Historia el.

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 14 wrzesień 2021

Odsłon: 1286

Społeczeństwo imperium carskiego samo przygotowało drogę do rewolucji. Choć wpływ nowych idei z Zachodu był niewątpliwy, jednak mentalność rosyjskiego rewolucjonisty kształtował kraj.

Sama idea rewolucji zrodziła się w innym czasie historycznym, w okresie oświeconego absolutyzmu (XVIII wiek) Piotra Wielkiego i Katarzyny Wielkiej. W czasach nowożytnych Rosją wstrząsały przewroty pałacowe, ale żaden z nich nie był rewolucją, choć nie przeszły bez następstw. Dopiero w XIX wieku, kiedy na plan pierwszy wysunęły się fundamentalne problemy społeczne, walka z samodzierżawiem przybrała inny charakter. Początkowo nie była to „walka ludu” – jak chcieli apologeci rewolucji, lecz małych grup spiskowców.

Wielkie myśli, a także małe i wielkie rewolucje zawsze były wynikiem fermentów duchowych, które kształtowały ludzi, modyfikowały stare idee, tworzyły nowe. Osiemnastowieczne Oświecenie i rewolucja francuska były rezultatem poruszenia umysłów, tym samym dając silny impuls zrywu ku postępowi, nowej formy życia i zasad sprawiedliwości społecznej. Nowa, bogata myśl czyniła nawet konserwatystów rewolucjonistami. W 1917 roku piorun rewolucji rosyjskiej wstrząsnął światem.

Rewolucja rosyjska miała jeden silny rys, który ją odróżniał od rewolucji zachodnioeuropejskich – dawnym i nowym pojęciom nadawała doniosłość i głębię moralną, której przykładów nie znajdziemy w żadnej innej rewolucji współczesnego świata: abstrakcyjną miłość do ludzkości, a nie do konkretnej osoby. Mistycyzm, wiara w szczęśliwą przyszłość tak silna, iż nie liczono się z teraźniejszością, co mistyków rewolucji – doktrynerów - upodabniało do religijnych fundamentalistów.

Rewolucja, niezależnie od tego jak ją pojmowano, wpisywała się w inne pojęcie – „cywilizacji duchowej”, w której obowiązywała zasada pierwszeństwa potrzeb duchowych nad materialnymi. Czy mogło być inaczej, skoro cała historia i kultura Rosji była przesiąknięta moralnością chrześcijańską? Prawda i sprawiedliwość uchodziły za najwyższą wartość duchową. I nie chodziło tu o jakąś filozofię dostępną kilku intelektualistom, lecz o regułę życia wyznawaną przez miliony prostych ludzi.

Misja proletariatu i inteligencji

Problem sprawiedliwości społecznej nie był zagadnieniem tylko teoretycznym, był problemem realnym, wokół którego toczono spory od stuleci. Czym powinna być sprawiedliwość społeczna? Jeszcze na początku XIX wieku poeta, książę Iwan Dołgorukow, pisał: „Jesteś biedny – więc bądź cierpliwy” (wiersz Ubogim). Oznaczało to – bądź cierpliwy, a sprawiedliwość zapanuje. Niecierpliwi inaczej myśleli – konieczna jest zmiana społeczna i zmiana natury ludzkiej, stąd wyrastały liczne pomysły na reorganizację społeczeństwa poprzez kopiowanie wzorów Zachodu, budowanie „idealnego państwa”, lub społeczeństwa bezklasowego. Kto miałby przeprowadzić owe przemiany, jaka siła i pod jakim kierownictwem? A gdyby wybuchła rewolucja, czy zniszczyłaby siły niesprawiedliwości? Wszystko opierało się na teoretycznych założeniach i marzeniach.

Rosyjski mesjanizm miał korzenie rodzime, choć był swoistą mutacją starożytnego posłannictwa Izraela. W Rosji mesjanizm ukazywał się jeszcze wspanialszy od pierwowzoru, zakorzenił się w kilkusetletnią konfrontację cywilizacyjną Rusi/ Rosji z Zachodem. Rosyjski bunt przeciwko własnemu państwu był znamiennym segmentem owej konfrontacji cywilizacyjnej. Pojawienie się w imperium zrodzonej na Zachodzie idei socjalizmu, stało się jednym z najważniejszych zagadnień epoki rewolucji. Przy wszystkich różnicach miała ona wspólny fundament: antykapitalizm jako alternatywa ustrojowa. Idea szybko się stała narzędziem mesjanizmu, gdyż można się w niej było dopatrzeć zapowiedzi przyszłości pełnej blasku. Nowa idea niosła pozareligijną „dobrą nowinę”, zapowiedź cywilizacji Prometeusza Wyzwolonego. W tym znaczeniu rewolucja rosyjska spełniała taki sam cel główny jak każda rewolucja – wolność i wyzwolenie, walka o inny, lepszy świat.

Wraz z narodzinami ruchu socjaldemokratycznego (jeden z najważniejszych nurtów rewolucji) zrodziła się idea „misji historycznej proletariatu”, co stało w konfrontacji do „misji historycznej ludu wiejskiego”. Poszukiwacz ideałów dla Rosji, Aleksander Hercen, znalazł je we wspólnocie wiejskiej jako odmianie rosyjskiego socjalizmu, wyróżniającego się chłopskim kolektywizmem, wspólnotą uprawy ziemi i życia (obszczina). Hercen wezwał inteligencję, aby „poszła do ludu”. Tzw. postępowa inteligencja poszła „poznawać dolę ludu”. Chożdienije w narod (ruch narodnicki) doznało ogromnej klęski, a wraz z nią Hercen, co wpędziło go w polityczne osamotnienie, zarówno na emigracji, jak w Rosji. Hercen nie był pierwszym, który wołał „idźcie do ludu”. Literacką idealizację ludu zapoczątkował Aleksander Puszkin, który w ludzie widział to, co chciał widzieć, Hercen zaś apelował o bezpośrednie zetknięcie się z ludem i zrozumienie jego potrzeb. Wsi nie zrewoltowano, a wielu „chodzących do ludu” skończyło na szafocie.

Socjalizm chłopski czy robotniczy? – taka była oś sporu, który na Zachodzie rozstrzygnął kapitalizm przemysłowy. W Rosji pytania: czy lud wiejski, czy robotniczy będzie zdolny wystąpić czynnie, było pytaniem o rewolucję. Co więcej, były pytaniem o Rosję, ale jaką Rosję? Z tych przebrzmiałych historycznie sporów płynie jednak pewna nauka dla współczesnych ruchów postępowych.

Do idei socjalizmu dołączyła druga idea – marksizm. Oba te prądy myślowe stały się motorem rewolucji rosyjskiej, wtopiły się w to, co później nazywano „wyzwoleniem proletariatu” czy „wyzwoleniem ludu”. To pojęcie zrastało się z pojęciem mesjanizmu – misjonizmu. Wzajemne przenikanie się tych pojęć stało się jedną z najbardziej charakterystycznych cech rewolucji rosyjskiej. Wyrosła ona z marzeń. Nie wszystkie marzenia były utopijne, mało zrozumiałe, wszak po latach okazały się realne, wcielane w życie i weszły do skarbca pamięci tradycji ruchu rewolucyjnego i robotniczego.

Radykalizm

Nienawiść do monarchii, jej tradycji świeckiej i religijnej była przejawem ideowego radykalizmu, który napotykał na równie radykalną odpowiedź. Ani ci, co uciskali, ani uciskani nie znali litości. Na tym gruncie wyrósł terroryzm. Nie zrodził się z ducha socjalizmu czy marksizmu, był odstępstwem od tych ideałów, którymi werbalnie się posługiwał. Nie był on zagadnieniem tylko wewnątrzrosyjskim, lecz ze względu na globalne znaczenie imperium carskiego był problemem absorbującym cały świat, z którym Rosję wiązały ekonomiczne, polityczne, kulturalne i religijne stosunki. Terroryzm umocował się na obrzeżach ruchu rewolucyjnego i grupował bardzo młodych ludzi, którzy wyróżniali się swoją bezkompromisowością, indywidualizmem i niepotrzebnym dla sprawy rewolucji igraniem ze śmiercią.

Terroryzm polityczny stał się argumentem w rękach sił wrogich rewolucji i rusofobów na całym świecie. Dopatrywano się w terroryzmie zjawiska jakoby typowego dla lewicy rewolucyjnej. Terroryzm był jednak na usługach wszystkich ugrupowań opozycyjnych, u niektórych bardziej teoretycznie, jak np. na ziemiach polskich o bardzo znikomym zasięgu praktycznym. W niektórych rosyjskich kręgach rewolucyjnych stał się zaś głównym celem walki, gdzie młodzi ludzie wypróbowywali wszelkie doktryny, a doktryna terroryzmu politycznego pociągała najbardziej. Byli przekonani o czystości intencji. To ich, za życia i po śmierci, jedni wychwalali pod niebiosa, a drudzy mieszali z błotem.

Nieuchronność innej Rosji

Umysłowość rosyjska nie zetknęła się z problemem rewolucji dopiero w 1917 roku. Mówiono o niej z namiętnością przez cały wiek XIX, kiedy zawładnęła światem duchowym „myślącego Rosjanina”. Więcej niż wpływy obce oddziaływała na duchowość rosyjską potężna praca własna, praca nad sobą przy pomocy takich instrumentów jak literatura czy „filozofowanie”, stawianie sobie trudnych pytań. To był jeden z najbardziej charakterystycznych rysów duchowości rosyjskiej (nie w znaczeniu religijnym), która doprowadziła w ostateczności do myśli, czy raczej przeczucia o nieuchronności zbudowania „innej Rosji”. Przez sto lat natchnieni prorocy o tym mówili.
Kryła się w tym idea mesjanistyczna, oczyszczona z elementów religijnej duchowości, która przeniosła się w dziedzinę obalenia samodzierżawia, a nie Rosji.
Wszystkie jego nieszczęścia, klęski wojenne nie zburzyły nadziei głoszonej przez rewolucjonistów, przeciwnie – wzmacniały ich. Samodzierżawie było trzonem doktryny państwowej, które nie pozwoliło państwu się załamać i broniło go przed innymi. W decydującym momencie historii reżimowi jednak zabrakło siły, aby wyjść poza ukształtowaną wiekami kulturę polityczną.

Dwie wielkie siły: samodzierżawne państwo i ruch antysamodzierżawny, ich wzajemna walka wypełniała historię Rosji XIX – początku XX wieku. Obóz rewolucji czerpał siłę z nadziei na unicestwienie carskiego reżimu, a reżim miał nadzieję, że poprzez represje i naturalne przemiany społeczne nastroje rewolucyjne wygasną. To były nadzieje dwóch zgoła odmiennych światów.

