. Oczywiście w elicie niemieckiej nie brakowało także członków mniej wojowniczych, jednak wśród nich dominowało fatalistyczne poczucie, że wojna jest po prostu nieunikniona.
dr Jacques R. Pauwels

Jest to pierwsza część eseju dr. Jacquesa R. Pauwelsa z Centrum Badań nad Globalizacją (CRG) pt. Pierwsza wojna światowa i imperializm. Drugą część zamieścimy w następnym numerze Spraw Nauki.

Całość tekstu dostępna pod linkiem - https://www.globalresearch.ca/first-world-war-imperialism/5857486

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 26 luty 2018

Odsłon: 1423

Ostatnie dziesięć dni przed faktycznym zakończeniem pierwszej wielkiej wojny na froncie zachodnim było politycznie dużo donioślejsze niż sam symboliczny dzień 11 listopada 1918 roku.


Najistotniejszym faktem była ucieczka do Holandii ważniejszego z dwóch niemieckich cesarzy – Wilhelma II. Jego ostatni kanclerz Maksymilian Badeński (Max von Baden) samowolnie ogłosił abdykację cesarza, mimo że nie nastąpiła ona formalnie, a tym samym rozpoczął lawinę zdarzeń, które w ciągu kilku dni zmiotły wszystkie niemieckie monarchie, włącznie z cesarstwem utworzonym w 1871 roku.
A co działo się na wschodzie? U nas formalnie rządziła z nadania nieistniejących monarchii („dwóch cesarzy”) Rada Regencyjna, która powierzyła Józefowi Piłsudskiemu (przysłanemu przez Niemców z Magdeburga) zwierzchnictwo nad Polnische Wehrmacht należącym do sił zbrojnych kajzerowskiej armii, czyli wojsk pokonanych w tej wojnie.

Powołanie instytucji Tymczasowego Naczelnika Państwa było również aktem organu utworzonego przez zwyciężone państwa centralne. Pierwszy sformowany przez te władze rząd Jędrzeja Moraczewskiego był uznany tylko przez władze berlińskie, nie zyskał poparcia w stolicach państw Ententy, a polityczna pozycja Piłsudskiego („austriackiego brygadiera”) była – oględnie mówiąc – bardzo skromna: nie liczył się, bo walczył przeciwko państwom zwycięskiej koalicji.

Dopiero powstanie rządu Jana Paderewskiego, który był znany i rozpoznawalny na Zachodzie, zmieniło podejście zwycięzców do władz w Warszawie – przestały być reprezentantem interesów pokonanych (i już nieistniejących) cesarstw niemieckich. Oczywiście, najważniejszą rolę odegrał Komitet Narodowy Polski rezydujący w Paryżu, tworzący wizję Polski jako państwa, które jakoby było (bo nie było) po stronie zwycięzców, a nie przegranych.
Warto przypomnieć, że polityczną legitymacją dla działań tego komitetu był… rosyjski paszport dyplomatyczny Romana Dmowskiego, a więc paszport państwa będącego członkiem Ententy, mimo że od ponad roku faktycznie już ono nie istniało, a w Moskwie rządziła niemiecka agentura, czyli bolszewicy.

W konferencji wersalskiej uczestniczyli przedstawiciele istniejącego formalnie państwa rosyjskiego, choć nie byli członkami komisji i zespołów. Rosja była członkiem Ententy i z jej wojskami walczyły Polskie Legiony utworzone w C.K. Armii, co plasowało nas w sensie militarnym po stronie pokonanych (a nie zwycięskich) armii.

W okupowanej w tym czasie Warszawie dominowali politycy austriaccy przywiezieni z Wiednia i Krakowa, a okupantami byli żołnierze kajzerowscy. Nie było Polaków, którzy byli czynnymi politykami w Dumie Rosyjskiej, bo tworzone przez dwóch cesarzy „Królestwo Polskie” miało być częścią niemieckiej strefy wpływów (Mitteleuropa).

Nie bez powodu pierwszy rząd niezależny od władz niemieckich powołano w Lublinie (jego szefem był Ignacy Daszyński). Ten rząd gniewnie zlikwidował Józef Piłsudski, odwołując późniejszego marszałka Rydza-Śmigłego z jego składu.
Poza osobistymi ambicjami (Daszyński był pełną gębą politykiem, austriackim parlamentarzystą, a Piłsudski nawet nie był austriackim generałem) istotną rolę odegrały realia polityczne: w Warszawie stacjonowały wciąż niemieckie wojska, były jedyną realną siłą militarną. Frontu wschodniego Ententy nie było od roku, a zawieszenia broni w Compiègne nikt u nas nawet nie zauważył.
Tu liczyły się wpływy Berlina, jego koncepcje i nikt nie uważał ich za nieaktualne. W końcu tradycja legionowa afirmowała niemieckojęzyczne zabory, wrogiem zaś była związana z Francją i Anglią (czyli Zachodem) Rosja, której faktycznie nie było, a Piłsudski po cichu wspierał bolszewików będących wrogami Ententy.
Byliśmy więc po stronie przegranych, choć dziś sądzimy, że wtedy „wygraliśmy niepodległość”. A po której stronie jesteśmy dzisiaj?
Witold Modzelewski

 

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 25 wrzesień 2019

Odsłon: 1923

Od czasów Piotra I Cesarstwo Rosyjskie było atrakcyjnym rynkiem pracy dla obywateli wielu krajów. Wśród nich znaleźli się także Polacy, którzy właśnie tam dostrzegli możliwość awansu zawodowego i społecznego. Kilku naszych rodaków wniosło ogromny wkład w rozwój tamtejszych dróg żelaznych, na zawsze zapisując w historii imperium Romanowów.