Rewolucje, w tym także rosyjska, nie wybuchały niespodziewanie, a imperia nie ginęły bez powodu. Rewolucja rosyjska była wieloletnim procesem historycznym przechodzącym przez kilka faz, od szlachetnego buntu w 1825 roku (dekabryści), poprzez okres narodnicki, okres terroryzmu, socjaldemokracji, skończywszy na dyktaturze bolszewików – sukcesorów rewolucyjnej myśli XIX wieku, którą przekształcili w realną praktykę walki klasowej.

Doktryna rewolucyjna dawała odpowiedź na najważniejsze problemy powstające w sumieniu człowieka oraz rozwiązanie zagadnień, będących bolączką społeczeństwa. Młody ruch socjalistyczny wydobył w imperium carskim skrajne sprzeczności i antagonizmy. Był niekiedy ofiarą błędów swoich czcicieli, męczenników dogmatów, szczerych fanatyków, surowych krytyków, jak i błędnego odczytania znaków czasów, ale jego generalne założenia czy patos deklaracji nigdy nie były przyczyną porażek.

Historia rosyjskiego ruchu rewolucyjnego jest także dziejami postępowej inteligencji. Pod względem ideowym rewolucja rosyjska była w istocie rewolucją inteligencką. Cały bagaż rewolucji wywodził się z inteligencji – przywódcy, aktywiści, programiści, myśliciele, terroryści.
Inteligencja rosyjska stała na czele pochodu prowadzącego do rewolucji w „państwie dworian”. Wywodząca się z dworian inteligencja była warstwą mającą faktyczną władzę, nie car, nie dwór carski, nie ministrowie. Każdy inteligencki funkcjonariusz czy intelektualista służył rządowi, otrzymywał od rządu pieniądze i występował jako opozycjonista wobec swojego dobroczyńcy. W piersi inteligenta tkwiły dwie dusze. Był on jednocześnie carskim biurokratą i rewolucjonistą. Wraz z upadkiem reżimu carskiego (1917) umarła stara, rewolucyjna inteligencja i jej miejsce zajęła nowa inteligencja, wywodząca się z warstwy robotniczej i chłopskiej. Inteligencja przez dziesiątki lat służąca sprawie rewolucji, przeżyła największy dramat w swoich dziejach, co ją pchnęło do szeregów kontrrewolucji.

Dzieło trzech pokoleń

Różnymi drogami dochodzono do rewolucji, zarówno drogą sentymentalnych rozważań, współczucia cierpiącym „warstwom ludzi pracy”, jak i poprzez studia nad historią i ekonomią polityczną, nad rozwojem społeczeństwa rosyjskiego. Inteligenci rosyjscy działali na Zachodzie Europy, dokąd zagnały ich prześladowania polityczne w kraju. Tam czerpali z doświadczeń rozwijających się ruchów rewolucyjnych, ale rewolucja rosyjska była rosyjską. Jej największe dojrzewanie pojawiło się w pierwszej dekadzie XX wieku, kiedy świat pogrążył się w impasie politycznym, moralnym, nadciągającej Wielkiej Wojnie. W tym zawirowaniu tkwił rosyjski ruch rewolucyjny, który już przestał być lokalnym wydarzeniem. Kto będzie budował nowy porządek świata? To była perspektywa, do której obóz rewolucji nie mógł się nie przysposobić. Sto lat później gruziński pisarz Walery Kvoratskhelis trafnie zauważył: „tylko ideologia socjalistyczna odpowiada historycznej misji trzeciego Rzymu”.

Rewolucja rosyjska była zjawiskiem unikalnym w skali światowej, była pierwszą w XX wieku udaną rewolucją antykapitalistyczną, która postawiła sobie zadanie gruntownej przebudowy społeczeństwa. Nie była ona jedynie przejawem kryzysu ustroju, lecz punktem zwrotnym w jego historii poprzez gwałtowne zerwanie z przeszłością.

Rewolucja rosyjska należy już do historii. Współczesny badacz wie o niej więcej, niż wiedzieli ówcześni ludzie. Musimy przyznać, że nie ma epoki, o której tyle wiemy. Ale czy wiemy wszystko? Czy dziwaczne teorie historiozoficzne, banały i stereotypy nie przesłaniają prawdy? Przeciwstawnych teorii próbujących odpowiedzieć na pytanie, czemu rewolucje wybuchają, w tym rosyjska, jest wiele.
Historycy zdziałali niemało dla poznania obrazu rewolucji w imperium carskim. Niepodobna pominąć historiografii skazanej na bieżące polityczne potrzeby, jak stawianie rewolucji rosyjskiej ideologicznych kapliczek i nazywanie jej największym dobrem (historiografia radziecka) po jej potępienie i nazywanie największym złem (historiografia anglosaska i postradziecka). Jedni i drudzy jednak dostarczyli cenny materiał do refleksji.

Walka, jaką toczono, miała na swoje usługi tysiące ludzi, trzy pokolenia historyczne, które osiągały swoją dojrzałość w czasie bojów o urządzanie świata na nowo i znalezienia w nim miejsca dla swojego życia. Rola, jaką wyznaczyli sobie socjaldemokraci, polegała na staniu się ośrodkiem odrodzenia, zerwania kagańców niesprawiedliwości, pogardy, nienawiści, niezamykania oczu na przeciwieństwa i sprzeczności, wprowadzania do nich myśli refleksyjnej i „subiektywnej” koncepcji rewolucji.
Pierwsi rosyjscy socjaldemokraci nie byli tylko rosjocentrystami, lecz orientowali się na Europę, oczekiwali stamtąd poparcia dla swoich aspiracji. Walka w kraju i poza jego granicami byłaby niemożliwa, gdyby nie było ludzi owładniętych duchem rewolucyjnego socjalizmu.
Andrzej Andrusiewicz

Powyższy tekst jest fragmentem Wstępu do książki Andrzeja Andrusiewicza Buntownicy i marzyciele, której recenzję zamieściliśmy w numerze 8-9/21 SN. Książkę wydała Fundacja Oratio Recta.

Tytuł, śródtytuły i wyróżnienia pochodzą od Redakcji.

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 30 październik 2017

Odsłon: 3493

Przyjmując, że celem rewolucji jest doprowadzenie do radykalnej zmiany status quo, to rewolucja bolszewicka, określona mianem leninowskiej lub Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej miała i – jak sądzę – ma dzisiaj istotne znaczenie zarówno dla gruntownych przeobrażeń w Rosji i w ZSRR, jak i wpływu na stosunki społeczne w krajach europejskich i pozaeuropejskich oraz na układ sił w skali globalnej. 

Wstrząsnęła ona światem i ładem międzynarodowym, choć wstrząs nie ograniczał się tylko do dziesięciu dni, o których pisał John Reed (1887-1920). Dzisiaj, 100 lat od jej wybuchu, bywa określana, także w Rosji, mianem wielkiej rosyjskiej rewolucji 1917 roku. Różnice wśród historyków i polityków co do jej oceny istniały, istnieją i będą istnieć nadal. Pamięć historyczna o rewolucji w Rosji w 1917 roku nakazuje precyzyjną analizę skomplikowanej przeszłości, obiektywną interpretację wydarzeń służącą nie polityce historycznej, lecz prawdzie, tradycjom humanizmu, porozumienia ponad podziałami.

Niemal powszechna jest opinia, że pierwsza wojna światowa, nazywana też Wielką Wojną, zakończyła, choć niezgodnie z chronologią, wiek XIX. Była ona tragicznym końcem „ pięknej epoki” – epoki pary i elektryczności – i rozpoczęła, ze wszystkimi tego konsekwencjami, XX stulecie. Nie rozwiązała problemów politycznych, gospodarczych, społecznych, narodowościowych, religijnych czy światopoglądowych, które doprowadziły do jej wybuchu. Stworzyła tym samym podłoże do konfliktów, protestów, buntów, rewolt i rewolucji.
Miała ona ogromny wpływ na rewolucję październikową 1917 roku i dojście do władzy bolszewików, którzy postulowali stworzenie bezklasowego społeczeństwa socjalistycznego, zniesienie wyzysku, ograniczenie funkcji państwa i stopniowe jego obumieranie.
Nie zrealizowali oni jednak haseł wolności, równości, braterstwa, samostanowienia narodów, pod którymi rozpoczynali walkę o władzę, lecz zbudowali dyktatorskie, zwłaszcza w zakresie stosunków wewnętrznych Rosji (od grudnia 1922 roku ZSRR), mocarstwo. Trzeba jednak pamiętać, że żadna rewolucja – jak pisał Charles Tocquville (1805-1859) – nie przerywa ciągłości historycznych procesów, żadna nie jest tak nowatorska, jak sądzą jej autorzy, ani tak niszczycielska, jak uważają jej przeciwnicy.

Rewolucja rosyjska nie zaczęła się i nie zakończyła się w październiku 1917 roku, lecz trwała i umacniała się w latach bezlitosnej wojny domowej i w starciach z siłami kontrrewolucyjnymi i opozycją antybolszewicką. Na jej przebieg decydujący wpływ wywarła osobowość i poglądy Lenina, z którymi polemizowała Róża Luksemburg (1870 – 1919), dostrzegając totalitarne zagrożenia w rewolucji bolszewickiej (zob. Die russiche Revolution). Jeszcze w połowie października 1917 roku Lenin z trudem przekonał członków komitetu centralnego partii bolszewickiej o konieczności powstania zbrojnego twierdząc, że każdy dzień opóźnienia może okazać się zgubnym.

Przeciwko zbrojnemu przewrotowi bezskutecznie oponowali Grigirij Zinowiew i Lew Kamieniew, a Lew Trocki był zdania, że o przejęciu władzy powinien zadecydować II ogólnorosyjski zjazd rad. Po przejęciu władzy bolszewicy nie określali już wydarzeń z 7/8 listopada (26/27 października) przewrotem, lecz rewolucją, chociaż rok później Stalin napisał w „Prawdzie” o przewrocie, a nie o rewolucji.
Trudno wyobrazić sobie jak rozwijałaby się sytuacja, gdyby po śmierci Lenina władzy nie objął Stalin. Bez klarownej odpowiedzi pozostaje pytanie czy Lenin, który parł do zbrojnego przejęcia władzy przez bolszewików, byłby mniej okrutny niż on. Wiadomo, że na polecenie Lenina zamordowano cara Mikołaja II i jego rodzinę, a także utworzono łagier na Wyspach Sołowieckich i rozpoczęto masowe prześladowania.

Trudno też dokonać periodyzacji rosyjskiej rewolucji 1917 roku, jeśli wielką rewolucją nazwał wydarzenia w dniach 2 lutego-2 marca 1917 roku Tymczasowy Komitet Wykonawczy Dumy Państwowej. Historiografia rosyjska wydziela obecnie fazy rosyjskiego procesu rewolucyjnego, skupiając się na śmierci Lenina w styczniu 1924 roku, utrwaleniu dyktatury Stalina (od 1929 r. do jego śmierci w marcu 1953 r.), XX zjeździe KPZR (1956), latach tzw. zastoju, krótkim okresie władzy Michaiła Gorbaczowa, rozpadzie ZSRR, reformach w Rosji w czasie prezydentury Jelcyna i Putina.