Bodajże największe zasługi dla rosyjskiej kolei miał urodzony w guberni kowieńskiej inżynier Stanisław Kierbedź (1810-1899), który kojarzy się mieszkańcom Warszawy jako budowniczy pierwszego w stolicy stalowego mostu na Wiśle – Aleksandryjskiego, bardziej znanego jako most Kierbedzia (obiekt zniszczono w czasie II wojny światowej, potem odbudowano, ale już pod inną nazwą – Śląsko-Dąbrowski)
Ale największe uznanie Polak zyskał w Rosji, gdzie - jako absolwent wojskowego Instytutu Korpusu Inżynierii Komunikacji w stopniu porucznika – w 1831 roku rozpoczął swoją karierę od prowadzenia zajęć na macierzystej uczelni, a także w Wojskowej Głównej Szkole Inżynieryjnej i w Instytucie Górniczym.
Wiedzę i pedagogiczny kunszt naszego rodaka chwalił sam Mikołaj I, niejednokrotnie przyznający mu nagrody pieniężne. A w 1837 roku monarcha, który nosił się z myślą o budowie pierwszego połączenia kolejowego w Rosji, wysłał Stanisława Kierbedzia oraz inżyniera Pawła Mielnikowa do Europy, by rosyjscy specjaliści zapoznali się z osiągnięciami swoich zagranicznych kolegów.

Nim Kierbedź podjął pracę przy budowie kolei, w 1842 roku cesarz zlecił mu zaprojektowanie pierwszego stałego mostu przez rzekę Newę w Petersburgu. Tak dzięki Polakowi w 1850 roku w stolicy Rosji pojawił się siedmioprzęsłowy most z żeliwa o długości 331 m, który otrzymał nazwę Błagowieszczeński. Mikołaj I docenił Kierbedzia, awansując go do stopnia generał – majora podczas uroczystej ceremonii otwarcia obiektu, który istnieje po dzień dzisiejszy. A pamiątkowa tablica z imieniem Stanisława Kierbedzia na mostowym pawilonie przypomina, komu mieszkańcy Petersburga zawdzięczają ten piękny most.

W 1852 roku Polak objął funkcję głównego inżyniera budowy trasy Warszawa – Petersburg. Jednocześnie mianowano go jednym z dwóch zastępców kierownika tejże budowy, w trakcie której Kierbedź zaprojektował pierwszy w Rosji kratowy most kolejowy. Znajdował się on na rzece Ługa, był dwuprzęsłowy o rozpiętości 55,2 m o belce ciągłej, równoległych pasach skrzynkowych i gęstej kracie, w której po raz pierwszy zastosowano sztywne, ściskane krzyżulce. Jednocześnie Polak opracował projekty kolejnych mostów na trasie Warszawa-Petersburg: trzyprzęsłowego na rzece Dźwinie i jednoprzęsłowego na Wielkiej, które miały górny pas paraboliczny po raz pierwszy zastosowany w Rosji.

Można powiedzieć, iż działalność naszego rodaka w Cesarstwie to pasmo sukcesów. Zlecono mu nadzór nad budową Peterhofskiej Drogi Żelaznej łączącej Petersburg i Peterhof; powierzono mu przeprowadzenie badań dotyczących nowej trasy mającej połączyć kolej Petersbursko-Warszawską z Królewiecką. Zaliczono go w poczet członków Rady Głównego Zarządu Komunikacji Lądowych i Wodnych. Polak został też członkiem Komitetu Kolei Żelaznych powołanego do oceny głównych problemów komunikacji kolejowej w Cesarstwie i Królestwie Polskim.
Szczytem jego trwającej ponad 60 lat kariery była nominacja na członka międzyministerialnej Rady do Spraw Kolei Żelaznej w całym imperium. Kierbedź także otrzymał najwyższe odznaczenia państwowe Rosji: order Św. Aleksandra Newskiego, Order Św. Włodzimierza I stopnia. Od Aleksandra III nasz rodak otrzymał „Najwyższe Podziękowanie Jego Cesarskiej Mości”. Na cześć Polaka wybito także medal pamiątkowy z jego podobizną.

Ród Kierbedziów może poszczycić się kilkoma innymi wybitnymi inżynierami. Wśród nich byli bratankowie Stanisława. Jeden z nich – Michał – zarządzał kolejowymi dostawami podczas wojny rosyjsko-tureckiej (1877-1878). Był to pierwszy przypadek wykorzystania techniki kolejowej w trakcie działań bojowych; do tego Rumunię, gdzie miała miejsce większość walk, nawiedzały powodzie i ulewne deszcze. Ale Polak wywiązał się z powierzonego mu zadania – na front dostarczono 600 tys. wypełnionych ładunkami wagonów.

Kolejny bratanek – Stanisław - m. in. brał udział w budowie Drogi Żelaznej Orłowsko-Witebskiej (długość 534 km, oddana do użytku w 1868 roku) i Drogi Bałtyckiej (420 km, oddana do użytku w 1870 roku). Zwieńczeniem jego kariery w Rosji był udział w budowie Drogi Żelaznej Wschodniochińskiej. Trasa ta miała długość ponad 2500 m i powinna była zaznaczyć rosyjską obecność na Dalekim Wschodzie. Polaka mianowano wiceprezesem tej budowy i wiceprezesem Międzynarodowego Banku Komercyjnego finansującego budowę Drogi Żelaznej Wschodniochińskiej. Poza tym Stanisławowi powierzono zaprojektowanie połowy trasy i kilkunastu mostów kolejowych.

Ogromną rolę w budowie tej linii kolejowej odegrał inżynier Adam Szydłowski. Jak tylko władze Rosji powzięły decyzję o budowie Drogi Wschodniochińskiej, w drugiej połowie 1897 roku na Daleki Wschód wysłano grupę doświadczonych specjalistów; ich zadaniem było przeprowadzenie badań terenowych. Na czele tej ekspedycji stał Szydłowski, który miał również znaleźć odpowiednie miejsce na siedzibę Zarządu Kolei na rzece Sungari. W kwietniu 1898 roku Polak wytyczył miejsce do założenia miasta Harbin, gdzie w późniejszych latach mieszkała liczna – ok. 7-tysięczna - Polonia.

Nasi rodacy zajmowali eksponowane stanowiska w Dyrekcji Drogi Żelaznej Wschodniochińskiej. Naczelnikiem administracji cywilnej w eksterytorialnym pasie kolei był najpierw pułkownik Adolf Zaremba, a następnie generał Bronisław Grąbczewski. Funkcję wiceburmistrza Harbinu pełnił Eugeniusz Dynowski, a w radzie miasta początkowo zasiadali wyłącznie Polacy i Niemcy. Dyrektorem Banku Chińsko –Rosyjskiego został Stanisław Gabryel, a wiceprezesem miejskiego sądu – niejaki Zachorowski ( niestety, jego imię nie zachowało się w historii).

Z kolei profesor Antoni Xiężopolski (1861-1951), urodzony w guberni warszawskiej absolwent Instytutu Technologicznego w Petersburgu, był wybitnym wykładowcą w Katedrze Parowozów na macierzystej uczelni. Polak wprowadził opalanie parowozów mazutem i został pionierem badań doświadczalnych nad samoczynnymi hamulcami zespolonymi. Pełnił też funkcję dyrektora dużej fabryki wagonów.
W odróżnieniu od wyżej wspomnianych polskich inżynierów, Xiężopolski przez długie lata pracował na rzecz polskich kolei. Po objęciu władzy przez bolszewików, profesor wrócił do niepodległej Polski i stał się założycielem Katedry Budowy Lokomotyw Politechniki Warszawskiej. Jako doradca Departamentu Mechaniki Ministerstwa Komunikacji i polskich fabryk parowozów miał znaczący wpływ na stan i kształt taboru kolejowego w dwudziestoleciu międzywojennym i po II wojnie światowej.
Violetta Wiernicka

Powyższy tekst jest fragmentem książki Autorki pt. Sekrety rosyjskiej kolei, przygotowywanej w wydawnictwie Księży Młyn.

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 29 marzec 2018

Odsłon: 9461

Ogromne straty, jakie poniosła wieś w wyniku drugiej wojny światowej, odbiły się negatywnie na kondycji całego społeczeństwa polskiego. Konieczność zaopatrzenia kraju w żywność sprawiła, że początkowo władze wspierały rozwój gospodarstw indywidualnych. Rolnicy mogli korzystać z kredytów na odbudowę gospodarstw, z pomocy w pozyskaniu materiału siewnego i zwierząt hodowlanych, rozpoczęto elektryfikację wsi. Zła sytuacja gospodarcza kraju sprawiała jednak, że pomoc dla wsi była zbyt mała w stosunku do potrzeb.

Reforma rolna w Polsce Ludowej

W okresie międzywojennym nie udało się doprowadzić do rozwiązania kwestii agrarnej ani do likwidacji przeludnienia wsi. Sytuację tę postanowili wykorzystać komuniści, aby zdobyć poparcie ludności wiejskiej. Przeprowadzenie reformy rolnej stało się zatem jednym z najważniejszych haseł programowych Polskiej Partii Robotniczej. Z koniecznością przebudowy struktury agrarnej zgadzali się również przedstawiciele innych partii politycznych, w tym Polskiego Stronnictwo Ludowego, różniąc się jednak co do jej zasad. Rozwój sytuacji politycznej w Polsce sprawił, że ostateczny wpływ na sposób realizacji reformy mieli jedynie komuniści.