W zamyśle - zmiany światowe


Bolszewicy, nie wyłączając Lenina, byli przekonani, że zdobycie przez nich władzy umożliwi realizację koncepcji „światowej rewolucji proletariackiej”, którą głosiła III Międzynarodówka (Komintern) utworzona w 1919 roku. Klęska Armii Czerwonej pod Warszawą w sierpniu 1920 roku w wojnie polsko-bolszewickiej przekreśliła szanse na „eksport rewolucji” na Zachód. Zwycięskie mocarstwa, w tym zwłaszcza Francja, Wielka Brytania i USA oraz państwa, które odzyskały niepodległość po Wielkiej Wojnie, były zdecydowanie przeciwne ruchowi komunistycznemu kierowanemu z Moskwy przy wsparciu III Międzynarodówki.

Nie udało się przenieść rewolucji proletariackiej do Niemiec. Niepowodzeniem zakończyło się utworzenie Węgierskiej Republiki Rad przez Belę Kuna (marzec 1919). Klęskę poniosło także zorganizowane przez komunistów bułgarskich powstanie wrześniowe w 1923 roku.
W zdecydowanej większości państw europejskich partie komunistyczne nie miały większego wpływu na życie polityczne. Działały one nielegalnie, były delegalizowane a ich członkowie i sympatycy represjonowani. Bolszewicki eksperyment odstraszał coraz bardziej swoim doktrynerskim lewactwem, mimo że początkowo znajdował zwolenników i sympatyków, zwłaszcza w państwach zwyciężonych, które były dogodnym obszarem dla rewolucyjnej frazeologii (Niemcy, Austria, Węgry, Bułgaria).

Dla lewicowej, a nawet centrolewicowej części społeczeństw zachodnioeuropejskich Moskwa i III Międzynarodówka symbolizowały idee pokoju, braterstwa, internacjonalizmu. Bolszewicki eksperyment aprobowali dość długo twórcy tacy jak Romain Rolland, Henri Barbusse, Erich Maria Remarque, a nawet Bernard Shaw.

Czterysta lat doświadczeń

Analizując najważniejsze wydarzenia historyczne trzeba podkreślić, że krwawe rewolucje o zasięgu światowym, jak XVII – wieczna angielska, francuska z przełomu XVIII i XIX stulecia, czy zwłaszcza bolszewicka z października 1917 roku zwyciężyły bez zewnętrznego wsparcia, własnymi siłami, często w starciach z interwencją europejskich mocarstw.

Wspomniane rewolucje - angielska i francuska, ale nie bolszewicka - krwawe i brutalne, stworzyły dogodne warunki dla rozwoju gospodarczego, stopniowej poprawy warunków życia i pracy milionów ludzi, ograniczenia wyzysku, poszerzenia praw człowieka i wolności obywatelskich.
Rewolucja amerykańska obroniła w wojnie z Wielką Brytanią (1775-1783) niezależne od niej państwo - Stany Zjednoczone, proklamowane w 1776 roku.
Obalenie caratu okazało się nader skuteczne, mimo długotrwałego, zaciekłego oporu ugrupowań kontrrewolucyjnych i prób interwencji mocarstw zachodnich.
Chińska rewolucja Mao Zedonga po „długim marszu” zwyciężyła niemal wyłącznie własnymi siłami, chociaż jej przeciwnicy mieli za sobą poparcie i polityczne, i militarne Stanów Zjednoczonych.
Również rewolucja na Kubie w 1959 roku zakończyła się sukcesem dzięki wysiłkom lewicy społecznej, lecz utrzymała się przy poparciu i osłonie ZSRR.

Zwycięstwu rewolucji sprzyjała także świadomość kryzysu wśród znacznej części starego reżimu, a jego przedstawiciele rozumieli, że niemożliwe jest utrzymanie starego porządku. Oznaczało to, że powodzenie rewolucji zależy przede wszystkim od skali i zasięgu buntu uciskanych grup społecznych, ale jej sukces przyśpiesza rozłam wśród dotychczas rządzących. Bunt społeczny musi być głęboki, ogarnąć najbardziej upośledzone, najliczniejsze warstwy ludności, zapewnić sobie co najmniej neutralność sil policyjnych i wojska, mieć sprawne i dobrze zorganizowane kierownictwo.

Bunt młodzieży w Paryżu w maju 1968 roku nie przekształcił się w rewolucję, można go jednak określić mianem rewolty. Trudno uznać, że zamach stanu, pucz, rewolta, rebelia czy zamieszki są mutacjami rewolucji. Niekiedy stają się jej zarzewiem, iskrą, z której - jak patetycznie pisał Lenin – „rozgorzeje rewolucyjny płomień” i doprowadzi do radykalnych przeobrażeń.
Trudno, moim zdaniem, takim mianem określić wydarzenia w Portugalii w 1974 roku, nazwane „rewolucją goździków”, obalenie władzy prezydenta Janukowycza na Ukrainie, opisywane i interpretowane jako „pomarańczowa rewolucja” (2004-2005), czy też starcia o władzę w Gruzji (2003), czyli tzw. „rewolucja róż”.

Upadek reżimów autorytarnych w Hiszpanii (1975) czy Grecji (1974) doprowadził do demokratyzacji stosunków społecznych i politycznych, czemu sprzyjało członkostwo tych państw w NATO, a następnie w Unii Europejskiej. Bunty, pucze i zamachy stanu miały miejsce na Bliskim Wschodzie, lecz trudno mówić o rewolucyjnej fali w Iraku, Libii, Afganistanie, Tunezji, Algierii, Egipcie czy Syrii.
Tzw. arabska wiosna nie doprowadziła w nich do demokratyzacji, a opresyjne reżimy zostały zamienione przez równie dyktatorskie junty, mające w dodatku oparcie wielkich mocarstw. Przykładem tego jest wypowiedź prezydenta USA Donalda Trumpa chwalącego „fantastyczną robotę” prezydenta Sisiego w Egipcie.

W krajach Bliskiego Wschodu nie ma dla radykalnych rewolucji wystarczająco silnej bazy społecznej, a interwencje pogłębiają w nich chaos i anarchię. Niemożliwe wydaje się też szybkie przejście od rządów dyktatorskich, biurokratyczno-policyjnych do rządów demokracji parlamentarnej, jeśli społeczeństwo nie jest do tego mentalnie i kulturowo przygotowane.

Założenia a realia

W planach Lenina rewolucja bolszewicka miała doprowadzić do stopniowego zanikania państwa, zgodnie z tym co pisał Marks o jego obumieraniu w miarę umacniania socjalizmu. Przywódca powstania zbrojnego w Piotrogrodzie w październiku 1917 roku sądził, że po zwycięstwie możliwe jest istnienie państwa „bez biurokracji, bez policji, bez stałej armii”, proletariat będzie zdolny rządzić i kierować gospodarką, a rady delegatów ludowych sprawować władzę uchwałodawczą i wykonawczą.

Koncepcja ta okazała się oderwana od realiów i rzeczywistości już w pierwszych miesiącach po praktycznie bezkrwawym przejęciu władzy w Piotrogradzie. Zacięte walki toczyły się jednak w Moskwie i innych miastach imperium. Już na przełomie pierwszego i drugiego kwartału 1918 roku stało się jasne, że rewolucja bolszewicka bez biurokracji, policji i stałej armii nie przetrwa. Zawarcie w Brześciu w 1918 roku traktatu pokojowego z Niemcami umożliwiło bolszewikom utrwalenie władzy.

Trwająca Wielka Wojna i narastanie oporu przeciwko Radzie Komisarzy Ludowych, jej dekretom i zarządzeniom, groziły bolszewikom utratą władzy. W tej sytuacji Lenin zdecydował, że przeciwdziałanie dezorganizacji i anarchizacji społeczeństwa wymaga wprowadzenia dyktatury partii bolszewickiej. Zapoczątkowany został program polityczny i gospodarczy znany pod nazwą komunizmu wojennego, który wprowadzał tzw. czerwony terror, by pokonać ugrupowania kontrrewolucyjne i przeciwstawić się obcej interwencji.
Nastąpiła centralizacja produkcji, nacjonalizacja przemysłu, likwidacja prywatnego handlu i wolnego rynku, rekwizycja produktów rolnych od chłopów. Spowodowało to katastrofalne skutki gospodarcze, protesty i bunty ludności. W 1921 roku polityka komunizmu wojennego została zastąpiona przez Nową Ekonomiczną Politykę, lecz po śmierci Lenina w styczniu 1924 roku i umocnieniu pozycji Stalina przestano ją realizować.

Obalenie carskiego systemu biurokratyczno-policyjnego i represyjne metody rządów bolszewickich nie przeszkodziły ani Leninowi, ani Stalinowi w wykorzystywaniu wiedzy i umiejętności dawnych elit, kadr urzędniczych i wojskowych, specjalistów różnych działów gospodarki narodowej. W wielu przypadkach grupy te służyły wiernie władzy radzieckiej i były w mniejszym stopniu represjonowane przez Stalina niż jego partyjni towarzysze.

Bolszewicki system polityczny mógł się utrzymać, bowiem zrealizował trzy przesłanki swojego funkcjonowania, tj. bezwzględną siłę, władzę i stopniowo zdobywał i utrwalał swój autorytet. Bolszewicy narzucili właściwe sobie rozwiązania i wymuszali posłuszeństwo za pośrednictwem organów władzy administracyjnej, resortów represji i porządku publicznego, nie licząc się z prawem i wolnością obywateli. Siłę i przymus stosowali w sytuacjach dla nich groźnych, kiedy nie oddziaływał już na społeczeństwo autorytet władzy. Rewolucyjne ideały szybko uległy dewaluacji i rozpoczęło się wprowadzanie i utrwalanie bolszewickiego totalitaryzmu.

Chłopi nie otrzymali obiecanej im ziemi, zostali zapędzeni do kołchozów i byli przez dziesiątki lat obywatelami drugiej kategorii bez prawa do posiadania dowodu osobistego i możliwości zmiany miejsca pracy.
Położenie robotników nie było lepsze, a zamiast zniesienia kapitalistycznego wyzysku nastąpiło ich zniewolenie. Państwowa własność środków produkcji i represyjny system zatrudnienia wymuszały na socjalistycznej – w teorii – gospodarce podporządkowanie pracowników nakazom władz i rygorom dyscypliny pracy.
Nie zrealizowano, a nawet nie próbowano doprowadzić – jak pisał Karol Marks – do wyzwolenia pracy i tym samym do umożliwienia człowiekowi rozwoju wszystkich jego zdolności.
Nie zaznali pokoju żołnierze, którzy, dezerterując z armii carskiej, znaleźli się w szeregach Armii Czerwonej, ale też zaciągnęli się do oddziałów kontrrewolucji.
W wojnie domowej zginęły setki tysięcy żołnierzy i cywilów. Armia Czerwona przygotowywała się do przeniesienia rewolucji na bagnetach na Zachód, a generalną próbą tego planu była wojna polsko-bolszewicka 1920 roku.