Zgodnie z zapowiedziami ogłoszonymi w Manifeście Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 22 lipca 1944 r., ziemia na upełnorolnienie i tworzenie nowych gospodarstw miała pochodzić ze zlikwidowanych majątków „obszarniczych” (o powierzchni ponad 50 ha, a w województwach poznańskim, gdańskim i śląskim – ponad 100 ha) oraz gospodarstw skonfiskowanych Niemcom i osobom uznanym za zdrajców narodu polskiego. Szczegółowe zasady reformy zostały określone w dekrecie we wrześniu 1944, w którym doprecyzowano m.in., że za uzyskaną ziemię chłopi będą płacić równowartość przeciętnych rocznych zbiorów, ale należność została rozłożona na 10–20 lat. (dla ziem zachodnich i północnych stało się to dopiero we wrześniu 1946).

Przebieg reformy w poszczególnych częściach kraju różnił się dość istotnie. W najbardziej przeludnionych województwach południowych bardzo szybko wyczerpał się zapas ziemi uzyskanej z likwidacji wielkiej własności ziemskiej (w rzeszowskim czy lubelskim ziemi wystarczyło zaledwie dla ok. 20% chętnych).
Przyjęta norma 5 ha (dla nowotworzonych gospodarstw) okazała się zatem niemożliwa do utrzymania, toteż w praktyce średnia wielkość nowych gospodarstw na terenach wschodnich wynosiła ok. 2,8 ha.

Odwrotna sytuacja była na obszarze Wielkopolski i Pomorza. Pod zaborem pruskim mogły przetrwać tylko gospodarstwa silne ekonomicznie, dlatego ich nie dzielono, ale przekazywano zwykle najstarszemu ze spadkobierców. Norma 5 ha była więc na tym obszarze nieatrakcyjna i nieuzasadniona ekonomicznie, tym bardziej że ziemi do podziału było sporo, ponieważ na parcelację przeznaczono również gospodarstwa poniemieckie. Dopiero podniesienie normy nowo tworzonych gospodarstw do 7 ha przejściowo zwiększyło zainteresowanie chłopów parcelacją.
W praktyce jednak nowe gospodarstwa w Wielkopolsce były jeszcze większe i sięgały 10–12 ha. Dopiero w następstwie przeprowadzanych w późniejszym czasie kontroli zmniejszano je do ustalonych 7 ha. Chłopi reagowali na te przymusowe regulacje rezygnacją z przydzielonej im ziemi – zwroty dochodziły do 70–80%.

Jeszcze inaczej przedstawiała się sytuacja na ziemiach zachodnich i północnych, gdzie całość ziemi została przejęta przez państwo jako mienie poniemieckie. Na tym obszarze duże gospodarstwa o powierzchni powyżej 50 ha oraz wielkie majątki ziemskie powyżej 100 ha zajmowały łącznie 59,8% powierzchni użytków rolnych.
W planach nowych władz ziemie te zajmowały kluczowe miejsce. Zamierzano na nich osiedlić tę część ludności wiejskiej z ziem dawnych, dla której nie starczyło ziemi z parcelacji, oraz Polaków przyjeżdżających z terenu ZSRR i Zachodu. Znaczna nadwyżka ziemi oraz problemy z ich zasiedleniem pozwoliły zastosować wyższe niż w innych regionach normy przydziału ziemi (7–15 ha).

Choć rzeczywiście polska wieś potrzebowała zmian, to ostateczny bilans reformy nie był korzystny. Zmniejszyła się wprawdzie liczba gospodarstw najmniejszych, jednak utrzymało się znaczne rozdrobnienie wsi. Z krajobrazu wsi znikły natomiast całkowicie majątki ziemskie i duże, silne gospodarstwa indywidualne (tab.).

Do 1949 r. rozparcelowano ok. 6 mln ha ziemi, w tym ponad 3 mln ha na ziemiach zachodnich i północnych. Rozparcelowano lub przejęto na własność państwa 13 tys. majątków ziemskich. Na ziemiach dawnych utworzono 347 tys. nowych gospodarstw oraz powiększono 254 tys. starych, a przeciętny obszar nowych gospodarstw wynosił 5,4 ha. Na ziemiach nowych powstało 467 tys. gospodarstw o przeciętnej powierzchni 7,9 ha.

Małe gospodarstwa były słabe ekonomicznie, niezdolne do intensyfikacji produkcji oraz bardzo podatne na presję podatkową, a tym samym bardziej zależne od polityki państwa. W ten sposób został przygotowany grunt do późniejszej próby kolektywizacji. Równocześnie z realizacją reformy rolnej część majątków ziemskich wyłączono z parcelacji w celu budowy sektora państwowego w rolnictwie. Łącznie przeszło 3 mln ha pozostało w posiadaniu państwa, z tego najwięcej (ok. ⅔ tego obszaru) znajdowało się na ziemiach zachodnich i północnych.

Reforma miała zapewnić komunistom masowe poparcie wsi, dlatego ogromnym zaskoczeniem był dla nich opór ze strony części chłopów, którzy nie chcieli oni brać przydzielanej im „pańskiej ziemi” z obawy przed nietrwałością nowego ustroju. Zaufanie chłopów zostało zresztą nadwerężone już wkrótce, kiedy w 1948 r. władze przystąpiły do tzw. regulacji nadziałów, a następnie do kolektywizacji. Reforma wpłynęła również na zmianę struktury polskiego społeczeństwa – przestało istnieć ziemiaństwo jako warstwa społeczna oraz radykalne zmniejszyła się liczba zamożnych chłopów.

Kolektywizacja

Koniec lat czterdziestych XX w. to początek wielkich zmian w rolnictwie i próba całkowitej przebudowy polskiej wsi na wzór radziecki. Miały się one dokonać w drodze kolektywizacji, ograniczenia liczby gospodarstw indywidualnych, zwłaszcza tzw. kułackich, oraz rozbudowy sektora państwowego. U podłoża tych zmian leżały głównie przesłanki ideologiczne, a władze komunistyczne nie liczyły się ani z uwarunkowaniami społecznymi, ani z konsekwencjami ekonomicznymi.

Początkowo komuniści odwlekali decyzję o uspółdzielczeniu wsi, a nawet zaprzeczali istnieniu takich planów. Zdawali sobie bowiem sprawę, że na wsi nie ma atmosfery sprzyjającej wprowadzeniu tego rozwiązania (do jej realizacji przystąpiono dopiero po wyeliminowaniu ze sceny politycznej PSL. Podobna sytuacja miała miejsce w Czechosłowacji i na Węgrzech, gdzie do kolektywizacji przystąpiono również po klęsce partii agrarnych). Spółdzielnie produkcyjne szczególnie źle kojarzyły się tym, którzy mieli okazję poznać funkcjonowanie kołchozów w ZSRR.
Jednak we wrześniu 1948 r., pod naciskiem Stalina, komuniści (PZPR powstała dopiero w grudniu 1948 r.) zadecydowali o natychmiastowym przystąpieniu do kolektywizacji. Za jej realizację odpowiadały komitety wojewódzkie i powiatowe PZPR.
Zakładaniu spółdzielni produkcyjnych towarzyszyła szeroka i agresywna akcja propagandowa prowadzona w prasie i radiu. Do propagowania kolektywizacji zostały zobowiązane wszystkie instytucje kulturalno-oświatowe, szkoły i organizacje społeczne działające w środowiskach wiejskich. W miastach organizowano brygady robotnicze i młodzieżowe, które wyjeżdżały na wieś i agitowały na rzecz tworzenia spółdzielni.

Mimo ogromnej kampanii propagandowej w 1949 r., pierwszym roku kolektywizacji, powstało tylko 243 spółdzielni skupiających zaledwie 0,1% wszystkich gospodarstw. W ocenie władz wyniki te były zbyt niskie, dlatego sięgnięto po metody administracyjne, represje polityczne, przymus fizyczny i sankcje ekonomiczne, za pomocą których zmuszano chłopów do wstępowania do spółdzielni. Wobec opornych stosowano różnorodne represje: zwiększano obciążenia podatkowe, rekwirowano zboże i żywiec, karano mandatami, aresztami lub zsyłano do obozów pracy. Wieś została obciążona także dodatkowymi podatkami, np. obowiązkową składką na Społeczny Fundusz Rozwoju Rolnictwa.

Szczególnie ostro byli zwalczani bogatsi chłopi, czyli tzw. kułacy, ogłoszeni przez partię wrogami państwa. Najbardziej znane przypadki terroru w trakcie tworzenia spółdzielni miały miejsce na terenie powiatu gryfickiego w 1951 r., jednak podobne metody były stosowane w całym kraju.

Chłopi próbowali się bronić, występując z podaniami o zmniejszenie obszaru gospodarstwa. Chcieli w ten sposób zmniejszyć wymiar podatku lub zmienić polityczną klasyfikację (przestawali być kułakami). Bardziej radykalną postawą było zrzekanie się lub porzucanie gospodarstw, zwłaszcza na ziemiach zachodnich i północnych.

Tempo powstawania spółdzielni było zróżnicowane. Najtrudniej było zmusić chłopów do zakładania spółdzielni tam, gdzie ziemia należała do nich od pokoleń. W starych wsiach w województwach kieleckim, krakowskim, warszawskim, łódzkim, lubelskim proces tworzenia spółdzielni przebiegał zatem bardzo wolno.
Natomiast na ziemiach zachodnich i północnych, gdzie dominowały gospodarstwa osadnicze i poparcelacyjne, przywiązanie chłopa do ziemi było o wiele mniejsze, a liczba spółdzielni zdecydowanie wyższa.
Do końca 1955 r. utworzono blisko 10 tys. spółdzielni, które użytkowały ok. 1,9 mln ha gruntów rolnych, czyli ok. 9% powierzchni użytków rolnych w kraju.