Zaprzeczenie ideałom

Umacnianie biurokracji państwowej, a zwłaszcza partyjnej oznaczało odejście od haseł, pod którymi rozpoczęto rewolucję. Partia zdominowała całkowicie aparat państwowy wszystkich szczebli. Powstała hierarchia komitetów partyjnych: od komitetów obwodowych po komitet centralny, którego organem wykonawczym było biuro polityczne. W praktyce, zwłaszcza po objęciu przez Stalina stanowiska sekretarza generalnego, stało się ono najważniejszym ośrodkiem władzy w ZSRR.
On sam miał niekwestionowane prawo decyzji w ramach struktur partyjnych. Nie potrzebował zajmować ani stanowiska premiera, ani prezydenta (głowy państwa). Sekretarz generalny kierował rządem, armią, służbami specjalnymi, decydował o polityce społecznej, gospodarczej, kulturalnej i zagranicznej. Uznał też, że teza o obumieraniu państwa może być realizowana dopiero po zwycięstwie socjalizmu w skali globalnej.

Po fizycznym wyeliminowaniu swoich przeciwników i krytyków, uczestników rewolucji październikowej, Stalin objął władzę dyktatorską. W 1929 roku narzucił industrializację i wyniszczającą wieś i chłopstwo kolektywizację. Położył podwaliny pod budowę dyktatorskiego supermocarstwa, które odegrało kluczową rolę w drugiej wojnie światowej.

Dokonania Stalina określa się w historiografii – i nie bez racji – drugą rewolucją rosyjską. Kosztowała ona naród rosyjski i narody tworzące ZSRR więcej krwi i cierpienia niż rewolucja październikowa, była to droga przez mękę (zob. trylogia Aleksieja Tołstoja Droga przez mękę, 1922-1941). Trafnie ocenił ten proces Maksym Gorki, pisząc w liście do Jekateriny Pieszkowej, że: „Historię przemalowuje się w nowe kolory jedynie krwią”.

Partia bolszewicka pod kierownictwem Stalina zmieniła historię i Rosji, i świata, stworzyła supermocarstwo, które rozszerzyło po drugiej wojnie światowej swoje wpływy na kraje Europy Środkowej i Południowo–Wschodniej. Wspierało ono w nich tzw. rewolucje ludowodemokratyczne, inspirowało procesy rewolucyjne w Azji i ruchy narodowowyzwoleńcze w Afryce, przyczyniło do zniesienia systemu kolonialnego.

Eksport rewolucji

W historiografii zachodniej w odniesieniu do przeobrażeń ustrojowo-politycznych w krajach Europy Środkowej i Południowo-wschodniej posługiwano się tzw. teorią eksportu rewolucji, tj. narzucenia w nich siłą modelu radzieckiego. Bez wątpienia obecność Armii Czerwonej umożliwiła dojście do władzy sił lewicy społecznej i przeciwstawienie się ugrupowaniom prawicowym.

ZSRR, aż do wydarzeń na Węgrzech w 1956 roku i w Czechosłowacji w 1968, roku nie interweniował zbrojnie w obronie rządów ludowodemokratycznych. Interwencja zbrojna miała natomiast miejsce w Grecji (1944-1948), gdzie wojska brytyjskie pokonały siły lewicy walczące przeciw monarchii i rządom burżuazyjnym. ZSRR był gotów udzielić tzw. bratniej pomocy dogmatycznemu skrzydłu PZPR w październiku 1956 roku. W rezultacie wprowadzenia stanu wojennego w Polsce (13 grudnia 1981) nie doszło do interwencji armii radzieckiej i oddziałów sił zbrojnych Czechosłowacji i NRD.

Ustanowienie i utrwalenie władzy sil lewicy w latach 1944-1949 w państwach określanych jako ludowodemokratyczne czy też demokracji ludowej miało poparcie Stalina. On też udzielał kilkakrotnie instrukcji Georgi Dymitrowowi, przywódcy Bułgarskiej Partii Komunistycznej (a do 1943 roku przewodniczącemu III Międzynarodówki) co powinno określać charakter demokracji ludowej. Na V Zjeździe partii w połowie grudnia 1948 roku Dymitrow uzasadniał, że państwo ludowodemokratyczne określają cztery cechy, a mianowicie:

a) państwo ludowodemokratyczne stanowi władzę mas pracujących ogromnej większości narodu przy kierowniczej roli klasy robotniczej

b) państwo ludowodemokratyczne jest państwem okresu przejściowego powołanym do zapewnienia rozwoju kraju w kierunku socjalizmu

c) państwo ludowodemokratyczne tworzy się we współpracy i przyjaźni ze Związkiem Radzieckim, krajem socjalizmu

d) państwa ludowodemokratyczne należy do obozu demokratycznego, antyimperialistycznego.

 

Korzyści dla innych

Wpływ rewolucji październikowej doprowadził zatem do utworzenia bloku państw, nazywanych przez polityków i historyków zachodnich, komunistycznymi, co dalekie jest od precyzji.
Niezmiernie rzadko podkreśla się, że hasła wolności, równości, sprawiedliwego podziału dochodu narodowego, demokracji, niezrealizowane w ZSRR, przyśpieszyły poprawę bytu klasy robotniczej, mieszczaństwa, ludności wiejskiej w krajach zachodnich.
Po rewolucjach w Anglii i we Francji kraje te były lepiej przygotowane do postępów w gospodarce, polepszały, choć nie od razu, warunki życia i pracy milionów ludzi, poszerzały zakres praw człowieka i wolności obywatelskich. Zachód uważnie obserwował konsekwencje rewolucji bolszewickiej i skutecznie zapobiegł wprowadzeniu jej modelu.

Wzór radziecki nie mógł sprostać konfrontacji z hasłami wolności, demokracji przestrzegania praw obywatelskich realizowanymi przez partie socjaldemokratyczne i liberalne.
Ortodoksyjne przywiązanie do frazesów i sloganów uniemożliwiło partiom komunistycznym i robotniczym reagowanie na zmieniającą się rzeczywistość i postęp naukowo-techniczny. Uporczywe trzymanie się tezy o dyktaturze proletariatu jako rękojmi zwycięstwa socjalizmu (komunizmu) nie sprawdziło się. Dobitnie wykazały to wydarzenia na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego stulecia, rozpad ZSRR i tzw. Jesień Ludów.

Wybitny polski poeta Władysław Broniewski (1857-1962) w wierszu „Słowo o Stalinie” pisał, że „Rewolucja to parowóz dziejów i chwała jej maszynistom”. Dodał też, że zapoczątkowała ona nowe stulecie.
Zapewne można się zgodzić, że rewolucja jest siłą napędową historii, choć jej maszyniści często sprowadzają parowóz dziejów na ślepy tor. Trudno jednak potwierdzić bez wahania, że rewolucja bolszewicka byłą Wielką Socjalistyczną Rewolucją Październikową i rozpoczęła nowy wiek.
Można ją jednak określić mianem rosyjskiej rewolucji 1917 roku, która zakończyła okres, znanej w dziejach Rosji z przełomu XVI i XVII stulecia, wielkiej smuty.
Rozpoczęła się ona na początku XX wieku, a jej najważniejszymi wydarzeniami było zacofanie gospodarcze i cywilizacyjne imperium, klęska caratu w wojnie z Japonią (1904-1905), rewolucja 1905-1907 roku, Wielka Wojna, próba przejęcia władzy i obalenia starego ustroju w lutym 1917 roku przez różnego autoramentu siły reformatorskie. Wielką smutę w Rosji zakończyło zwycięstwo bolszewików w październiku tegoż roku. Stworzyli oni światowe mocarstwo, którego aktywa i pasywa przejęła, po rozpadzie ZSRR, Rosja.
Adam Koseski

Prof. Adam Koseski jest historykiem i politologiem, specjalizuje się w historii najnowszej i stosunkach międzynarodowych. Kieruje Akademią Humanistyczną im. A. Gieysztora w Pułtusku.

Tytuł, śródtytuły i wyróżnienia pochodzą od Redakcji.

 

 

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 25 kwiecień 2022

Odsłon: 1520

 

Absolwenci Uniwersytetu Poznańskiego rozpoczęli pracę w Biurze Szyfrów w momencie, kiedy relacje polsko-niemieckie stawały się coraz bardziej napięte. Wojna celna, apele rewizjonistyczne dotyczące zachodniej granicy, podważanie pozycji Polski na forum Ligi Narodów były niestety standardem. Marian Rejewski po pobycie w Getyndze zdawał sobie sprawę, że to nie przejściowe nastroje.
Stałą pracę w Biurze Szyfrów Rejewski rozpoczął 1 września 1932 roku. Wspólnie z nim do stolicy przeniosła się pozostała dwójka kolegów, którzy zdążyli skończyć studia w Poznaniu. Co ciekawe, pomimo wykonywania doniosłej pracy na rzecz wojska, nie zapewniono im mieszkania. Marian wynajął pokój na warszawskim Żoliborzu przy placu Inwalidów u pani Hoppowej. Z dzielnicą tą związał się na wiele lat. W latach 20. XX wieku była to nowa część miasta, którą rozbudowywano wokół powojskowych terenów Cytadeli. Okolica, w której zamieszkał Rejewski, była kojarzona z tzw. Oficerskim Żoliborzem. W dzielnicy tej mieszkali także przedstawiciele innych zawodów, stąd Żoliborz Urzędniczy, Żoliborz Dziennikarski, Żoliborz Policyjny, a także osiedle Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. W wydaniu „Tygodnika Żoliborskiego Ilustrowanego” z 1 października 1933 roku czytamy:
„Mieszkańcy Żoliborza są „patriotami” swej dzielnicy. Stało się tak, że do tego nowoczesnego miasta, które stworzyli własnemi środkami,
przywiązali się więzami uczucia. My, Żoliborzanie – wiemy jak to się stało. Przywiązaliśmy się do własnego dzieła – najmłodszej dzielnicy
Warszawy, dzielnicy, która powstała w całości w Wolnej Polsce, w tem miejscu, w którem Rosja umocniła groźbę zniszczenia Warszawy fortecą Cytadeli. Cmentarzysko dzielnicy, zburzonej przez Rosję porosło nowymi domami. Życie wolne zatryumfowało nad śmiercią”.

Była to zatem dzielnica idealna dla nowych mieszkańców. We wspomnianej gazecie można znaleźć informację o rodzącej się wspólnocie,
nowych miejscach spędzania czasu oraz teatrze dla dzieci. Co czekało trójkę kryptologów w Warszawie? Ich nowe miejsce pracy – Sztab Generalny Wojska Polskiego – znajdowało się w Pałacu Saskim. Biuro Szyfrów mieściło się w prawym skrzydle budynku z widokiem na pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, który został ponownie odsłonięty kilka tygodni przed maturą Rejewskiego.