Przymus wstępowania do kolektywów oraz brak tradycji wspólnego gospodarowania i poczucia własności powodowały, że większość spółdzielców nie była zainteresowania wynikami pracy. Bardziej dbali o swoje działki przyzagrodowe niż o majątek spółdzielni. Nie dziwi zatem, że wydajność spółdzielni była znacznie niższa niż wydajność gospodarstw indywidualnych, które pomimo obciążeń i ograniczeń osiągały w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych wyniki wyższe o 14%.

Następstwem forsownej kolektywizacji i drenażu ekonomicznego wsi było załamanie produkcji rolnej w 1951 r. Aż do 1955 r. nie udało się przywrócić jej do poprzedniego poziomu. Chłopi, obawiając się utraty swoich gospodarstw, rzadko decydowali się na inwestycje. Możliwości modernizacji były zresztą niewielkie ze względu na obciążenia podatkowe. Władze wprowadziły też liczne ograniczenia w nabywaniu nawozów czy maszyn rolniczych oraz sztucznie utrzymywały niski poziom cen urzędowych na produkty rolne.

Postępowała zatem pauperyzacja chłopów, a zmonopolizowanie przez państwo cen skupu i sprzedaży produktów rolnych oraz ustalanie limitów kontraktacji prowadziło do całkowitego uzależnienia ich od władz administracyjnych i gospodarczych.
Pogorszyła się też struktura obszarowa gospodarstw – nastąpił spadek liczby gospodarstw o powierzchni powyżej 5 ha. W tej sytuacji coraz więcej właścicieli małych gospodarstw było zmuszonych do poszukiwania dodatkowej pracy poza rolnictwem, zwiększając liczebność kategorii chłoporobotników.

Budowa sektora państwowego w rolnictwie

Choć podstawą ustroju rolnego w powojennej Polsce, zgodnie z deklaracjami władz, miały być gospodarstwa indywidualne, to już w trakcie realizacji reformy rolnej przystąpiono do tworzenia sektora państwowego, przeznaczając na ten cel 10% ogólnego areału użytków rolnych.
W 1946 r. zostało utworzone przedsiębiorstwo Państwowe Nieruchomości Ziemskie (PZN), które miało zagospodarować opuszczone i zdewastowane majątki na obszarze ziem zachodnich i północnych. Wkrótce rozszerzono działalność PNZ również na ziemie dawne, choć państwo przejęło tam zdecydowanie mniej ziemi.
W 1946 r. z ogólnego obszaru 1,6 mln ha należących do państwa, na ziemiach nowych znajdowało się aż 1,3 mln ha. W kolejnych miesiącach stan posiadania PNZ zmieniał się dynamicznie – przejmowano kolejne majątki, a inne oddawano na parcelację.
Na początku 1949 r. wszystkie gospodarstwa państwowe (nieruchomości ziemskich, hodowli roślin i chowu koni) połączono, tworząc Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR). Weszły one na trwałe do krajobrazu polskiej wsi i stały się jednym z symboli socjalistycznych przemian w rolnictwie.
W założeniu miały być wzorcowymi gospodarstwami gwarantującymi dostawy żywności dla rosnącej w wyniku industrializacji ludności miast. W rzeczywistości, mimo stosowanych preferencji, efektywność PGR-ów była nie tylko znacznie niższa od wyników uzyskiwanych przez gospodarstwa indywidualne, ale wiele z nich przynosiło permanentne straty. W przeliczeniu na gotówkę produkcja globalna z 1 ha użytków rolnych w 1955 r. wynosiła w gospodarstwach chłopskich 621 zł, w spółdzielniach produkcyjnych – 517 zł, a w PGR-ach zaledwie 394 zł. Jedynie wysokość produkcji zbożowej, dzięki mechanizacji, była zbliżona do gospodarstw chłopskich.

Przyczyną tak niskich wyników były przede wszystkim błędy w zarządzaniu, odgórnie narzucane plany gospodarcze nieuwzględniające lokalnych warunków, ale też znaczne obciążenia świadczeniami socjalnymi na rzecz pracowników oraz obowiązek zagospodarowania odłogów. Do tego dochodziła ogromna niegospodarność, marnotrawstwo, kradzieże oraz brak dyscypliny pracy i zatrudnionych w nich pracowników, co w połączeniu z ciężkimi warunkami, słabym wykształceniem zatrudnionych tam robotników rolnych oraz relatywnie niskimi wynagrodzeniami za pracę sprawiało, że gospodarstwa państwowe kontrastowały z kreowanym przez oficjalną propagandę wizerunkiem PGR-ów jako wzorcowego gospodarstwa socjalistycznego.