Nowe zadania do samego końca pozostawały zagadką dla absolwentów Uniwersytetu Poznańskiego. W rozmowie z Ryszardem Woytakiem Marian Rejewski powiedział: „nie wiedzieliśmy o tym dokładnie, na czym nasza praca ma polegać – no, po prostu uważaliśmy, że będziemy rozwiązywać niemieckie szyfry”. Jak szybko zorientowali się młodzi kryptolodzy, nowa praca wymagała zupełnie innego podejścia. Transpozycja podwójna, którą opisywał Rejewski w swoich Wspomnieniach, była już niewystarczająca. Co więcej, nowy szyfr był już wcześniej rozpracowywany przez jednego z profesorów Uniwersytetu Warszawskiego (wcześniej wspomnianego prof. Mazurkiewicza),
ale nie udało się go złamać, a sam naukowiec miał powiedzieć, że jest on „nierozwiązywalny”. Być może to była prawdziwa motywacja do zaangażowania na pełen wymiar młodych kryptologów do Warszawy.

Nowy szyfr, z którym nie mogli sobie poradzić pracownicy i współpracownicy Biura Szyfrów, wymagał wzmocnienia jednostki o nowe osoby, które wniosłyby świeże spojrzenie i mogłyby całkowicie poświęcić się temu zadaniu. Jak wspominał Marian Rejewski – „Początek pracy był trudny (…) nie mieliśmy żadnego punktu zaczepienia”. Szyfrowanie odbywało się maszynowo, a częstotliwość występowania liter była przypadkowa. Gdyby ktoś chciał podejść do takiej depeszy w sposób tradycyjny, tj. wykorzystując właściwości języka, szybko dostrzegłby, że jest to nieskuteczne.
Szukanie prawidłowości w tak zaszyfrowanej depeszy było po prostu niemożliwe. Analiza treści mogła jedynie prowadzić do coraz większej dezorientacji. Była to zatem rywalizacja człowieka z maszyną, pewnie pierwszy tego typu pojedynek w historii. Nie dziwi więc absolutne przekonanie Niemców o pełnej niezawodności i bezpieczeństwie nowego szyfru. Konieczne było nie tylko znalezienie klucza na podstawie posiadanych narzędzi analizy matematycznej, ale także docelowo zrekonstruowanie samej maszyny.
Wiadomo przecież było, że Niemcy nie będą stosowali wersji handlowej Enigmy. Kierownictwo Biura Szyfrów obserwowało efekty pracy nowych pracowników i z pewnością niecierpliwie czekało na jakieś wyniki. Ciekawe, jakie w ogóle pokładano nadzieje w nowej grupie pracowników, skoro wcześniej przywołani profesorowie nie dawali żadnych szans na złamanie szyfru. Dlaczego młodzi absolwenci matematyki mieliby być skuteczniejsi?

Jaki był tzw. plan B na wypadek braku powodzenia? Było w tym zamyśle coś szalonego od samego początku. W pewnym momencie pojawiła się nowa okoliczność, wskazówka, która okazała się przełomowa. Przedstawiciel francuskiej komórki kryptologicznej, Gustave Bertrand, w czasie osobistej wizyty w Warszawie na początku grudnia 1932 roku przekazał dokumentację dotyczącą Enigmy. Wszedł w jej posiadanie dzięki pozyskanemu przez francuskie wojsko niemieckiemu pracownikowi cywilnemu Chiffrierstelle, który pracował przy tym urządzeniu szyfrującym. Asche – gdyż tak nazwano tego szpiega – zdecydował się przekazać materiały za wysoką opłatę. Miejsce, w którym pracował, uwiarygodniało to, że pozyskane informacje będą prawdziwe. Francuscy kryptolodzy nie potrafili zrobić z tej istotnej zdobyczy pożytku, w związku z tym przekazali materiały Polakom, myśląc pewnie, że są bezużyteczne. Były to tabele kluczy za dwa miesiące – wrzesień i październik – z których korzystali Niemcy.

Jak Rejewski pisał w swoich Wspomnieniach: „Wkrótce zresztą odizolowano moich kolegów i mnie tak dokładnie od reszty pracowników, że nawet woźny wnoszący herbatę na śniadanie nie miał prawa wstępu do naszego pokoju, u którego drzwi rozwieszono na domiar czarną kotarę, wskutek czego pokój nasz żartobliwie przezwano black chamber według książki Yardleya”. Rejewski nawiązywał w ten sposób do znanego z literatury pokoju znajdującego się w komórce kryptologicznej amerykańskiego Departamentu Stanu z czasów pierwszej wojny światowej.
Pewnego dnia mjr Ciężki poprosił Rejewskiego na rozmowę. Sam zainteresowany nie pamiętał dokładnie, kiedy to było – w swojej rozmowie z Woytakiem powiedział, że był to prawdopodobnie listopad 1932 roku. W trakcie konwersacji Ciężki zadał pytanie – czy Marian ma wolny czas po południu i mógłby przychodzić do pracy? Takie pytanie w takim miejscu musiało oznaczać coś szczególnego. W związku z tym, że Rejewski nie miał jeszcze wówczas rodziny i w Warszawie był sam, zgodził się na dodatkowe obowiązki.
Prośba miała charakter poufny. Rejewski miał nikomu o tym nie wspominać, nawet swoim kolegom kryptologom. Wracał więc do pracy na dodatkowe kilka godzin. Pracował samodzielnie, w odosobnieniu i właśnie wówczas rozpoczęła się jego przygoda z Enigmą. Robił dokładnie to samo co wcześniej, ale miał do dyspozycji inne materiały. Jak można się domyślać, dowództwu zależało na szybkim efekcie. Wartość wojskowa rozszyfrowanych materiałów jest największa właśnie wtedy, kiedy czas potrzebny na odczytanie zawartych w depeszy informacji jest stosunkowo najkrótszy. Rejewski przystąpił do swojego zadania z pełnym zaangażowaniem.
Rozszyfrowanie Enigmy wymagało dwóch działań. Po pierwsze trzeba było doprowadzić do rekonstrukcji samej maszyny, a po drugie opracować metody, które pozwoliłyby na szybkie odtwarzanie kluczy dziennych, bo to one pozwalały na odczytanie zaszyfrowanej depeszy.
Było to wyzwanie herkulesowe, biorąc pod uwagę, że cała przygoda z maszyną rozpoczęła się stosunkowo niedawno. Rejewski miał do
dyspozycji dwa narzędzia: wiedzę matematyczną z czasu studiów oraz wyobraźnię.

Zacznijmy od kroku pierwszego – rekonstrukcji maszyny. Enigma, czyli co? Uproszczony opis techniczny maszyny przedstawił Rejewski w aneksie dołączonym do książki Władysława Kozaczuka W kręgu Enigmy. Enigma ma 26-literową klawiaturę, za którą znajduje się płytka
z 26 literami podświetlanymi żarówkami. Główne urządzenie szyfrujące stanowią umieszczone na jednej osi trzy wirniki szyfrujące i czwarty, nieruchomy, tzw. walec odwracający, który można za pomocą dźwigni przysunąć lub odsunąć od wirników szyfrujących.
Trzy wirniki szyfrujące mają umieszczone na swych obwodach litery alfabetu, z których górne widoczne są pod małymi okienkami wieka.
Obok widać wystające nieco pokrętła, umożliwiające manipulowanie wirnikami. Każdy z nich ma po jednej stronie 26 koncentrycznie
rozmieszczonych kontaktów stałych, a po drugiej 26 kontaktów sprężynujących.
Kontakty stałe są połączone z kontaktami sprężynującymi w sposób nieregularny za pomocą izolowanych drucików przechodzących przez ebonitowe wnętrza wirników. Walec odwracający ma tylko z jednej strony kontakty sprężynujące, połączone parami między sobą. Połączenia tych czterech podzespołów stanowią istotną część szyfrującą i tajemnicę Enigmy.
Obwód elektryczny zasilany jest baterią. Z przodu maszyny, przed klawiaturą, znajduje się łącznica wtyczkowa, przypominająca łącznicę, jaką znamy z obrazków dawnych central telefonicznych. Sześć par wtyczek umożliwiało zamianę 12 spośród 26 liter alfabetu. Naciśnięcie każdego z klawiszy maszyny powodowało obrót wirnika prawego o 1/26 część kąta pełnego i zamknięcie obwodu prądu, który biegnie przez wszystkie wcześniej wskazane części szyfrujące Enigmy. W rezultacie zapala się jedna z żarówek, podświetlając literę, zawsze inną niż na uderzonym klawiszu. Każde kolejne naciśnięcie klawisza, nawet tego samego, powoduje kolejne przesunięcie wirnika i w ten sposób zaszyfrowanie kolejnej litery. Maszyna służyć może zatem do zaszyfrowania tekstu otwartego na szyfr, jak i odwrotnie do zamiany szyfru na tekst otwarty.

Istotne jednak było to, aby osoba odczytująca szyfr potrafiła ustawić maszynę w taki sposób, w jaki nastawiła ją osoba szyfrująca. A zatem
szyfrant najpierw nastawiał wirniki w ustalonej z góry, obowiązującej na dany dzień pozycji zasadniczej. Określone były także przełączenia
w łącznicy, a więc wtyczki w odpowiednich gniazdach. Następnie samodzielnie już wybierał dla depeszy klucz indywidualny w postaci trzech liter, które dwukrotnie szyfrował. Otrzymywał w ten sposób 6 liter, które umieszczał na początku depeszy. Takie działanie miało wyeliminować ewentualne błędy literowe, które mogły pojawić się przez pomyłkę. Dalej przestawiał wirniki na obrany klucz indywidualny
i rozpoczynał szyfrowanie tekstu depeszy.

Jak zauważył w przywołanym aneksie Rejewski – jeżeli mamy wystarczającą liczbę depesz z danego dnia (około 80), wówczas na wszystkich sześciu miejscach początków depesz wystąpią na ogół wszystkie litery alfabetu. Tworzą one na każdym miejscu wzajemne jednoznaczne przekształcenie zbioru liter na samego siebie, czyli są permutacją. Posiadany układ permutacji uzyskany z początków depesz stanowił punkt wyjścia do rozwiązania Enigmy. Uzyskanie układów permutacji pozwoliło w zaledwie kilka dni na odtworzenie połączeń wewnętrznych maszyny. Te z kolei były podstawą do zbudowania kopii maszyny, które pozwalały przez wiele lat na rekonstruowanie zmieniających się codziennie kluczy i czytanie zaszyfrowanych depesz.

Jak zauważył sam Rejewski, powyższy opis ma charakter uproszczony i służy wyjaśnieniu mechanizmu działania maszyny. W rzeczywistości
istotne są jeszcze inne jej części, takie jak walec wstępny, który w dużym stopniu utrudniał złamanie szyfru. Kolejną stosowaną komplikacją była zmiana kolejności wirników, która prowadziła do wzrostu możliwych kombinacji sześciokrotnie, a po późniejszym dodaniu nowych wirników, łącznie pięciu, nawet sześćdziesięciokrotnie.
Ważną wskazówką dla Rejewskiego było otrzymanie tabeli kluczy za dwa miesiące – wrzesień i październik – z których korzystali Niemcy. To, że były to właśnie te miesiące, miało duże znaczenie. Niemcy co kwartał zmieniali bowiem klucze szyfrów. Mając materiały z trzeciego i czwartego kwartału, można było zaobserwować, jak one się zmieniały. Rejewski w rozmowie z Woytakiem poszedł nawet dalej i powiedział: „dzięki temu, że były te klucze za dwa miesiące, za wrzesień i za październik, udało się całą maszynę zrekonstruować”.
W rzeczywistości mjr Bertrand przywiózł do Warszawy znacznie więcej materiałów, jednak Marian Rejewski otrzymał do analiz tylko pewną ich część. To był ten punkt zaczepienia, którego potrzebowali polscy kryptolodzy. Dzięki tym informacjom liczba niewiadomych w równaniu znacznie się zmniejszyła.

Krok drugi – znalezienie metody umożliwiającej odtworzenie kluczy dziennych – był w rzeczywistości odwrotnością pierwszego kroku. Jak napisał Rejewski: chodziło o wykazanie, jak – posiadając już maszynę – można odtwarzać klucze. I w tym momencie znowu najważniejsze znaczenie miała teoria permutacji. Możliwą liczbę kombinacji tworzyło sześć różnych sposobów ustawienia wirników, następnie każdy z wirników mógł być ustawiony na 26 sposobów. Oznaczało to, że mogły przyjąć 26 × 26 × 26 pozycji, czyli razem 17 576 kombinacji.
Pamiętając o tym, że czas odszyfrowania depesz miał kluczowe znaczenie dla wojska, znalezienie skutecznej i szybkiej metody było bardzo ważne. I z tym poradził sobie Rejewski, o czym więcej nieco dalej.

Korzystając ze swoich wcześniejszych ustaleń i informacji przekazanych przez Francuzów – pod koniec 1932 roku, między Bożym Narodzeniem a Nowym Rokiem, Marian Rejewski złamał szyfr Enigmy. Było to wydarzenie bezprecedensowe w kryptologii. Oznaczało, to że Polacy jako pierwsi potrafili wyjaśnić ustawienia wewnętrzne maszyny oraz odwracając sposób jej funkcjonowania, wskazać, jak ją rozszyfrować.

Kolejny krok był zatem oczywisty: „Należało teraz tylko zbudować tę maszynę” – jak stwierdził Rejewski. Konkretnej daty, kiedy to się stało, nie znamy. Wiemy jedynie, że było to podczas przerwy świąteczno-noworocznej 1932 roku. Czy Rejewskiemu towarzyszyła wielka radość ze złamania Enigmy? Czy miał świadomość znaczenia swojego odkrycia? A może pojawiła się ona z biegiem czasu, kiedy czytał informacje przekazywane przez niemieckie wojsko? Z pewnością była to satysfakcja zarówno osobista, jak i zawodowa.
Miał świadomość tego, że kierownictwo Biura Szyfrów powierzyło mu specjalne zadanie i przekazało informacje wywiadowcze pozyskane dzięki współpracy polsko-francuskiej. Co więcej, wiedział, że nie tylko poprzednicy młodych kryptologów nie dali rady złamać szyfru, ale także wywiad francuski poniósł porażkę. Był pierwszą osobą, która rozszyfrowała Enigmę. Jednakże na pewno nie zdawał sobie wówczas sprawy z tego, jakie jest znaczenie tego odkrycia. Nie posiadał generalnej wiedzy wywiadowczej na temat sytuacji wojskowej na kontynencie, ale będąc absolwentem kursu kryptologicznego, na pewno wiedział, że te informacje są dla wojska bezcenne. Koncentrował się wyłącznie na swoim zadaniu.

Jak wspominał podczas jednego z wywiadów: „W sztabie, a szczególnie w Biurze Szyfrów nie ma zwyczaju pytać. To co mnie powiedzieli, ja przyjąłem”. Taka była specyfika tej pracy. Prawdopodobnie potraktował to jako swój obowiązek zawodowy, z którego chciał wywiązać się jak najlepiej. Skorzystał z wiedzy matematycznej, którą zdobył podczas studiów, a także, jak sam mówił, „nieco spostrzegawczości i trochę zmysłu kombinatoryjnego wystarczy”. Nie ulega jednak wątpliwości, że bez talentu posiadane dane nie doprowadziłyby do skutecznego ataku – dziś powiedzielibyśmy – hakerskiego.

Zadziwiające jest to, że spośród wielu wywiadów, które ukazały się z Rejewskim długo po drugiej wojnie światowej, nikt nie pytał o ten moment. W samych Wspomnieniach także próżno szukać jakichś, nawet pośrednich, zwrotów, dookreśleń, które pozwoliłyby wyciągnąć wniosek o okolicznościach towarzyszących temu wydarzeniu. Po latach w rodzinie żartowano, że gdyby Marian Rejewski założył wcześniej rodzinę, to pewnie Enigma nie zostałaby złamana, bo poświęciłby się obowiązkom domowym. On sam także z własnej inicjatywy nie opisywał tego momentu podczas rozmów z dziennikarzami. Jaka była tego przyczyna? Wyjaśnić to można pewnie skromnością i brakiem chęci szukania popularności.

W samym momencie złamania szyfru, z racji charakteru odkrycia, musiało ono pozostać w ścisłej tajemnicy. Wiedziało o nim zaledwie kilka osób. Marian Rejewski uzyskał premię finansową za wykonane zadanie, którą sam określił jako znaczącą kwotę. Dzięki wynikom pracy matematycznej kryptologów, maszynie handlowej oraz dokumentom przekazanym przez francuski wywiad można było rozpocząć pracę nad budową repliki Enigmy. Zajęła się tym współpracująca z Wojskiem Polskim firma AVA.
Miesiąc po złamaniu szyfru Enigmy, 30 stycznia 1933 roku, kanclerzem Niemiec został Adolf Hitler. Oznaczało to oczywiście poważną zmianę polityczną u zachodniego sąsiada Polski, ale także pewne zmiany w sposobie zachowania Niemców. Jak zauważył Kozaczuk, przywołujący w swojej książce wypowiedź Rejewskiego: „W styczniu-lutym 1933 roku, kiedy Enigma była już od paru tygodni rozwiązana – błędy i niedociągnięcia niemieckich szyfrantów znikły. Gdybyśmy się więc zabrali do pracy nie w październiku 1932 roku, ale tylko parę miesięcy później, mielibyśmy dużo większe trudności. Odnosiliśmy nawet wrażenie, że Niemcy stali się od tej pory jacyś nerwowi. Tak jak gdyby intuicyjnie wyczuwali, że coś się stało”. To pytanie, czy Niemcy wiedzą już, że Polacy złamali Enigmę, czy tylko się domyślają, że tak mogło się stać, będzie towarzyszyło kryptologom przez wiele jeszcze lat.

Złamanie szyfru Enigmy było punktem zwrotnym w funkcjonowaniu Sekcji Niemieckiej Biura Szyfrów. Opracowana przez Mariana Rejewskiego metoda pozwoliła rozpocząć pracę na większą skalę. Młodzi kryptolodzy ponownie zaczęli pracować razem. Zabieg ten miał na celu ulepszenie metody łamania Enigmy. Pamiętać bowiem należy, że sukces Rejewskiego nie oznaczał, że wszystkie depesze stawały się czytelne dla polskiego wojska. Szyfr trzeba było łamać niemalże każdego dnia na nowo, gdyż Niemcy zmieniali szyfry, które służyły do odpowiedniego ustawienia maszyny. Wypracowana przez Rejewskiego metoda pozwoliła na złamanie najważniejszego szyfru, który był kluczowy w dalszej pracy dekodowania depesz wojskowych.

Konieczne było teraz zrekonstruowanie maszyny oraz udoskonalenie metody łamania szyfru. Polscy kryptolodzy nie mogli przecież cały czas liczyć na to, że francuski wywiad będzie im dostarczał tablice kluczy. Osiągnięcie Rejewskiego trzeba było rozwijać. W budowę maszyny zaangażował się bezpośrednio Antoni Palluth, ten sam, który zaangażowany był w poznański kurs kryptologiczny. Współpracował on z Biurem Szyfrów na długo przed przeniesieniem się do Warszawy Rejewskiego, Różyckiego i Zygalskiego. Jako współwłaściciel firmy AVA wykonywał dla wojska zlecenia z zakresu łączności radiowej; co ważne, miał także doświadczenie w pracy kryptologicznej. Takie połączenie wiedzy było bardzo potrzebne, aby przenieść matematyczne rozwiązania na płaszczyznę techniczną.

Marian Rejewski nie pamiętał dokładnie, czy budowa pierwszej Enigmy realizowana była bezpośrednio w zakładzie AVA, czy też w jednym z pomieszczeń Biura Szyfrów. On sam bezpośrednio nie uczestniczył w tych pracach, choć jego wiedza była bardzo istotna w opracowaniu dokumentacji technicznej. Z kolei sami kryptolodzy zajęli się kwestią udoskonalania metod, które pozwoliłyby przyspieszyć łamanie szyfrów dziennych. Było to niezbędne, aby przyspieszyć prace kryptologiczne i móc czytać zdobyte z nasłuchu radiowego depesze w krótkim czasie od ich pozyskania. W przypadku Enigmy szybsze łamanie szyfru oznaczało możliwie najkrótsze ustalenie pozycji wyjściowych maszyny, a zatem kolejności pierścieni oraz ustawień łącznicy. W języku matematycznym powiedzielibyśmy, że konieczne było zmniejszenie liczby możliwych kombinacji, co pozwoliłoby na rozwiązanie szyfru. Każda redukcja liczby możliwości od wyjściowej wartości 26! była istotna.

Krótko po złamaniu szyfru przez Rejewskiego grupa kryptologów opracowała metodę rusztu i cyklometru. W jaki sposób powstały te
metody? Otóż podstawą ataków polskich kryptologów było spostrzeżenie, iż wirniki każdej maszyny sprawiają, że permutacje generowane przez te maszyny układają się w pewną strukturę cykliczną. Jeśli się je przedstawi w formie cyklicznej, to każde położenie tychże wirników jest unikalne. W praktyce oznacza to, że jeśli ustawimy wirniki w położeniu A–B–C, to wygenerują one określoną, charakterystyczną tylko dla tego położenia strukturę cykliczną szyfru. A zatem efektem zmiany położenia wirników na B–C–A będzie powstanie innej struktury cyklicznej szyfru. Koniecznie dodać tutaj należy, że cykle generowane przez wirniki są całkowicie niezależne od wspomnianej wcześniej łącznicy. Jej rolą jest jedynie zmiana znaków, które wchodzą w zakres szyfrowanej depeszy, ale w ogóle nie wpływa ona na zmianę długości i kolejności cykli wynikających z położenia wirników.