Do 1955 r. w skali kraju powstało przeszło 6 tys. gospodarstw państwowych obejmujących 12% użytków rolnych. Dwie trzecie PGR-ów znajdowało się na ziemiach zachodnich i północnych, ¼ w poznańskim, bydgoskim i gdańskim, a w pozostałych województwach – zaledwie 1∕10. Obszar ziemi znajdującej się we władaniu państwa stale rósł, osiągając w 1990 r. najwyższy pułap (najwięcej, bo przeszło 50% gruntów użytkowały PGR-y w województwach koszalińskim i szczecińskim).

Lata 1956–1989

Rok 1956 przyniósł istotne zmiany również dla wsi. Najbardziej spektakularny był rozpad większości spółdzielni produkcyjnych. Z blisko 10 tys. spółdzielni przetrwało zaledwie 1,5 tys. Przyczyną tak szybkiego rozpadu kolektywów były obawy chłopów, że atmosfera polityczna pozwalająca na te działania wkrótce się zmieni. Charakterystyczne, że tempo dekolektywizacji było największe na ziemiach nowych, czyli tam, gdzie utworzono ich najwięcej (w województwie szczecińskim rozwiązało się aż 98% kolektywów, we wrocławskim – 97,5%, w zielonogórskim – 96,2%, a w opolskim – 92,4%).
W euforii towarzyszącej przemianom październikowym większość mieszkańców wsi odczytała wypowiedzi Władysława Gomułki oraz uchwały VIII Plenum Komitetu Centralnego PZPR jako odejście od kolektywizacji wsi. W rzeczywistości władze partyjne i państwowe nie zrezygnowały z niej, a jedynie odłożyły w czasie i wybrały drogę pośrednią, forsując tworzenie kółek rolniczych, które miały przygotować chłopów do zbiorowych form gospodarowania.

Po październiku 1956 r. zmianie uległa też polityka państwa wobec rolników indywidualnych. Ograniczone zostały dostawy obowiązkowe płodów rolnych, podniesiono ceny skupu, a także nieco złagodzono politykę podatkową i umożliwiono chłopom korzystanie z kredytów bankowych. Ustępstwa te zaowocowały nie tylko zmianą nastrojów na wsi, ale również natychmiastowym wzrostem produkcji rolnej. W 1957 r. odnotowano najwyższy po wojnie wskaźnik produkcji rolnej, nadal jednak problemem było niedostateczne zaopatrzenie rynku w produkty żywnościowe.

Lata sześćdziesiąte upłynęły w rolnictwie pod znakiem stagnacji, a w latach 1962 i 1964 z powodu nieurodzaju poziom produkcji spadł do stanu przedwojennego. Jednocześnie w związku z urbanizacją i industrializacją gwałtownie wzrastało zapotrzebowanie na żywność. Szczególne niezadowolenie społeczne wywoływały braki w zaopatrzeniu w mięso i jego przetwory. Problemy próbowano rozwiązać, zwiększając import zbóż, głównie na potrzeby hodowli.
Czynnikami hamującymi wzrost produkcji w gospodarstwach indywidualnych były, oprócz wysokich podatków, zbyt niskie, regulowane urzędowo ceny na artykuły żywnościowe oraz ekstensywne metody produkcji. Na niską efektywność gospodarki miały też wpływ takie czynniki, jak mała powierzchnia gospodarstw, ograniczone możliwości zakupu maszyn czy nawozów sztucznych oraz coraz bardziej widoczne procesy starzenia się wsi. Trudne warunki gospodarowania i brak perspektyw poprawy sytuacji materialnej powodowały, że coraz mniej młodych ludzi decydowało się na pozostanie na wsi.

Bardziej odczuwalne zmiany polityki państwa wobec rolników indywidualnych nastąpiły dopiero w latach siedemdziesiątych i wynikały ze stale pogarszającej się sytuacji aprowizacyjnej kraju. Władze zdawały sobie wówczas sprawę, że PGR-y nie będą w stanie zapewnić społeczeństwu wystarczającej ilości żywności.
W 1972 r. zostały zniesione dostawy obowiązkowe, a rolnicy mogli korzystać z kredytów inwestycyjnych. Priorytetem w zaopatrzeniu nadal były gospodarstwa państwowe, ale rolnicy indywidualni w zamian za umowy kontraktacyjne mogli uzyskać przydziały deficytowych maszyn, narzędzi czy nawozów.
Umożliwiono również powiększanie gospodarstw do 8 ha, a nawet 20 ha, jednocześnie zabraniając podziałów na gospodarstwa mniejsze niż 8 ha użytków rolnych, co miało zapobiec nadmiernemu rozdrobnieniu. Po raz pierwszy rolnicy i ich rodziny zostali objęci bezpłatną opieką zdrowotną. Zostało im również przyznane prawo do świadczeń emerytalnych, choć początkowo wyłącznie w zamian za zdanie gospodarstwa rolnego na skarb państwa.
Zmiany te zostały pozytywnie odebrane przez część rolników, zwłaszcza młodych i posiadających wykształcenie rolnicze, którzy przestawili się na intensyfikację i specjalizację produkcji. Większość jednak, zwłaszcza w województwach wschodnich, pozostała przy tradycyjnych metodach gospodarowania.