To spostrzeżenie miało bardzo ważne znaczenie, jeśli chodzi o rozpracowanie działania całej maszyny. Zdaniem niemieckich kryptologów
to właśnie łącznica miała być elementem gwarantującym dodatkowe i niemożliwe do złamania zabezpieczenie. Nie chodziło tu oczywiście o utrudnienie technologiczne, bo sama łącznica jest bardzo prostym rozwiązaniem. Jej rolą było wprowadzenie kolejnej liczby możliwych kombinacji, a więc zyskanie czasu, jaki byłby potrzebny do złamania depeszy. Wychodząc od powyższego założenia technicznego, można było zająć się znalezieniem narzędzi, które pozwoliłyby uprościć pracę i znaleźć właściwy cykl, a więc ustawienia maszyny. Jak zatem można było to zrobić?

Kryptolodzy rozpoczęli od sporządzenia katalogu zawierającego wszystkie możliwe ustawienia sześciu uporządkowań wirników na osi maszyny i wewnątrz każdej z nich skatalogowano 17 tys. pozycji startowych Enigmy. I dalej, dla każdej pozycji startowej wirników należało ustalić cykle, które będą generowały. W ten sposób powstał katalog wszystkich możliwości. Zrobienie tego ręcznie byłoby bardzo czasochłonne, dlatego kryptolodzy zdecydowali się zautomatyzować ten proces. Służyć temu miał cyklometr, urządzenie do mierzenia cykli. Był to odpowiednik dwóch maszyn Enigma, których wirniki były ustawiane ręcznie w badane w danym momencie położenie. Pierwsza maszyna była ustawiana w przyjętym położeniu losowym, a druga o trzy pozycje dalej w stosunku do pierwszej.
Takie rozwiązanie odpowiadało wzajemnemu położeniu wirników w momencie podwójnego zaszyfrowania depeszy. Wykorzystanie cyklometru polegało zatem na tym, że kryptolog łamiący szyfr ustawiał pierwszą Enigmę w położeniu A–A–A, a drugą A–A–D, pamiętając o tym, że na panelu czołowym było 26 lampek odpowiadających dwudziestosześcioliterowemu alfabetowi stosowanemu w depeszach. Mając ustawienie wyjściowe, kryptolog przełączał ustawienie w modelu czołowym i w panelu podświetlały mu się te litery, które generował dany cykl. Zapisywał długość cyklu, wyłączał ten znak, po czym włączał inny przełącznik odpowiadający dowolnej literze, która nie należała do wcześniejszego cyklu. Takie działanie było prowadzone aż do momentu, w którym zapaliły się wszystkie lampki.

Po zrealizowaniu tego zadania i zidentyfikowaniu właściwego cyklu zapisywano go, wkładano do koperty i opakowania po czekoladkach Wedla, a następnie przekazywano do pokoju kryptologów. Sam cyklometr nie służył zatem do łamania szyfru, ale generacji katalogu. Wygenerowane sekwencje ustawień trzeba było następnie weryfikować na samej Enigmie. Narzędzie nie uwzględniało bowiem wspomnianej wcześniej łącznicy. Nie zmienia to jednak faktu, że cyklometr posłużył radykalnemu zmniejszeniu liczby dopuszczalnych kombinacji z ponad 17 tys. do nieco ponad 100. Dzięki temu zaoszczędzono dużo czasu.

Praca w pierwszych miesiącach 1933 roku nie stanowiła dla Polaków większych trudności. Opracowane metody, jak również duża samodzielność szyfrantów w ustalaniu szyfru przyniosły szybki efekt. To z kolei spowodowało, że sekcja niemiecka zaczęła się rozwijać i specjalizować. Rejewski, Zygalski i Różycki zajmowali się łamaniem szyfrów, a druga grupa szyfrantów – odseparowanych od nich –
czytała depesze i przekazywała bezpośrednio przełożonym.

Niemcy nie poprzestawali jednak na modelu używanej dotychczas maszyny i obowiązującym sposobie wybierania szyfrów. Dlaczego tak się stało? Czy było to wynikiem ostrożności, charakteru narodowego czy może obaw o odkrycie ich tajemnicy? Może dojście w styczniu 1933 roku Adolfa Hitlera do władzy w Niemczech spowodowało, że większe znaczenie zaczęto przywiązywać do standardów ochrony informacji i rozwoju wojska.

Bez względu na to, jak w kolejnych latach rozbudowywano Enigmę, jaką metodę szyfrów wdrażano, Polacy posiadali już niezbędną wiedzę na temat tej maszyny. Mieli świadomość, czego nie wiedzą, a to było już bardzo dużo. Zidentyfikowali punkty zaczepienia, które pozwoliłyby na atak na szyfr. Pierwsze pół roku pracy młodych kryptologów w Warszawie okazało się wielkim sukcesem. Dokonali tego, czego wiele osób przed nimi nie potrafiło zrobić. Korzystając z wiedzy zdobytej podczas studiów na Uniwersytecie Poznańskim, a w szczególności teorii permutacji, uczynili Wojsko Polskie depozytariuszem tajemnicy, której nie miał żaden inny wywiad w Europie. Dla cały czas młodego państwa polskiego była to najpotężniejsza broń, jaką można było sobie wyobrazić.
Robert Gawłowski

Powyższy tekst jest fragmentem książki Roberta Gawłowskiego Jestem tym, który rozszyfrował Enigmę. Nieznana historia Mariana Rejewskiego, wydanej przez wydawnictwo Episteme. Recenzję tej ksiązki zamieszczamy w tym numerze SN - Rejewski i jego dzieło

Autor: Anna Leszkowska

Opublikowano: 18 lipiec 2018

Odsłon: 3009

Z chwilą podpisania kapitulacji w dniu 28 września 1939 roku przez generałów Johannesa Blaskowitza i Tadeusza Kutrzebę rozpoczął się nowy okres w życiu stolicy Polski.

We wcześniejszych rozmowach kapitulacyjnych uczestniczył także Prezydent Komisaryczny Warszawy Stefan Starzyński i wydawało się, że będzie sprawował nadal swoją funkcję, o ile Niemcy zgodzą się na jakąkolwiek formę polskiego samorządu.
27 października 1939 dotychczasowy prezydent został jednak aresztowany i jego miejsce jako Komisaryczny Burmistrz Warszawy, wyznaczony przez okupanta, zajął jego dotychczasowy zastępca Julian Kulski.

Ustrój Warszawy

W tym miejscu należy przypomnieć, że już przed wojną w całym kraju panował dualizm samorządowy. Rząd reprezentował Komisariat Rządu dla miasta stołecznego Warszawy oraz cztery starostwa grodzkie. Instytucje te były odpowiedzialne za sprawy porządku publicznego, bezpieczeństwa, mobilizację czy tzw. administrację ogólną. Obejmowała ona nadawanie obywatelstwa, wydawanie paszportów, zezwoleń na broń, kontrolę publikacji i widowisk, a więc cenzurę, a także rejestrację rozmaitych związków i stowarzyszeń twórczych i naukowych oraz nadzór nad ich ewentualną likwidacją, jak miało to miejsce w przypadku lóż masońskich zlikwidowanych dekretem prezydenta Ignacego Mościckiego w 1938 roku. Z tego powodu Komisariatowi podlegała Policja Państwowa.

Komisarz Rządu, którym w chwili wybuchu wojny był Włodzimierz Jaroszewicz, podlegał bezpośrednio ministrowi spraw wewnętrznych. Godność tę piastował akurat ówczesny premier Felicjan Sławoj- Składkowski.

Zarząd Miejski był natomiast wyłoniony przez Radę Miejską pochodzącą z wyborów powszechnych i przed nią jedynie ponosił odpowiedzialność za swoje decyzje. Podlegał jednak nadzorowi MSW, co niejako dawało władzy centralnej pewną przewagę nad samorządem, choć nie ingerowała ona w budżet czy sprawy gospodarcze.

Pieczy Zarządu z kolei podlegała ewidencja ludności, w tym rejestracja poborowych (choć sam pobór był przeprowadzany przez Wojskowe Komendy Uzupełnień), nadzór budowlany, służba zdrowia wraz ze szpitalami publicznymi, które w Warszawie posiadały 5 tysięcy łóżek, transport publiczny (spółki Autobusy i Tramwaje Miejskie), teatry i inne instytucje kulturalne, szkolnictwo, Straż Ogniowa, Muzeum Narodowe, Biblioteka Publiczna przy ul. Koszykowej, Zakład Oczyszczania Miasta, Rzeźnia Miejska, Zakłady Opałowe, gazownia i elektrownia miejska, Dom Składowy, w którym gromadzono zapasy żywności oraz Ogród Zoologiczny. Zarządowi podlegały wydziały odpowiedzialne za poszczególne segmenty gospodarcze miasta oraz miejskie spółki.

W chwili ustanowienia Generalnego Gubernatorstwa administracja rządowa uległa likwidacji, a jej urzędników zastąpili niemieccy nominaci. Zresztą większość administracji rządowej, w tym komisarz Jaroszewicz opuściła Warszawę wraz z najwyższymi władzami państwa 6 września 1939 roku.

Niemcy utrzymali dualistyczny system zarządzania stolicą. Na czele Warszawy oficjalnie stał prezydent (Stadtpräsident). Tę funkcję sprawowali kolejno Helmut Otto, Oskar Dengel i Ludwig Leist, który od października 1941 roku nosił tytuł starosty miejskiego. Ten ostatni uchodził za dość przyzwoitego człowieka, który przedkładał wygodne życie i spokój ponad gorliwość w wykonywaniu poleceń Berlina. I pewnie dlatego, po wojnie, w procesie, w którym gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera skazano na śmierć, otrzymał zaledwie ośmioletni wyrok.

Obok cywilnego aparatu nadzoru nad polskim samorządem w mieście działały władze wojskowe i policyjne. Komendantem Miasta Warszawy był generał Friedrich von Cochenhausen, zaś wyższymi dowódcami SS i policji byli m.in. Ludwig Hahn, Jürgen Stropp, Franz Kutschera i Paul Otto Geibel. Byli dobrze wykształceni, ale zarazem niezwykle okrutni. To na nich spoczęła odpowiedzialność za masowe egzekucje i przetrzymywanie zakładników, często mordowanych w ramach akcji odwetowych. Mieli ponadto wpływ na decyzje zarówno niemieckiej jak i polskiej administracji cywilnej, nadzorowali pracę policji granatowej oraz żydowskiej służby porządkowej w getcie.
Na żądanie niemieckiej policji usuwano polskich urzędników, a często Gestapo (Tajna Policja Państwowa) zsyłało ich do obozów koncentracyjnych. Taki los spotkał m.in. zastępcę Kulskiego Henryka Pawłowicza, dyrektora Wydziału Personalnego Bolesława Strześniewskiego czy mecenasa Mieczysława Orlańskiego, radcę prawnego samorządu, a przed wojną prezesa Zrzeszenia Pracowników Samorządowych RP.