Niezależnie od ustępstw na rzecz rolników, władze nadal intensywnie wspierały sektor państwowy. Z myślą o gospodarstwach państwowych powstawały fabryki nawozów sztucznych oraz maszyn rolniczych (np. Ursus). Systematycznie zwiększał się areał PGR-ów, które przejmowały m.in. oddawane za rentę gospodarstwa indywidualne. W ten sposób w użytkowanie PGR-ów tylko w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych przeszło 10% gruntów chłopskich. Poza okresem forsownej kolektywizacji był to największy ubytek chłopskiego stanu posiadania.
Konsekwencją wzrostu areału użytków rolnych był znaczny wzrost zatrudnienia – pracownicy PGR-ów wraz z rodzinami stanowili grupę liczącą blisko 1 mln osób. W 1970 r. PGR-y gospodarowały już na 16% gruntów ornych, jednak ich produkcja – pomimo dużych nakładów – wynosiła jedynie 14% produkcji globalnej.

Po 1980 r. poprawiła się nieco sytuacja prawna gospodarstw indywidualnych (zniesiono wówczas m.in. utrudnienia w dziedziczeniu ziemi), jednak sytuacja ekonomiczna rolnictwa była zła. Niska mechanizacja produkcji, zbyt mała produkcja środków ochrony roślin i nawozów powodowały, że wysokość produkcji rolnej była znacznie niższa niż na Zachodzie. Narastały i tak ogromne problemy z zaopatrzeniem w żywność.
Sytuacja pogorszyła się znacznie po wprowadzeniu stanu wojennego, gdy w wyniku restrykcji państw zachodnich został wstrzymany import m.in. pasz, co doprowadziło do załamania hodowli.

Przez cały okres po drugiej wojnie światowej systematycznie zmieniała się struktura zawodowa mieszkańców wsi. Coraz mniej osób utrzymywało się z pracy na roli. Zmniejszał się też dystans cywilizacyjny między wsią a miastem. W latach siedemdziesiątych wyposażenie gospodarstwa domowego na wsi (chłopskiego lub pracownika PGR-u) nie odbiegało znacząco od wyposażenia gospodarstwa domowego w mieście.

Następował proces zacierania różnic kulturowych między wsią a miastem. Sprzyjały temu: powszechna oświata, popularyzacja czytelnictwa, prasa, a następnie radio i telewizja. Głównie pod ich wpływem następował proces porzucenia kultury ludowej na rzecz miejskiego stylu życia realizowanego w warunkach wiejskich. Szybciej zmiany te zachodziły w środowisku robotników rolnych w PGR-ach, mających normowany czas pracy, niż wśród rolników indywidualnych, którzy zazwyczaj pracowali od świtu do zmierzchu. Widać to chociażby na przykładzie udziału w życiu kulturalnym i towarzyskim koncentrującym się wokół świetlic wiejskich, a od lat sześćdziesiątych – klubokawiarni. Ich gośćmi częściej bywali mieszkańcy osiedli pegeerowskich niż rolnicy. Tradycyjna kultura ludowa, zwyczaje i tradycje, choć oficjalnie uznawane za wartościowe, coraz częściej były kultywowane jedynie przy okazji świąt i uroczystości niż z wewnętrznej potrzeby mieszkańców wsi.

***

Rok 1989 przyniósł zasadnicze zmiany również w sytuacji polskiej wsi, wprowadzając mechanizmy rynkowe. Nie dla wszystkich okazały się one korzystne. Znaczna część właścicieli małych gospodarstw nie wytrzymała konkurencji. Rozpoczął się proces koncentracji ziemi. Z krajobrazu wsi zniknęły też zlikwidowane w 1991 r. PGR-y, pozostawiając nierozwiązany do dziś problem bezrobocia na obszarach, gdzie było ich najwięcej (zachodniopomorskie, warmińsko-mazurskie, lubuskie). W wyniku mechanizacji gwałtownie zmalało zatrudnienie w rolnictwie i przekształceniu uległa struktura zawodowa wsi. Przyspieszeniu uległy również przemiany cywilizacyjne, ale jednocześnie pogłębiły się różnice w poziomie życia poszczególnych grup mieszkańców wsi.
Małgorzata Machałek

Jest to druga (pierwszą – Polska wieś w stuleciu - publikowaliśmy w nr. 3 SN/18) – skrócona - część obszernego artykułu o sytuacji polskiej wsi po 1918 roku, jaki ukazał się w 26 tomie kwartalnika „Klio”- czasopisma poświęconego dziejom Polski i powszechnym, wydawanego przez UMK w Toruniu. Pierwotny tekst zatytułowany „Przemiany polskiej wsi w latach 1918–1989” zamieszczony jest na Akademickiej Platformie Czasopism: http://apcz.umk.pl/czasopisma/index.php/KLIO/article/view/KLIO.2013.033/2653

Tytuł i wyróżnienia pochodzą od Redakcji SN.