Trudna współpraca

Zarząd Miasta Warszawy od samego początku okupacji znalazł się w bardzo trudnym położeniu. Z jednej strony podlegał najeźdźcy i nawet odmowa podjęcia urzędniczych obowiązków mogła skutkować wywózką do obozu lub nawet karą śmierci. Z drugiej strony warszawscy samorządowcy rozumieli konieczność realizacji polityki Rządu RP na Uchodźstwie w takim zakresie jaki był tylko możliwy.

Niemcy bacznie przyglądali się polityce kadrowej samorządu, a także brutalnie ingerowali w finanse i gospodarkę miasta, co było konsekwencją zmiennej sytuacji na froncie. Bez zatwierdzenia budżetu przez niemieckiego szefa finansów (Stadthauptmanna) ani jedna złotówka nie mogła być wydana na jakikolwiek cel.
Najlepiej układała się współpraca z Karlem Laschtoviczką, Niemcem który przez wiele lat przed wojną mieszkał w Warszawie, doskonale mówił po polsku i był jednym z dyrektorów Banku Dyskontowego. Wprawdzie władze sanacyjne zafundowały mu krótki pobyt w Berezie Kartuskiej, jednak nie odgrywał się z tego powodu na Polakach.
Inni „nadzorcy polityki monetarnej” samorządu nie byli tak przychylni, ale jako ekonomiści pilnowali dyscypliny finansowej, gdyż i oni mogli popaść w niełaską i znaleźć się na froncie wschodnim za braki w kasie czy bałagan w dokumentacji. Doświadczył tego inżynier Suppinger, radca do spraw budowlanych w siedzibie Stadtpräsidenta, który dopuścił do zniknięcia teczki z dokumentacją ważnych robót fortyfikacyjnych wraz …z zaufaną sekretarką.

Sytuację finansową komplikowała wymiana pieniędzy zainicjowana w 1940 roku. W kwietniu tegoż roku władze okupacyjne powołały do życia Bank Emisyjny pod kierownictwem Emila Młynarskiego, który rozpoczął emisję nowych banknotów. Ponadto zmianie uległy priorytety budżetowe. Przed wojną koncentrowano się na inwestycjach, teraz do głównych zadań należała odbudowa, utrzymanie służby zdrowia, okrojonego do szkół powszechnych i zawodowych szkolnictwa i infrastruktury - wodociągów, kanalizacji (choć znaczna część miasta korzystała z szamb) oraz sieci elektrycznej i gazowej.

Wcześniej okupant zgodził się na funkcjonowanie przedwojennej waluty polskiej, choć nakazał konfiskatę najwyższych nominałów. Teraz drukowano banknoty o znacznie niższej sile nabywczej, tak więc automatycznie obniżeniu uległy wszystkie pensje. Ponadto funkcjonowała marka niemiecka, a w powszechnym, choć nielegalnym obrocie były twarde (złote monety) i miękkie (banknoty dolarowe, rzadziej funtowe i innych walut).

Wiele artykułów spożywczych i gospodarczych objęto reglamentacją. System kartkowy sprzyjał zatem spekulacji, którą trudniła się znaczna część społeczeństwa. Wprawdzie dopuszczono bazarowy handel warzywami czy owocami, ale za nielegalny ubój i sprzedaż mięsa przewidziane były surowe kary. W miarę napływu towarów na takie bazary jak Kercelak czy bazar Różyckiego oraz bujnego rozkwitu pokątnego handlu władze niemieckie usiłowały odgórnie uregulować „wolny rynek”. Usiłowały wprowadzić koncesje, które miałyby obejmować posiadaczy budek i stoisk. Na nic się zdały represje, obławy i rewizje. Handel kwitł w najlepsze, a na targowiskach można było nabyć deficytowe towary z niemieckich magazynów, a nawet broń i amunicję po cichu zbywane przez… niemieckich żołnierzy.

Przeciągające się działania wojenne stały się przyczyną masowej wywózki Polaków do Niemiec na przymusowe roboty. Początkowo okupant podjął akcję propagandową, zachęcającą ochotników do wyjazdu do Rzeszy, jednak jej nikły oddźwięk spowodował, że urzędy pracy (Arbeitsamt) wymusiły na władzach odpowiednie zarządzenia, pozwalające na „rekrutację” przymusowych robotników. Źródłem siły roboczej były imienne listy, łapanki, a nawet naloty w lokalach gastronomicznych. Warszawscy samorządowcy, zwłaszcza z Wydziału Ewidencji Ludności, usiłowali zmniejszyć skutki tak bestialsko prowadzonej akcji, ale wiele zależało od ich osobistych relacji z przedstawicielami okupanta.
Czasami pomagały dobre kontakty z Leistem, a czasem pozycja w oczach władz niemieckich. Wiele pomógł profesor metalurgii Jan Czochralski, który przed wojną studiował i pracował w Niemczech, posiadał paszport tego kraju, a w czasie okupacji traktowany był przez władze jak rodowity Niemiec.

Kłopot sprawiali również polscy samorządowcy, którzy podpisali volkslistę. Większość z nich zachowywała się z umiarem wobec polskich kolegów, ale zdarzały się niechlubne wyjątki, jak Otto Holfeier, przedwojenny naczelnik wydziału w Tramwajach Miejskich. Był dobrym znajomym byłego ministra komunikacji Alfonsa Kühna, który wziął go pod swoje skrzydła w warszawskiej elektrowni. Bardzo szybko dawny podwładny zajął jego miejsce…

Największe straty poniosła nauka i kultura. Niemcy nie byli zainteresowani kształceniem Polaków. Potrzebowali jednak fachowej siły roboczej toteż zezwolili na działalność szkół podstawowych i zawodowych, rzecz jasna z obowiązkową nauką języka niemieckiego. Programy nauczania były opracowywane przez Niemców, zaś polski samorząd miał jedynie zajmować się sprawami administracyjno- gospodarczymi. Nawet tak uszczuplone zadania niełatwo było wykonać. Brakowało pieniędzy na opał, renowacje budynków, a nawet pensje nauczycieli, których statut od początku okupacji był bardzo niepewny. Co więcej, zarządzenie dotyczyło szkół państwowych, tak więc wiele prywatnych ośrodków nauczania starało się o przejęcie przez gminę, aby ocalić swoje istnienie.

Ciekawym przykładem okupacyjnej „symbiozy” była szkoła handlowa Zielińskiego, która po upaństwowieniu pod czujnym okiem okupanta kontynuowała program przedwojennej Wyższej Szkoły Handlowej.
Oczywiście istniała Tajna Organizacja Nauczycielska (TON) kierowana przez Czesława Wycecha, która organizowała tajne komplety i podziemne wyższe uczelnie, ale nie mgła ona zrekompensować braku legalnej edukacji.

Szczęśliwym zbiegiem okoliczności „nadzorcą oświatowym” niemal przez cały okres wojenny był dawny nauczyciel, doskonale znający język polski i stosunki panujące w środowisku edukacyjnym dr Hans Fuhr. Nie był zbyt dociekliwy, jeśli chodzi o zgodność nauczania z niemieckim programem, dlatego w wielu budynkach szkolnych odbywały się „zajęcia pozalekcyjne” mające zgoła inne priorytety.
Niemcom nie udało się także do końca ograbić muzeów i bibliotek, gdyż znaczną część eksponatów i książek udało się zabezpieczyć dzięki ofiarności taki ludzi jak profesor Stanisław Lorenz, długoletni dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie.

Samorząd, a Polskie Państwo Podziemne

Od samego początku Zarząd Miejski starał się wypracować jakiś kompromis ze strukturami konspiracji.
W pierwszej kolejności należało tak „uporządkować” dane ewidencyjne ludności, aby w ręce niemieckie nie wpadły akta byłych oficerów, wyższych urzędników czy osób, które mogłyby zostać uznane za niebezpieczne dla Rzeszy jak członkowie Związku Zachodniego. Udało się więc, dzięki tytanicznej pracy magistra Romana Orłowskiego i jego zespołu, usunąć z kartoteki wielotysięczną grupę oficerów i oficerów rezerwy, a także zdekompletować dane personalne poborowych.
Osobiście zastępca burmistrza Pawłowicz z dyrektorem Wydziału Ewidencji Ludności Janem Delingowskim zainicjowali akcję fałszowania dowodów osobistych, wydawanych na oryginalnych blankietach, opatrzonych prawdziwymi pieczęciami, tyle że ze zmienionymi danymi personalnymi. Dzięki temu udało się ukryć niearyjskie pochodzenie wielu obywateli miasta, jak również utajnić personalia działaczy podziemia.

Wydział Personalny, odpowiedzialny za zatrudnianie w urzędach podległych samorządowi, spreparował mnóstwo legend i dokumentów tożsamości dla osób szczególnie narażonych na represje. Dzięki tym zabiegom przyszły Komendant Główny ZWZ-AK Stefan Rowecki podjął pracę jako statystyk o nazwisku Jan Sokołowski.
Obok niego zatrudnienie w rozmaitych urzędach i przybudówkach „ratusza” znaleźli całkowicie ideowo obcy sobie ludzie: Delegat Rządu na Kraj Jan Stanisław Jankowski, adwokat Stanisław Dubois, przyszły marszałek Marian Spychalski czy późniejszy prezydent Bolesław Bierut. Na szczęście ze strony niemieckiej nadzorował pracę wydziału Hans Tkotsch, człowiek dbający jedynie o porządek w papierach.
Co ciekawe, Spychalski już przed wojną jako architekt współpracował z prezydentem miasta Starzyńskim, a w 1937 roku otrzymał złoty medal za swoją koncepcję urbanistyczną na wystawie w Paryżu.

Wydział Ewidencji Ludności fałszował również personalia osób zagrożonych wysłaniem na roboty, a także wskazywał najbardziej zagorzałych polakożerców wśród personelu niemieckiego urzędu pracy. W ramach zniechęcenia ich do nadgorliwości w ramach Akcji Główka komórka likwidacyjna AK zlikwidowała szczególnie zajadłych urzędników Williego Luberta i Eugena Bollondino.

Zarząd Miasta utrzymywał także kontakty z więźniami za pośrednictwem polskiego personelu więziennego, lekarzy i pielęgniarek. Dzięki temu znał dokładnie personalia katów z Pawiaka czy Gęsiówki i przekazywał je odpowiedni komórkom AK, o ile jej wywiad sam nie dokonał wcześniej rozpoznania. Owocem tej współpracy była likwidacja najbardziej zawziętych funkcjonariuszy jak zastępcy komendanta Pawiaka Franza Bürkla czy zastępcy komendanta Gęsiówki Augusta Kretschmanna.
Julian Kulski zrezygnował ze swojej funkcji kilka dni po wybuchu powstania warszawskiego. Władzę w mieście przejął Delegat Rządu na miasto stołeczne Warszawę Marceli Porowski. Także na Pradze zajętej jesienią przez Armię Czerwoną zaczęły być tworzone nowe władze, a pierwszym powojennym prezydentem został wspomniany wcześniej Marian Spychalski.
Leszek Stundis